Holokausti, gjenocidi në Srebrenicë, masakrat e sotme, që ndodhin ndaj popullit palestinez e shumë të tjera, nuk përbëjnë aksidente dhe përjashtime, siç mund të pohojë shumëkush. Në një epokë ku nocionet, si sovraniteti, kombi, kultura kombëtare, raca e pastër, populli i përzgjedhur etj., janë shenjtëruar dhe shndërruar në idhuj, aktet e tilla janë të pashmangshme.
Murat ALIU, Prilep
Shteti si agjenti kryesor i dhunës
Shteti, që nga “fillimi i kohërave”, është identifikuar me aftësinë për të ushtruar dhunë. Në mendimin politik perëndimor kjo traditë ka një historisë së paku që nga Greqia e Lashtë. Më vonë, me fillimin e epokës së modernitetit, aftësia për të ushtruar dhunë, nga mendimtarë e filozofë europian u pa si veçoria kryesore, si thelbi i shtetit. Kjo pikëpamje u përforcua dhe teorizua deri në detajet më të imëta në epokën e nacionalizmit dhe ideologjive të përafërta me të, me ç’rast “dhuna” pothuajse u shenjtërua. Në emër të sovranitetit kombëtar e shtetëror, në emër të historisë dhe miteve etnike, në emër superioritetit racor e gjenetik, në emër të vlerave qytetërimore, dhuna, përkatësisht lufta, u sh,ndërrua në një kush të domosdoshëm për botën. Kështu, në kulturën perëndimore, argumenton Pierre Clastres-i, pushteti dhe, rrjedhimisht shteti, vazhdimisht është menduar në terma të ushtrimit të dhunës ose mjeteve shtrënguese. Raportet e pushtetit gjithmonë janë menduar si raporte urdhër-nënshtrim. Identifikimi i shtetit me dhunën në mënyrën më unike shpërfaqet në njërin ndër përkufizimet më ikonike të shtetit, përkufizimin e Max Weberi-it, sipas të cilit shteti është e vetmja organizatë që në mënyrë legjitime ka të drejtë për përdorimin e dhunës. Ndërkaq, këtë marrëdhënie ontologjike mes shtetit dhe dhunës, sigurisht, më së miri e artikuloi vetë Marx-i dhe marksistët ortodoksë. Për marksistët, shteti është një instrument i dhunës që ka për synim mbrojtjen e pushtetit dhe interesave të klasës sunduese, përkatësisht borgjezisë. Sidoqoftë, pothuajse gjithë mendimi politik perëndimor aftësinë e përdorimit të dhunës e sheh si karakteristikën thelbësore të shtetit.
Është e vërtetë se shteti ose formacionet e tjera të organizimit shtetëror “gjithmonë” e kanë përdorur dhunën për qëllime të caktuara. Por, nëse e ndjekim metodën gjenealogjike të Michel Foucualt-së, vërejmë se në shekullin e 18-të dhe 19-të shteti pësoi një transformim thelbësor. Ai, për dallim nga shteti tradicional, të cilit edhe i mungonin instrumentet, teknikat dhe teknologjitë e kontrollit dhe, rrjedhimisht, ushtrimit të dhunës, shteti modern, përmes shpikjes së teknikave dhe teknologjive të reja, e rriti aftësinë e tij të përdorimit të dhunës dhe ushtrimit të kontrollit. Sigurisht, në rend të parë në përdorimin e aftësive të dhunës dhe shpikjes së këtyre teknikave ndikoi zhvillimi shkencor dhe tekniko-teknologjik. Por, jo vetëm zhvillimet në fushën e prodhimit të armëve. Një arsye tjetër që shteti u shndërrua në agjentin kryesor të përdorimit të dhunës të shtetit është se ai u konceptua si agjenti kryesor i jetësimit të ideologjive të cilat lindën në këtë periudhë. Tani e tutje të gjitha vizionet, misionet dhe politikat e ideologëve do të viheshin në jetë përmes aparatit shtetëror.
Shtetit modern ose kombëtar, i cili i posedonte mekanizmat e duhur për të krijuar realitete të reja, iu gëzuan të gjithë ideologët, të cilër i kishin ngarkuar vetes “misione” të mëdha për ta “bërë jetën më të mirë”. Racistët, nacionalistët, nazistët e konceptuan shtetin si mjetin më të përshtatshëm për t’i jetësuar ideologjitë e tyre të mbrapshta. Kësisoj lindi shteti, i cili funksiononte sipas logjikës së kopshtarit.
Shteti kopshtar
Pushteti që e krijoi modernitetin (pushteti i shtetit) është ndërtuar mbi modelin e kopshtarit, pra qasja e tij është ajo e bahçivanit. Ky lloj i pushtetit, që funksionon sipas logjikës së kopshtarit, ka lindur si një përpjekje e shenjtë që njerëzit, nën sovranitetin e vet, t’i qeverisë sipas ligjeve të arsyes, t’i ekzaminojë ata me qëllim të ndërtimit të një shoqërie sistematike, të rendit. Në këtë kuptim, causa finalis, pra qëllimi final i shtetit modern, është një shoqëri e projektuar racionalisht. Bauman-i argumenton se shteti modern është një model i shtetit të kopshtarisë dhe qëndrimi që ai miraton është qëndrimi i kopshtarit. Ashtu si kopshtari, i cili me qëllim që ta ruajë homogjenitetin e kopshtit i shkul barishtet e panevojshme dhe të dëmshme, ashtu edhe shteti modern synon t’i eliminojë të gjitha elementet që e dëmtojnë ose rrezikojnë homogjenitetin kulturor të shoqërisë. Pra, shteti zgjedh me kujdes t’i heqë barishtet që i konsideron të dëmshme, të këqija dhe kështu krijon hapësira për t’u rritur e zhvilluar ato që quhen të buta ose të mira. Shteti modern kërkon që kopshti të ketë rend dhe harmoni dhe këtë e bën nëpërmjet një sistemi racional dhe të rreptë të kontrollit. Thënë ndryshe, uniformiteti përbën njërin ndër idealet kryesore të modernitetit. Kështu, në epokën e nacionalizmit dhe ideologjive të përafërta me të, siç është racizmi, fashizmi, nazizmi, roli i shtetit është në krijimin e shoqërive uniforme etnikisht, gjuhësisht dhe kulturalisht. Projektimi i një shoqërie të tillë është i pamundur pa i vendosur në funksion mekanizmat e dhunshëm dhe jo të dhunshëm të shtetit modern.
Duke u nisur nga këtu, ideja qendrore e kësaj analize është të argumentohet se luftërat e përgjakshme përgjatë shekullit XX dhe masakrat të cilat sot i shohim në Gaza e gjetkë, janë një kusht i domosdoshëm i “moralit” dhe “logjikës” së shtetit modern. Dhuna është rrjedhim i domosdoshëm i shtetit modern. Thënë kështu, jo detyrimisht duhet nënkuptuar se çdo shtet ka përdorur dhe do të përdorë dhunë që sjellë viktima masive, por në kushte dhe rrethana të përshtatshme nga kjo aftësi dhe ligësi nuk është i privuar asnjë shtet. Në këtë kontekst, holokausti, gjenocidi në Srebrenicë, masakrat e sotme, që ndodhin ndaj popullit palestinez e shumë të tjera, nuk përbëjnë aksidente dhe përjashtime, siç mund të pohojë shumëkush. Në një epokë ku nocionet, si sovraniteti, kombi, kultura kombëtare, raca e pastër, populli i përzgjedhur etj., janë shenjtëruar dhe shndërruar në idhuj, aktet e tilla janë të pashmangshme. Për më tepër, në epokën e modernitetit, siç argumenton Agamben-i dhe shumë të tjerë, “vrasja” (në luftë) është shndërruar në njërin ndër virtytet më larta të mundshme. S’ka se si të parandalohet dhuna, në kuptimin e saj të gjerë, në një epokë kur vrasja në emër të kauzave të ndryshme përjetohet si akti më sublim i mundshëm. Prandaj, çdo popull ose komb, i cili e ka pranuar modelin e shtetit komb dhe parimet mbi të cilin është ngritur shteti modern, ngërthen potencial real të kryejë edhe aktet me çnjerëzore të dhunshme kundër një populli tjetër. Për këtë mjafton një shtysë e vogël, një grup njerëzish ose një lider i çmendur me një ideologji të mbrapshtë, siç dikur ishte Hitleri, Millosheviqi dhe sot elita politike izralite. Sado që ne, si pjesëtarë të një kombi të caktuar, e shenjtërojmë shtetin kombëtar, kombin, atdheun, kulturën kombëtare etj., duhet të reflektojmë që krimet më çnjerëzore në së paku dy shekujt e fundit u kryen në emër dhe për hir të këtyre kauzave. Pra, edhe përkundër faktit se gjithë bota flet në superlativ për shtetin kombëtar, ai është i aftë, siç argumenton Henry Feingold-i, të shpërthejë në veprime të kanibalizmit shoqëror të një shkalle të përfytyruar. Shteti kombëtar nuk është bartës i një misioni humanitar; teprimet e tij nuk mund të kontrollohen nga kode ligjore e morale, sepse ai nuk ka ndërgjegje.
Dhuna si dështim i procesit qytetërues!
Pothuajse të gjithë mendimtarët janë të një mendjeje se procesi qytetërues ka të bëjë me shtypjen e instinkteve irracionale ose, thënë ndryshe, kafshërore të njeriut. Freud-i argumenton se qytetërimi njerëzor ka lindur si rrjedhim i luftës së brendshme të njeriut për t’i shtypur instinktet kafshërore brenda vetës. Qytetërimi filloi, argumenton Freud-i, përmes “pengimeve”, “ndalimeve” ose “privimeve” të dëshirave kafshërore. Njëra ndër këto dëshira është vrasja që është forma më brutale e përdorimit të dhunës. Sociologu Zygmund Bauman është i mendimit se njëri ndër interpretimet sociologjike të procesit qytetërues është ai që lidh bashkë dy faktorë vendimtarë: shtypjen e instinkteve irracionale dhe shmangien e ngadaltë të dhunës, kjo për shkak se dhuna mendohet të jetë një veçori kafshërore. Thënë ndryshe, procesi qytetërues, mes tjerash, është edhe një proces i zhveshjes së përdorimit të dhunës ndaj gjykimeve morale dhe i çlirimit të kritereve të racionalitetit prej ndërhyrjes së normave etnike ose frenimeve morale.
Tani, kur bota është dëshmitare në gjithë ato luftëra, masakra dhe gjenocide të shekullit XX dhe fillim të shekullit XXI, është e qartë se procesi qytetërues, i propaganduar nga mendimtarë e filozofë perëndimorë e lindorë, jo që ka dështuar në plotninë e tij, por së paku mund të thuhet që disi ka ngecur në gjysmë të rrugës së tij. Norbert Elias-i, në veprën e tij madhështore Procesi i qytetërimit, shekujt e fundit i portretizonte si shekujt të zhdukjes së dhunës nga jeta e përditshme. Sigurisht, Elias-i dhe shumë studiues të tjerë seriozë e të ndershëm artikuluan teza të tilla duke u nisur nga një këndvështrim i tyre perëndimor dhe, madje, nga një pikëvështrim mund të kenë të drejtë, sepse Europa dhe Perëndimi, me modernitetin, vërtet shënuan një progres të gjithanshëm. Por, kur e kundrojmë anën tjetër të medaljes, njeriu është shumë larg të shtypurit të instinkteve kafshërore, rrjedhimisht edhe të instinktit e përdorimit të dhunës. Parë nga kjo perspektivë, gjithë kjo dhunë që e përshkoi botën në gati se një shekull e gjysmë, duke përfshirë holokaustin dhe atë që sot po ndodh në Gaza, mund të kuptohet vetëm si dështim i qytetërimit. Së këndejmi, siç argumenton Bauman-i, qytetërimit modern nuk ishte kusht i mjaftueshëm për gjithë këtë dhunë, por ai ishte pa dyshim kushti i tij i domosdoshëm. Së këndejmi, gjithë kjo dhunë nuk paraqet një vërshim irracional të mbetjeve akoma të barbarisë paramoderne. Dhuna është një banor i ligjshëm brenda shtëpisë së modernitetit. Pra, dhuna në asnjë mënyrë nuk duhet llogaritur si diçka “irracionale; kjo dhunë është rrjedhojë logjike dhe racionale e moralit modernist.
Në pyetjen se pse kjo është kështu, pra pse njeriu i qytetëruar e modern nuk arriti të çlirohet nga instinkti i dhunës, Freud-i, shumë shkurt dhe mbase me një përgjigje thjeshtëzuese, thotë: “sepse deri më tani asnjë kulturë dhe qytetërim nuk ka prodhuar masa njerëzore të një cilësie të tillë; kjo ndodh sepse asnjë kulturë e qytetërim nuk e ka zbuluar planin për t’i ndikuar njerëzit në këtë mënyrë”. Ndërkaq Hanah Arend-i thotë se arsyeja se pse lufta ndodhet ende mes nesh nuk gjendet as në ndonjë dëshirë të fshehtë për ta shfarosur njerëzimin, as tek ndonjë instinkt i pafrenueshëm agresiviteti dhe, përfundimisht, me siguri as në argumentin mbi rreziqet serioze ekonomike dhe sociale që lidhen vetvetishëm me procesin e çarmatimit, por në faktin e thjeshtë se në skenën politike nuk është shfaqur ende asgjë e aftë që ta zëvendësojë këtë arbitër të epërm të arenës ndërkombëtare. A s’kishte vallë të drejtë Hobbs-i kur thoshte se “Paktet, pa mbikëqyrjen e shpatës, mbeten veç fjalë”?
