Transformimi i familjes nuk është i shkëputur nga transformimi shoqërisë. Kësisoj, me transformimin e shoqërisë, gjë që nënkupton përvetësimin e vlerave dhe botëkuptimeve të reja, transformohet edhe institucioni i familjes. Familja shqiptare, deri vonë, pak a shumë ka arritur ta ruajë strukturën e saj tradicionale si për nga numri i anëtarëve, por mbi të gjitha për nga roli dhe funksioni i saj.
Murat ALIU, Prilep
Moderniteti dhe individualizmi
Familja, si në kuptimin e gjerë, ashtu edhe në kuptimin e ngushtë të fjalës, llogaritet si organizmi më primitiv, por në të njëjtën kohë organizimi më i natyrshëm shoqërorë. Familja, si njësia më e vogël strukturore dhe element bazë e shoqërisë, edhe përkundër evolucionit, ndryshimeve dhe transformimeve të shumta përgjatë historisë, ka arritur ta ruajë ekzistencën dhe vazhdimësinë e saj sot e kësaj dite.
Shikuar nga një këndvështrim i përgjithshëm, mundë të thuhet se institucioni i familjes, duke filluar nga shoqëria primitive deri në epokën e industrializimit, me gjithë ndryshimet dhe transformimet që ka përjetuar, si për nga përfshirja e anëtarëve të saj, por edhe për nga funksioni, pak a shumë e ka ruajtur formën dhe esencën e saj. Ndërkaq, në epokën e industrializmit dhe modernizmit, institucioni familje pësoi një goditje të fuqishme, e cila ndryshoi strukturën e përgjithshme të institucionit familje. Për më tepër, transformimi paradigmatik që ndodhi në epokën e modernitetit, e që drejtpërsëdrejti ndikoi e institucionin e familjes, duhet ndërlidhur me fenomenin individualizmit si parim sine qua non të iluminizmit dhe modernitetit. Kësisoj, individualizmi paraqet një ide që e shenjtëron individin si subjekt dhe përqendrohet në lirinë e tij. Këtu shprehja liri nënkupton çlirimin e individit nga të gjitha “prangat” e traditës, religjionit dhe gjithë asaj që filozofia iluministe e baltosi si reaksionarizëm dhe si praktika e botëkuptime të cilët në të kaluarën e kishin skllavëruar dhe prangosur individin. Kështu, vetëdija moderne individualiste në vend të preferencave dhe identiteteve kolektive, e vendos në qendër individin si subjekt i cili kryesisht bazohet në preferencat individuale dhe unin e formuar nga këto preferenca. Në këtë mënyrë, individi, i cili e sheh veten në qendër të kozmosit, kërkon liri të pakufizuar në zgjedhjet e tij dhe heziton ta ndajë lirinë e tij me të tjerët. Në këtë kuptim, ‘individualizëm’ do të thotë që dëshirat dhe interesat e individit janë mbi të gjitha; mund të përkufizohet si një tendencë e bazuar në idenë se interesat individit janë më të rëndësishme se ato të komunitetit ose, më konkretisht, të familjes.
Bauman-i, në librin e tij Moderniteti i Lëngët, flet për rreziqet e botës (post)moderne, si një botë ky mbisundon paqëndrueshmëria, pasiguria dhe fluiditeti; një botë e rrezikshme, që i jep përparësi individit mbi të gjitha dhe në të cilën jetohet në kushte vazhdimisht të pasigurta. Në një botë jashtëzakonisht të fragmentuar, të kufizuar dhe të organizuar, individualiteti ka filluar të përdoret në një mënyrë gjithnjë e më të ngushtë, duke humbur kështu kuptimi i socializimit, rrjedhimisht duke humbur ai i shoqërisë dhe familjes. Charles Taylor-i argumenton që ana e errët e individualizmit është, në fakt, përqendrimi tek vetvetja. Kjo e bën jetën tonë të mërzitshme dhe të ngushtë, më pak kuptimplote dhe më indiferente ndaj të tjerëve ose shoqërisë. Atë që individualizmi ia solli botës është të jetuarit i vetëm brenda turmave.
Modernizimi dhe familja shqiptare
Transformimi i familjes nuk është i shkëputur nga transformimi shoqërisë. Kësisoj, me transformimin e shoqërisë, gjë që nënkupton përvetësimin e vlerave dhe botëkuptimeve të reja, transformohet edhe institucioni i familjes. Familja shqiptare, deri vonë, pak a shumë ka arritur ta ruajë strukturën e saj tradicionale si për nga numri i anëtarëve, por mbi të gjitha për nga roli dhe funksioni i saj. Ndryshimet më serioze në shoqërinë dhe, rrjedhimisht, në familjen shqiptare fillojnë me përhapjen e botëkuptimeve dhe vlerave perëndimore në fund të shekullit XIX dhe fillim të shekullit XX. Në atë kohë rilindësit shqiptarë e panë perëndimizmin si të vetmen rrugë për ta qytetëruar dhe shpëtuar kombin shqiptar. Vlerat perëndimore dhe krijimi i një shoqërie sipas modelit perëndimorë përbënte qëllimin më të lartë të elitave politike dhe intelektuale të asaj kohe. Perëndimizmi përbënte ideologjinë dhe orientimin kryesor të qeverisjes së Zogut dhe procesi i modernizimit në mënyrë institucionale ose, nëpërmjet dorës së shtetit, filloi pikërisht në qeverisjen e Zogut. Në emër të përvetësimit të qytetërimit perëndimor, në Shqipëri u ndërmorën një sërë reformash në fushën politike, ekonomike dhe kulturore. Kështu, në vitin 1929 u miratua Kodi Civil, i bazuar në Kodin Civil Francez. Me miratimin e këtij kodi, u sanksionuan norma të shumta të cilat i ripërcaktonin marrëdhëniet familjare. Një ndër risitë kryesore ishte ndalimi i poligamisë. Kodi Civil i vitit 1929 synonte t’i eliminojë normat e së drejtës zakonore dhe sheriatit, sipas të cilave deri atëherë rregulloheshin marrëdhëniet brenda familjes.
Çdo ideologji, religjion, botëkuptim ose diskurs e ngërthen në vetvete telosin e ndërtimit të një realiteti objektiv të epistemologjisë së tij. Për më tepër, pushtetet me ideologji totalitariste dhe të ardhura në pushtet në mënyrë revolucionare gjithmonë priren për të krijuar Botën e Re dhe Njeriun e Ri. Kështu, regjimi komunist si në Shqipëri, ashtu si edhe në ish Jugosllavi, në emër të utopisë socialiste dhe emancipimit të individit e kishte për qëllim formësimin e njeriut dhe shoqërisë së re. Shoqëria e re, e parashikuar nga shteti, nuk ishte thjesht si një shoqëri që pason një tjetër, por ishte një projekt për një shoqëri të re. Si e tillë, ajo duhej të jetësohej prej njerëzish që i mishëronin virtytet dhe karakteristikat e njeriut të ri. Ndërkaq, familja, si celula e themelore e formimit dhe edukimit të personalitetit të njeriut, zë një vend të veçantë në këtë “mision”, i cili udhëhiqej kryesisht nga dora e shtetit. Eliminimi i mbeturinave fisnore dhe shkulja e patriarkalizmit ishte sfida kryesore e modernizimit socialist. Ndërkaq në projektimin e shoqërisë dhe njeriut të ri barazia gjinore ndërmjet burrit dhe gruas, të paktën prokalamativisht, ishte synimi kryesor i modernizmit socialist. Në vija të përgjithshme, projekti modernizues dhe emancipues shqiptar kundrejt shoqërisë dhe familjes mund të thuhet që ka ndikuar pozitivisht në transformimin e familjes shqiptare dhe pak a shumë ka arritur t’i eliminojë traditat negative të trashëguara përgjatë historisë, siç mund të ketë qenë poligamia dhe pushteti absolut i patriarkut në familje. Një avancim i dukshëm vërehet në pozitën shoqërore të femrës kundrejt burrit. Megjithatë patriarkalizmi edhe sot e kësaj ditë ngeli njëra ndër karakteristikat kryesore të familjes shqiptare.
Procesi i modernizimi shqiptar, ashtu si edhe tek gjithë shoqëritë joperëndimore, përbënte një proces autoritar të udhëhequr nga lart poshtë. Ishte një imponim, për faktin që nuk buronte nga dinamikat e brendshme shoqërore – në emër të ndërtimit të shoqërisë dhe njeriut modern ishte një inxhinieri sociale. Ndërkaq në periudhën socialiste inxhineria sociale fitoi përmasa akoma më të dukshme, sepse procesi modernizues në këtë periudhë ishte i dhunshëm dhe u konceptua si antitezë e vlerave dhe traditave historike të shqiptarëve. Në esencë, modernizimi në periudhën socialiste ishte një imponim i vlerave të huaja, të cilat historikisht nuk kishin pasur asgjë të përbashkët me kulturën, traditat dhe habitatin shqiptar. Në këtë optikë, procesi i modernizimit në periudhën socialiste, ashtu siç argumenton një etnolog shqiptar, u realizua përkundrejt shoqërisë dhe kulturës, me qëllim të zhbërjes dhe bërjes së tyre sipas një vizioni ideologjik të caktuar. Socializmi ishte mish i huaj në trupin e shoqërisë shqiptare, një mysafir i huaj në shtëpinë shqiptare. Sepse, ai përbënte një imtim, një grotesktë, një implant të një botëkuptimi të huaj në një tokë jopjellore. Në këtë pikë, ideja kryesore nuk është të argumentohet që moderniteti duhej të refuzohej në totalin e tij dhe, bashkë me të, edhe orientimi veror europian e perëndimorë. Ideja është të argumentohet që moderniteti u konceptua si një ideologji totalitare që përjashtonte çdo mundësi që përgjatë procesit të modernizimit të përfshihen edhe elemente të traditës dhe kulturës autoktone. Duke qenë kështu, pra, modernizimi vulgar, që synonte tjetërsimin kulturorë dhe zhveshjen e individit nga traditat në mënyrë të dhunshme dhe pa epistemologji të qartë, ka shkaktuar atë që filozofi iranian, Daryush Shayegan, e quan skizofreni kulturore. Shoqëritë me histori të dobët, siç ishte shoqëria shqiptare, nuk mund të linin gjurmë të praktikave të tyre në përkufizimin e modernitetit, pra nuk mund ta prodhonin modernitetin si proces i brendshëm dhe strukturor. Këto shoqëri, të cilat nuk kanë mundur ta zbulojnë modernitetin, pra “të rejën”, janë përpjekur vazhdimisht ta kapin historinë e tyre në projeksionin e modernitetit perëndimor. Në fakt, sipas Shayegan-it, këto shoqëri, meqenëse gjenden në periferi të qytetërimit perëndimor dhe e kanë humbur hapin me historinë dhe dijen, nuk kanë arritur të marrin pjesë në “festivalet e ndryshimit” dhe kjo tek ato ka krijuar “skizofreninë kulturore”. Atë që shoqëritë joperëndimore e arritën në këtë proces të “përndritjes” së tyre ishte “arnimi”. Autori, i cili e përkufizon arnimin si një proces mendor të pavetëdijshëm, e përshkruan si “mbivendosje e ideve që nuk kanë ekuivalente në realitetet shoqërore”. Kjo ndodh ose duke e bazuar një diskurs modern në një përmbajtje të vjetër ose duke e bazuar një ligjërim të vjetër në një përmbajtje moderne. Ajo që përgjatë këtyre përpjekjeve u shpërfaq është një hibriditet; domethënë një përzierje e të dyjave që krijoi një fushë shkëputjeje dhe ndërhyrjeje.
Procesi i modernizimit ose projekti perëndimorizues shqiptar ngeli gjysmak, i papërfunduar; ai përbën kryesisht një aksion nga fillimi deri në fund imitues dhe pa përmbajtje. Moderniteti nga shoqëria dhe familja, në mënyrën siç iu servua shqiptarëve, kurrë nuk u përbrendësua në totalin e tij; përbrendësimi ishte dhe akoma është sipërfaqësor. Gjithçka ngeli dhe u reduktua në aparencë. Shoqëria dhe familja shqiptare u gjend në një situatë të tillë që të zgjedhë nga njëra anë traditat dhe kulturat autoktone, ndërsa nga ana tjetër botëkuptimet ideologjike, të cilët ishin të huaja dhe plotësisht të kundërta me traditën dhe habitatin e saj. Thënë ndryshe, nga shoqëria dhe familja shqiptare u kërkua që brenda një periudhe shumë të shkurtër të heqë dorë nga një pjesë e madhe e traditës dhe kulturës autoktone të krijuar dhe kultivuar për shekuj me radhë. Duke qenë kështu, kjo gjendje shkaktoi një krizë të thellë identitare tek shoqëria dhe familja shqiptare. Kështu lindi një shoqëri dhe individ me identitet të dyfishtë, me ndjenja të përziera dhe me botëkuptime të paqarta.
Familja shqiptare përballë globalizimit dhe shoqërisë së konsumit/spektaklit
Ajo që sot vërtetë sfidon dhe rrezikon ta shpërbëjë familjen shqiptare, por jo vetëm, është globaliz(i)mi dhe shoqëria e konsumit dhe spektaklit, të gjitha këto si zgjatime të ideologjisë postmoderne dhe kapitalizmit të avancuar. Në epokën e postmodernitetit, edhe koncepti i individualizmit ka pësuar një transformim semantik, ashtu që sot individualizmi bashkërendon me narcizmin dhe format e tjera të vetëpercetimeve ideale, por të cilat shpeshherë paralajmërojnë një gjendje patologjike. Shoqëria dhe familja shqiptare, në këtë epokë të adhurimit të imazheve, objekteve dhe simboleve, që në vetvete është epoka e mbretërimit të kotësisë, disi hyri e papërgatitur në kuptimin që shumë shpejt u bë objekt i kësaj ideologjie. Në një aspekt, “pjesëmarrja në ritualet” të, siç thotë Jean Baudrillard, shoqërisë së konsumit dhe spektaklit, është e pashmangshme dhe paraqet një fenomen global. Por, ajo që ndodhi me shoqërinë dhe familjen shqiptare është fakti që pjesëmarrja në këtë botë të objektifikimit absolut me dominim të pakontestueshëm të objektit bëhet në mënyrë brutale dhe të parafinuar, e cila buron nga një psikologji dhe vetëdije inferioriteti. Nënshtrimi ndaj kësaj ideologjie të kotësisë dhe banalitetit në fakt shpërfaq një dëshirë për t’u arratisur nga vetja, një përçmim ndaj vetes. Ne, si shoqëri, kemi hyrë në këtë proces të modelimit tonë sipas imazheve dhe desubjektivizimit në emër të konsumimit të objekteve, duke shpërfillur e anashkaluar totalisht kritikën dhe problematizimin. Për më tepër, jo që nuk e kemi vendosur në peshoren e kritikës, por vërehet një dëshirë e flaktë që fetizhisojmë gjithçka që prodhohet nga kjo ideologji. Përderisa e gjithë bota vë në dyshim këtë fenomen, që ka nxjerrë nga vetja individin, shoqëria jonë me një nxitim dhe tërbim i është dorëzuar kulturës industriale pa i llogaritur pasojat. Thënë shkurt, atë që ne e përvetësuam nga (post)moderniteti nuk është arti dhe kultura e lartë. Në e përvetësuam vetëm llumin e prodhuar nga një moral dhe mendësi utilitariste. Ajo që sot dominon në shoqërinë dhe familjen tonë janë “ekranet”, në të cilat ne konsumojmë imazhe, simbole, trupi, banaliteti dhe lapërdhia. Si pasojë, të gjithë jemi turrur që personalitetin dhe marrëdhëniet tona brenda shoqërisë dhe familjes t’i ndërtojmë pikërisht duke marrë për model këto imazhe dhe simbole që na servohen nga shoqëria e spektaklit. Atë që na serojë serialet dhe emisionet e panumërta në ekranet tona po shndërrohen në mënyrë të jetesës sonë. Ndërkaq, individi që na servohet në këto ekrane, kryesisht është shndërruar në një model ideal që ne dëshirojmë të dukemi. Cili është modeli i individit ideal që po dëshiron të riprodhojë ideologjia e konsumerizmit? Ky është individi i pangopur, narcizoid, i dhunshëm, bosh, injorant dhe një individ që e ka humbur empatinë ndaj tjetrit dhe përgjegjësinë e solidaritetit me rrethin ku jeton. Ajo që duket në horizonte është që ne, të mpirë nga ky opium, dalëngadalë po prodhojmë një individ të privuar nga përgjegjësia dhe solidariteti ndaj familjes, por edhe ndaj bashkësisë në tërësi; një individ narcizoid që brendin kryesore e ka imazhin dhe simbolet si instrument për t’i shëruar frustracionet dhe për diferencim nga të tjerët. Kështu ky individ është edhe egocentrik që e ka humbur ndjenjën e eupatisë kundrejt pjesëtarëve tjerë të bashkësisë dhe kundrejt natyrës. Prandaj shoqëria e konsumit dhe spektaklit, siç argumenton filozofi Guy Debord, është shoqëria në të cilën çdokush është i dashuruar në veten e tij. Kështu, ky sistem i ri i vlerave është vrastar ndaj normave të moralit shoqëror që, thelbësisht, janë vullnetarizmi, aksioni, dobia dhe sakrifica për kolektivin.
Për të përmbledhur, ajo nga e cila sot rrezikohet familja shqiptare është trendi gjithmonë në rritje i individualizmit ekstrem, që e privon individin nga ndjesia e solidaritetit dhe përgjegjësia kolektive. Vlerat morale, kombëtare e tradicionale si asnjëherë më parë po përjetojnë një erozion pikërisht si rezultat i përvetësimit të gjithë asaj që na e sjellë ideologjia e konsumerizmit. Dhuna brenda familjes, fenomeni i divorcimit dhe raportet e tensionuara dhe mosmarrëveshjet brenda anëtarëve të familjes, paraqesin një fenomen tejet të rrezikshëm me të cilin përballet familja shqiptare. E si të mos jetë e pranishme dhuna dhe të gjitha këto fenomene të tjera tjerat kur gjithë kinematografia dhe masmedia është në shërbim të stimulimit të tyre.
Dhe, krejt në fund, ajo që e rrezikon thelbësisht shpërbërjen e familjes shqiptare janë diskurset dhe ideologjite e ndryshme që e relativizojnë biologjinë dhe rolin e gjinisë. Feminizmi ekstrem, që herë pas herë shkon aq larg sa e mohon biologjinë e femrës për të lindur fëmijë, po ashtu paraqet një rrezik ekzistencial për vetë familjen. Kështu ky fenomen, që domosdoshmërisht sjell tkurrjen demografike krejt në fund paraqet edhe një rrezik ontologjik për vetë kombin. Pra, nënshtrimi dhe dorëzimi ndaj diskurseve dhe ideologjive që e cenojnë strukturën familjare përbën rrezik për bashkësinë kombëtare në dy nivele: së pari krijon një komb, anëtarët e të cilit e kanë humbur ndjesinë e përgjegjësisë dhe solidaritetit ndërmjet vete, ndërsa së dyti ky rrezik synon të shtrohet në nivel ontologjik; rrezikon zhdukjen ontologjike të kombit. Veçmas kur bëhet fjalë për kombet e vogla, siç është edhe kombi shqiptar.
