Duke goditur besimin dhe familjen, si dy trasetë më të rëndësishme të jetës shoqërore, atëherë trenat e ideve nuk janë më të sigurt për atë që transportojnë nga njëra kohë në tjetrën. Ndaj dhe sot thuajse gjithçka është e diskutueshme, pasi në “republikën e shijeve” e rëndësishme është ajo që duhet të ndodhë përpara syve të spektatorit e jo ajo që mendohet për të shkuarën dhe për të ardhmen.
Agim BAÇI, Tiranë
Shoqëria e sotme postmoderne, duke jetuar përmes formulës “menjëherë, tani”, ka vënë në pikëpyetje të madhe marrëdhënien e gjithkujt prej nesh me kohën, me veten, me tjetrin dhe me lirinë. E, pa dyshim që, në këtë fushëbetejë pikëpyetjesh, ai që ka pësuar tronditjen më të madhe ka qenë identiteti ynë, i cili përmes progresit dhe racionalizimit të tejskajshëm ka kaluar nga mendimi në zbavitje, nga e bukura, si njësi transcendentale, në mbretërimin e shijes si spektakël. Për pasojë, identiteti ynë nuk mund të ravijëzohet qartësisht vetëm përmes komunikimit të sotëm, e aq më pak mund të besojmë se kemi mundësi për ta përcaktuar atë përfundimisht përmes një formule të vetme.
Sipas profesorit të Letërsisë së Krahasuar në Indiana University, në SHBA, Matei Calinescu, modernët më së pari nisën të vinin në dyshim estetikën e artit antik dhe klasik, duke kërkuar tek ato tekste gabime teknike ose mungesë parashikimesh për të ardhmen. Kjo betejë mes modernëve dhe klasikëve u zhvillua më së shumti në shekujt 17-të dhe 18-të. Sipas Calinescut, kërkimi përmes arsyes i gabimeve, qofshin të Homerit, Virgjilit ose edhe shumë autorëve të tjerë të mëvonshëm, nuk ishte gjë tjetër, veçse përpjekje për relativizim të debatit, duke devijuar thelbin e domethënieve.
Ky devijim i domethënieve në fillim nga moderniteti, e pastaj postmoderniteti, na ka shtruar disa pyetje të rëndësishme, për të cilat kemi nevojë urgjente të debatojmë, e më pas të besojmë se edhe mund të kemi disa përgjigje: A jam unë “tjetri” për dikë? A është domosdoshmërisht edhe “tjetri” i rëndësishëm për mua? A e përcaktojmë ne vetë sot se cilët jemi apo na peshojnë më shumë përcaktimet e të tjerëve për ne? Sa jemi të aftë ta ruajmë identitetin tonë përballë sistemeve dhe mundësive abstrakte që na rrethojnë, si: interneti, sistemet e sigurisë, banka, regjimi i shëndetit apo mendimet që na sugjerohen? Sa individualë jemi ne në një botë ku frika dhe shijet kanë krijuar burokracinë e pandalshme të spektaklit që na mban të lidhur në një mënyrë a në një tjetër me lajmin që do të na sugjerojnë?
“Domethënia e vërtetë e shtetit modern është e pandashme nga ndërhyrjet e tij të njëpasnjëshme në aleancat ekonomike, fetare, farefisnore dhe lokale të njeriut, si dhe nga zhvendosjet revolucionare të qendrave të funksionimit të autoritetit”, shkruan mendimtari konservator Robert Nisbet-i, duke lidhur kështu atë çfarë ndodh realisht në ndryshimet “moderne dhe postmoderne” që kemi përballë pyetjeve kaq të rëndësishme, sidomos kur institucionet janë bërë njësh me modernen dhe postmodernen.
Parë nga kjo betejë që ndodh çdo ditë përballë nesh, konstatohet lehtësisht se postmoderniteti synon që njeriu të mos ketë si udhëtim rrugën drejt thelbit të çështjes, por vetëm të kujdeset për vijëzimet dhe rregullat, pa e arritur kurrë destinacionin e pyetjeve të duhura. Edukimi përmes kënaqësisë e ka kthyer njeriun në viktimë të stërhollimit të shijes, duke u mbështetur më së shumti në heqjen e kufijve moralë në përditshmërinë tonë. Për pasojë, në “republikën e shijeve” gjithçka kthehet në relative dhe, si e tillë, edhe larg mundësisë për të ndërtuar një profil të identitetit, pasi tradita më e qartë e modernëve është antitradicionalizmi dhe antihistorikja.
E para që është goditur nga “republika e shijeve”, përmes antitradicionales dhe antihistorikes, është diskursi i besimit dhe familja. Duke goditur besimin dhe familjen, si dy trasetë më të rëndësishme të jetës shoqërore, atëherë trenat e ideve nuk janë më të sigurt për atë që transportojnë nga njëra kohë në tjetrën. Ndaj dhe sot thuajse gjithçka është e diskutueshme, pasi në “republikën e shijeve” e rëndësishme është ajo që duhet të ndodhë përpara syve të spektatorit e jo ajo që mendohet për të shkuarën dhe për të ardhmen.
Në një realitet të tillë, njeriu pret më pas veç t’ia sugjerojnë sjelljen e jo të mendojë vetë për atë që i duhet apo që i shërben atij për ta kuptuar vetveten. Dhe, nën ndikimin e botës së sugjeruar e jo të asaj që njeriu mendon apo dëshiron vetë, identiteti ynë rrezikon të futet në dishezën e rrezikshme të zhdukjes dhe humbjes.
Identiteti dhe moderniteti?
Shkrimtari dhe filozofi libanezo-francez, Amin Maluf, në librin e tij “Identitete vrastare” shprehet se identiteti i ka të përhershme vetëm disa elemente, si ngjyra, seksi, ndërkohë që shumëçka tjetër nuk bashkëlind me ne, por formohet apo shndërrohet gjatë udhës së jetës sonë. Për shembull, pavarësisht gjuhës që kanë të përbashkët shqiptarët në Ballkan, të gjithë e dimë se është ndryshe të jesh shqiptar në Maqedoni të Veriut, në Mal të Zi e ndryshe në Shqipëri e Kosovë. Është njëkohësisht ndryshe të jesh mysliman në Maqedoni të Veriut e ndryshe në Shqipëri apo Kosovë. Po përse vallë gjithë ky ndryshim mes vendbanimeve të ndryshme të së njëjtës popullatë? Dhe, a kanë tentuar shqiptarët që jetojnë në Shqipëri, Kosovë e Maqedoni të Veriut t’i debatojnë këto ndryshime mes tyre që mund të jenë të rëndësishme kur flasim për “një gjuhë të përbashkët”?
“Identiteti i çdo personi përcaktohet nga një bashkësi elementesh që patjetër nuk kufizohen vetëm në ato që përcaktohen në regjistrat zyrtarë. Sigurisht, pjesa më e madhe e njerëzve i përkasin një tradite fetare, një kombësie, nganjëherë edhe dy kombësive; një grupi etnik apo gjuhësor; një familjeje pak a shumë të madhe; një profesioni; një institucioni apo një grupi social… Të gjitha këto përkatësi, patjetër që nuk kanë të njëjtën rëndësi, gjithsesi jo në të njëjtën kohë. Por asnjëra nga ato nuk është plotësisht pa domethënie. Ata janë elementë përbërës të një personaliteti, mund t’i quajmë afërsisht ‘gjenet e shpirtit’, me kusht që të saktësohet se pjesa më e madhe e tyre nuk kanë bashkëlindur me njeriun”, shkruan Maluf në librin e tij “Identitete vrastare”, duke vënë theksin sidomos në konfliktet me bazë kulturore e fetare.
“Konflikte në emër të kulturës” apo “justifikime moderne”?
Kur pyesim “Cilës kulture i përkasim?”, nuk është e lehtë të marrësh një përgjigje të shpejtë. Por, në fakt, a mund ta përcaktojmë identitetin vetëm përmes një portretizimi të gjuhës dhe traditës sonë? A kemi ne dilemat tona përballë ngjarjeve të ndryshme? A është tradita jonë pjesë e kulturës së përgjithshme apo është e veçuar? Natyrisht, për asnjë nga pyetjet, përgjigjet nuk mund të jenë të thjeshta. Askush nuk ka më vetëm një përgjigje për këto pyetje. Aq më pak që të ketë një përgjigje të gatuar dhe caktuar institucionalisht. Sepse ndjesitë brenda nesh kanë një tjetër lëvizje përballë furisë së informacionit e, sidomos, pranisë së konflikteve në emër të kulturës.
Në fakt, idetë rreth ndarjes dhe përplasjes së qytetërimeve të Samuel Hantigtonit, “Orientalizimi” i Eduart Saidit, konceptet identitare të Amin Malufit, skicat konfliktuale dhe anarkiste të Robert Kaplanit, përshkrimet e Bernard Luisit ose raportet gjeneologjike të identitetit që sugjeron Mishel Fukoja, janë vetëm një pjesë e hapur e debatit mbi konfliktet kulturore. Poshtë rrjedhës së debateve serioze vlojnë në përditshmëri qëndrime që njeriun e vënë në një dilemë të madhe. Askush nuk e fsheh sot se detaje ta pavlerësuara nga ana jonë në përditshmëri mund të kthehen në një shkak të thjeshtë për një konflikt. Për shembull, në ish vendet komuniste, sidomos në Shqipëri, përkatësia fetare është kthyer në një prezantim me rëndësi për individët, ndërkohë që gjatë diktaturës ky prezantim ishte zëvendësuar me ideologjinë komuniste. Por, ky prezantim përmes, përkatësisë fetare, në disa raste ka afruar disa persona që dikur ishin shumë larg dhe ka larguar ata që ideologjikisht ishin shumë pranë. Ndërkaq, përkatësia kombëtare në Ballkan vijon të krijojë ende hendeqe, sidomos mes shqiptarëve dhe fqinjëve, pavarësisht shumë hapave që janë bërë.
Në fakt, që pas vitit 1993, kur Samuel Hantingtoni botoi artikullin “Përplasja e qytetërimeve”, të cilin më vonë e zgjeroi në trajtën e një libri, debati veçse është ndezur më shumë. Hantigtoni hodhi tezën se qytetërimi perëndimor po rivalizohet prej qytetërimeve të tjera dhe, për rrjedhojë, në të ardhmen e afërt ekziston rreziku që konfliktet, të cilat sot i shohim në vijat e ndarjes së qytetërimeve, të marrin përmasa më të mëdha. Si vijë ndarëse të qytetërimeve Hantingtoni mori ndarjet e feve të mëdha ekzistuese dhe duke evidenduar qytetërime, si: Perëndimi, Amerika Latine, Islami, Japonia, konfucializmi, sllavo-ortodoksia, hinduizmi dhe një tjetër qytetërim i mundshëm në Afrikën nënsahariane. Në teorinë e tij Hantingtoni nuk e miraton bipolarizimin Perëndim-Lindje të botës me të cilën jemi mësuar shpesh të diskutojmë viteve të fundit.
Përballë Hantigtonit është Eduard Saidi, i cili e konsideron trajtimin e tij në përplasjen e qytetërimeve si ideologjik. Sipas Saidit, Hantingtoni kërkon t’i kthejë “qytetërimet” dhe “identitetet” në atë çfarë ato nuk janë – në entitete të mbyllura dhe të veçuara dhe që janë të spastruara nga larmia e rrymave dhe kundërrymave që i japin jetë historisë njerëzore dhe që, përgjatë shekujve, kanë bërë të mundur që kjo histori të mos jetë vetëm histori e luftërave fetare dhe pushtimeve perandorake, por edhe ajo e shkëmbimeve, marrëdhënieve dhe e pasurimit të ndërsjellë.
Çfarë mund të bëjmë? Kush na orienton?
Në krizën mbarëbotërore postmoderne të identitetit, për shkaqe të shtyrjes së kufijve të “turpit publik” dhe për shkak të jetesës në një “fshat global”, të gjithë duhet të mendojmë rreth gjetjes së rrugëve të mbrojtjes së identitetit, i cili rrezikon të na braktisë përballë një bote ku sundon spektakli. Po cili mund të jetë ky identitet, ai që i përgjigjet besimit, gjuhës, racës apo kombit? Është e vërtetë se informacioni dhe teknologjia e kanë futur identitetin tonë në pikëpyetje të pafundme, të cilat nuk janë më vetëm pikëpyetje brenda nesh, por edhe të përbotshme. Pikërisht përballë kësaj furie kemi nevojë të lexojmë më larg se sa na shfaqin zgjidhjet e sugjeruara nën pushtetin e “tanishmërisë” dhe të rikthehemi drejt zgjidhjeve që kanë fituar kohën e tyre.
“Tundimi për ta vendosur njerëzimin e sotëm në një shkallë vlerash ku ne qëndrokemi në majë është po aq i rremë nga pikëpamja shkencore dhe po aq i rrezikshëm nga pikëpamja morale sa edhe ndarja e gjinisë njerëzore në etnitete anatomiko-fiziologjike të mbyllura”, shprehet filozofi francez Alain Finkielkraut në librin e tij “Disfata e mendimit”.
Pra, përballë furisë së dyshimeve moderne e postmoderne, e rëndësishme është të pohojmë se ndjesitë tona nuk i shmangim dot. Besimin jo se jo. Ndaj, pa komplekse rreth këtij debati, që lidhet me identitetin, me besimin dhe me gjuhën, duhet të kërkojmë përgjigje jo të pjesshme, jo thjesht “korrekte me ambientin”. Ne duhet të besojmë se vetëm mbështetja në “të përhershmet e pakundërshtueshme” është një garanci për përgjigje që do të na bëjnë të mendojmë më mirë për veten. Veçse leximi i tyre duhet të ecë paralel me kohën që jetojmë, ashtu siç jemi të këshilluar nga Librat, për të mos shmangur kurrë pikëpyetjet e kohës.
