Sa larg ikën të kthyerit rishtas në mëmëdhe? Po ja, fjala bjen, nga katundi në shehër. Nga shehri në kryeshehër. Maratona e rrokjes së asaj që dikur zotnohej veç prej ozurpuesëve i la shumë pa shtëpi e pa katandi. Njeriu i pasluftës, ndodhur në një gjendje kapërcyellore, bëhet thuajse kasapi i pamëshirshëm i çdo zheleje që kishte mbetur prej robnisë. Çarmatosja prej zhelesh kërkonte edhe çarmatosjen prore prej përpjekjes për t’mos ndrru.
Fjolla SPANCA, Mitrovicë
Kur ranë perdet e vitit që mezi i sosi ëndrrat për një “Serbi të Madhe”, nisën të çeleshin jargavanët si për t’luajt fjalë se liria sa kish ardhë. Me shpërthimin e saj të shumëpritur, zbarkoj edhe oshtima sfilitëse e hutisë, peshqesh prej nëpërkëmbjes shekullore. Në sytë e lodhur të atyre që ktheheshin kah atdheu nisi të lexohej shpresa, frika dhe pasiguria. Ndërkaq, matja e Kohës do përqasej me mospranim ikjesh dhe ardhjesh të befta që si takimet nëpër udhëkryqe – as qenë fat, por as rastësi.
Kthimi në vatër dhe përballja me ç’kish mbetur prej luftës i praptuan të gjitha rendet e skalitura brenda një shoqërie ku jeta ndër mote vyshkej e vaditej me shkreptima përfytyrimesh dhe premtime bosh. Ndaj, shumëkush zgjodhi që të largohej së andejmi; qyshdoqoftë, mendërisht ose fizikisht. E, natyrisht, shkoqitjet prej kujtese të vendeve, bashkësive a kujtimeve që dikur u kanë dhënë shenjë e bujë të gjallëve, janë pështjellime shpirtnore që të zhdarovitin rrënjësisht.
Thonë se kur njerëzit i zapton malli, ata e kanë goxha më të lehtë (se zakonisht) që t’i falin ca gjëra e besa edhe ca njerëz. Kur je larg, pra larg atdheut, sofrës, djepit dhe vetvetës, shtëllungat mjegulluese të inatit dhe mërzisë jo se treten, por tjetërsohen. Përllogaritjet mbi ç’qe e rëndësishme dhe ç’mbeti si vegim thuaja zerohen në detnat e ndjesive kontradiktore të shtegtarëve që në kërkim udhësh të reja, shtrëngohen të bujnë në strehimore bojëqielli, të cilat ngjajnë me spitalet e sakatuara prej mykut e ndryshkjes.
Të kthehesh për të ikur.
Sa larg ikën të kthyerit rishtas në mëmëdhe? Po ja, fjala bjen, nga katundi në shehër. Nga shehri në kryeshehër. Maratona e rrokjes së asaj që dikur zotnohej veç prej ozurpuesëve i la shumë pa shtëpi e pa katandi. Njeriu i pasluftës, ndodhur në një gjendje kapërcyellore, bëhet thuajse kasapi i pamëshirshëm i çdo zheleje që kishte mbetur prej robnisë. Çarmatosja prej zhelesh kërkonte edhe çarmatosjen prore prej përpjekjes për t’mos ndrru.
Duhej me ndryshu, qoftë dhe duke u vetmohu. Pakufizueshmëria e pushtetit të pakicës mbetet sfida më e sertë e kohnave të reja.
Kështu, në nisje për të ndryshu, u shkurtuan gërshetat e nusnuem me kanë bojëkafe. Namazbezat dolën tepër, ndaj u lanë veç për raste vakish. Sebahati, Hida, Adlija, Hava e Lumnija do të kujtoheshin si emrat e gjysheve që po çliroheshin prej dimijash. Ndërkohë, Azemi, Ademi, Hamza, Rasimi e Qazimi – mbetën emra të përveçëm, gurëzuar në lapidare, përkujtimore e shtatore. Kaq, më shumë se kaq, do bëhej tepër.
Udhëtimi i Fjalës në Kohë
Dikur, Rilindja Kombëtare e kapërceu periudhën e romantizmit përmes një fryme të re të përhapur në kulturë, mendim dhe estetikë. Kjo frymë, që më pas do të pasohej nga kritika sociale e ndikuar prej ekzistencializmit dhe simbolizmit, shënjon zanafillën e modernizimit letrar në letërsinë shqipe. Por, ky zhvillim do të ndërpritej në mënyrë të dhunshme nga realizmi socialist, i cili imponoi një uniformitet ideologjik dhe estetik, ngado e kudo.
Megjithatë, as nën diktatin e partisë, modernizmi nuk u zhduk plotësisht; ai mbijetoi në mënyrë të fshehur, i strukur në margjina, nën rrënjët e censurës së rreptë të regjimit. Në agun e viteve ‘90, kur rënia e diktaturës lajmëronte, në mos aktin më të rëndësishëm të historisë moderne të Shqipërisë, lexuesit shqiptarë kanë fatin të takojnë zëra të rinj – formësuar nga përplasja me realitetin e idhët dhe tranzicionin e kurrësosur. Këta autorë do notonin nëpër Fjalë e letra diçka më lirshëm, më drejtpërdrejtë, anise shpesh të ngarkuar me baule zhgënjimi, kriza identitare dhe prirje drejt eksperimentimit stilistik.
Siç do thoshin do shqiptarë të nevrikosur, mallkimin për vonesat në procesin e modernizimit, sot e asaj dite, vazhdojnë ta mbajnë 500 vitet e errëta nën zgjedhën osmane, të cilat e syrgjynosën fatin e zbehtë të kësaj Toke. Andaj, meqë e jona dhe i joni e kanë për kollaj me u prrallë me fatkeqësinë si nëm e gjëmë – kusur prej tjetrit, Urtnisë së kulluar nuk i mbeti më shteg i dëlirë pos heshtjes dhe vetmimit. Kështu, në pazarin e ri ku qepeni pa tavan, pa zotëri, bjen mbi artin si stuhi me breshni, pa bojë pa dituni me parrullën: “krenari e liri.”
Të jetosh në vetmi, mes turmës dhe zhurmës
“Dekadenca asht humbje e plotë e pavetëdijes; sepse pavetëdija asht themeli i jetës. Zemra, të mendonte, kish me plasë.”
Kur Fernando Pessoa e përshkruan kohën në të cilën kish lindur, ai thekson se gjatë atyre viteve shumë të rinj e kishin humbur besimin në Zot, shpesh pa e kuptuar pse, ashtu siç patë bërë edhe brezi i tyre i mëparshëm. Shpirti njerëzor, thotë Pessoa, ka prirjen të gjykojë më shumë përmes ndjenjës sesa arsyes, ndaj shumë prej tyre e zëvendësuan Zotin me një ideal të ri: Njerëzimin. Vetë Pessoa, megjithatë, ndjehej si pjesë e një grupi njerëzish që qëndrojnë gjithmonë në kufijtë e përkatësisë, pa e humbur syresh ndjeshmërinë për hapësirat përreth.
Për këtë arsye, ai nuk e mohoi Zotin haptazi si të tjerët, por as nuk e pranoi Njerëzimin si objekt adhurimi. Për të, ideja e Zotit, sado e pamundur të ishte, meqë edhe mundej me qenë, atëherë duhet të adhurohet, ndërsa Njerëzimi, për Passoan thjesht një specie biologjike – nuk ka asnjë epërsi të qenësishme për t’u vendosur në vend të Zotit. Kulti i Njerëzimit, me simbolet e tij të lirisë dhe barazisë, i ngjan më shumë ringjalljes së besimeve të lashta, ku kafshët përfytyroheshin si perëndi ose perënditë përshkruheshin me trupa kafshësh. Kjo ideologji e re, në thelb, nuk i çlironte njerëzit nga nevoja për të adhuruar, por vetëm sa i zhvendoste simbolet e tyre drejt shenjtërimit të “masës” njerëzore.
Kështu, i paditun për ta besuar Zotin në plotni dhe i pamundur për të adhuruar masën njerëzore si shenjëri, Pessoa mbeti në një vend të ndërmjetëm, në një kufi të vetmisë shpirtnore që shpesh shoqërohej me atë që shoqëria e emnonte “dekadencë”.
Ndjesia e pezullt e afron Pessoan me reflektimet ekzistencialiste të shekullit XX – ku përsiatjet për “humbjen” e Zotit nuk sollën domosdo triumfin e arsyes, por – përkundrazi – krijuan një boshllëk të ri brenda të cilit ideologjitë laike synonin ta zëvendësonin të shenjtën.
Ndryshe nga mendimtarët e kohës, që po përpiqeshin ta zhvendosnin Hyun në këmbim të qëndërzimit të njeriut, Pessoa humbiste në vetmi mes zhurmës dhe turmës përmes Fjalës, ndjësisë dhe misterit. Me aq sa dallohet, për zdrukthtarin e Fjalës dhe Dashnisë, e Përtejmja ndjesi nuk zhbëhet assesi.
Sixhade pa ojna – faltore pa bojna.
Zvetënimi i faltoreve, që dikur ishin bojatisur me duar zemrash të bardha, fill pas luftës, të linte një shije të athët deri në pështjellim. Përse duhej fshehur e bukura në ato mure të nalta që përçonin përkushtimin e brezave të tërë? Nëse zemrat janë prej drite, të bardha a diçka si dielli, ç’kuptim kishte fshehja e bojnave të ujshme nëpër kupolat e faltoreve që i kishin shpëtuar bombave dhe granatave? Përse Hijeshia e syrit cungohej ndërmjet të bardhës akullnore dhe të zezës, aspak hënore?! A mos vallë ishte kjo një tjetër ideologji e imponuar mbi himnin e ngjyrave që rrëfenin përjetësisht Bukurinë e Përtejme? Një formë e re spastrimi, që po i paraprinte krizës shpirtnore dhe estetike, ndër kërkonjësitë e Hyjnores?
Kritika e Arsyes Cinike
“Ata e dinë çfarë po bëjnë, por e bëjnë gjithsesi. Kjo është zemra e arsyes cinike.”
Në veprën e tij Kritika e Arsyes Cinike (1983), filozofi gjerman, Peter Sloterdijk, e analizon klimën intelektuale dhe emocionale që dominonte në shoqërinë perëndimore nga fundi i shekullit të 20-të. Libri fokusohet në mënyrën sesi u shembën ideologjitë tradicionale dhe në prirjet që gjetën përhapje më pas. Në boshllëkun e krijuar, Sloterdijk-u e identifikon atë që e quan “arsye cinike.”
Ky cinizëm nuk është i njëjti me cinizmin klasik të antikitetit, si ai i Diogjenit, i cili sfidonte hipokrizinë, konformizmin shoqëror dhe pushtetin me humor, asketizëm dhe revoltë etike, duke e jetuar të vërtetën me trupin dhe jetën e tij.
Ndryshe, cinizmi modern mbërthen njerëzit që e dinë se po veprojnë në mënyrë të gabuar, por megjithatë vazhdojnë. Ky është një qëndrim i vetëdijshëm, por pasiv. Sloterdijk-u e quan këtë “ndërgjegjësim të rremë, të ndriçuar” – një gjendje ku individi e njeh të pavërtetën, por nuk e kundërshton dot. Ai përshtatet, ironizon, madje vazhdon të marrë pjesë në sistemin që nuk e beson më.
Nga Diogjeni te burokrati modern, Sloterdijk-u dallon dy forma cinizmi:
- Cinizmi klasik (kinikizmi antik): mënyrë jetese që sfidon shoqërinë me ndershmëri radikale, përçmim të luksit dhe normave hipokrite; mbështetur në etikën e lirisë.
- Cinizmi modern (arsyeja cinike): qëndrimi i individit që i kupton kontradiktat, korrupsionin, hipokrizinë ose mungesën e kuptimit, por nuk reagon. Ai bashkëjeton, përfiton dhe, madje, tallet me këtë gjendje. Ky soj cinizmi është tipar dallues i intelektualëve, profesionistëve dhe burokratëve të shoqërisë së vonë kapitaliste.
Sloterdijk-u nënvizon se, pas shembjes së ideologjive të mëdha, njeriu modern nuk beson më në “të vërteta absolute”. Por, ky mosbesim nuk çon drejt çlirimit ose ndryshimit. Përkundrazi, i nxit njerëzit të dorëzohen në heshtje. Kështu, cinizmi bëhet ideologjia e re: një gjendje ku shkëputja ironike nga gjithçka që të rrethon, kthehet në mënyrën e vetme për të funksionuar brenda sistemit ku ti, gjithsesi, nuk beson më në asgjë. As në sistem madje.
Tutje, Sloterdijk-u kritikon ashpër edhe rolin e mediave moderne dhe kulturës pop, të cilat luajnë rol kyç në forcimin e qëndrimeve cinike.
Sipas tij, satira, ironia dhe “meta” vetëdijësimi shpesh i zëvëndësojnë kritikat e sinqerta. Ndaj, çdo gjë kthehet në shaka, spektakël ose performanca që as arrijnë ta prekin thelbin. Sloterdijk-u, madje, e kritikon edhe komodifikimin e pakënaqësisë, ngaqë vetë kritika bëhet produkt që shitet dhe konsumohet.
Megjithatë, Sloterdijk-u nuk është plotësisht pesimist. Ai kërkon ringjalljen e guximit dhe ndershmërisë ekzistenciale. Sipas tij, individët duhet të zhvillojnë teknika të reja jetësore, mënyra për t’u integruar në praktika vetëtransformuese, të qëllimshme dhe etike.
Mangësitë shpirtnore të Fjalës
Të premten, Dr. Alaa al-Najjar la në shtëpi dhjetë fëmijët e saj, ndërsa po shkonte për punë pranë urgjencës së Kompleksit Mjekësor Nasser, në jug të Gazës.
Vetëm disa orë më vonë, në spital mbërritën trupat e shtatë fëmijëve, shumica me djegie të rënda. Sipas Ministrisë së Shëndetësisë në Gaza, fëmijët që u nxorën nga rrënojat e një shtëpie, pas sulmit ajror të ushtrisë izraelite ishin vocërrakët e Dr. Alaas. Raportimet tregojnë se trupat e dy fëmijëve të tjerë, një foshnje 7-muajshe dhe një djalë 12-vjeçar, që sipas autoriteteve konsiderohen të vdekur, vazhdojnë të jenë të zhdukur.
Vetëm një nga dhjetë fëmijët e Dr. Najjar, 11-vjeçari Adam, ka mbetur i gjallë, ndërsa bashkëshorti i saj, Hamdiu, i cili gjithashtu është mjek, u plagos rëndë gjatë sulmit.
(CNN, 25.02.2025)
Në qorrsokakun tonë ultra-modern, aq shumë janë dallgëzuar gjendjet, saqë shoqëria meket e këndellet me ankthin se të tjerët, orë e çast, depërtojnë tek mendimet e tyre. Pra, ndjenja që të tjerët të lexojnë dhe komandojnë fare lehtë, dita-ditës sa vjen e bëhet nuancë depresive dhe ndjellëse frignash të panumërta. Me zhvillimin e pamatë teknologjik, janë hapur digat e një bote të panjohur më parë! Dhe, ndërkohë, boshllëku që ka lënë shkëputja nga Thelbi i Qenies duket sheshit së është kthyer në ngrehinë e greminë cinizmi dhe apatie.
Sot, njerëzimi rrnon turrapvrap në kërkim të gjallnimit prej mbretit – atij që mban siparin e zaptuesit dhe trazuesit kronik të qetësisë, bollëkut dhe drejtësisë së kudogjendur.
Demokracia nuk është më premtuese për paqe të qëndrueshme dhe të përjetshme, ndërkohë që transportimi i saj me dhunë e kujë kahdo syri kish dëftuar dinar e flori, nuk la mjaftueshëm hapësirë tokësore sa për t’i nxënë viktimat e hipokrizisë, cinizmit dhe zullumit.
Njëmend, në tharmin e traditës kishte bollshëm nevojë dhe hapësirë për t’u ndrequr njeriu dhe mendësia mbi jetën. Asgjë s’qe e përkryer, megjithëse as përpjekja kolosale për t’i rrëzuar faraonët dhe hilet e traditës nuk arriti ta praptojë paepuninë e njeriut në kërkim force, pushteti e tahmaje.
Njeriu, si emigrant i përjetshëm, qoftë në mëmëdhe ose në kurbet, anise sojshëm flet, pret përditë me padurimin foshnjor përmbushjen e grimcave që i duken sikur po ia falin lumturinë. Ndërkohë, Njeriu tjetër – i dëbuar nga dheu i vet, nëpër flakë dronash çel varre me duart që kullojnë dhimbje, rezistencë e unitet. Bashkësitë, veç atyre që e kuptojnë dhe lexojnë ekzistencën dhe sekretin e brendësisë së tyre; të tjerët, tashmë, janë shpartalluar nëpër individë të izoluar; mendërisht të pamotivuar dhe në jetë vetmitare, ngaqë as besojnë dhe as besohen. Modernizmi, këndej, pra si kudo, nuk i shkundi mirë dimijat e traditës.
