Brenda hapësirës së lejuar do të mundohemi të trajtojmë disa çështje mbi modernitetin në përgjithësi dhe mbi modernitetin shqiptar në veçanti, sigurisht duke thjeshtuar idetë dhe duke i përmbledhur me pak fjalë dukuri e periudha historike.
Enis SULSTAROVA, Tiranë
Kronosi i modernitetit
E nisim nga fjalori i gjuhës shqipe. Ai nuk e përmban fjalën “modernitet”, por për fjalën “modern” jep këto shpjegime: “1. Që ka të bëjë me epokën ose me kohën tonë, që i përket kohës sonë… bashkëkohor; i ri. Koha (epoka) moderne. Historia moderne. 2. Që është ndërtuar a është prodhuar sipas fjalës së fundit të teknikës e të shkencës; që është i tipit më të ri dhe u përgjigjet kërkesave të kohës; i ri; kund. i vjetër… 3. Që ka tiparet më të përparuara të kohës a të epokës sonë, që përfaqëson të renë”. Për foljen “modernizoj” fjalori thotë: “Përsos diçka në mënyrë të tillë që t’u përgjigjet nevojave dhe kërkesave të kohës së sotme, pajis me mjete moderne, e bëj modern”, ndërsa për foljen “modernizohem” jep shpjegimin: “Marr tipare të reja të kohës a të epokës, në të cilën jetoj, përvetësoj njohuri e shprehi moderne”. Prej këndej mësojmë se hartuesit e fjalorit të shqipes së sotme (moderne) kanë pasur parasysh përmasën kohore: modernia është e re, bashkëkohore, fjala e fundit (përsosja) e shkencës dhe e teknikës, koha ku jetojmë. Moderniteti i bie të jetë sinomim me kohën, epokën ose historinë moderne dhe veçoria e tij themelore është se ai është gjithnjë i ri, nuk moshohet, veçse rinohet, por jo vetëm kaq, sepse ai vjen duke përmirësuar veten, duke u përsosur. Kështu, moderniteti nënkupton edhe novatorizmin, i cili në fjalorin e shqipes shpjegohet si “vetia e asaj që është e re dhe përparimtare në një fushë”.
Moderniteti, i karakterizuar nga përparimi dhe novatorizmi, ka të bëjë si me përjetimin e tij nga individi në jetën e përditshme, ashtu edhe me një hapje të përgjithshme ndaj së ardhmes, e cila duket si një horizont i realizimit të pritshmërive për një shoqëri njerëzore më të mirë se kjo e tanishmja. Barazimi i përparimit me të mirën është besimi qendror i modernitetit, përndryshe nuk ka pse njeriu të dëshirojë dhe të përkushtohet për risinë. Se çfarë është e mirë është e debatueshme, por ajo që nuk vihet në dyshim nga mendësia moderne është se e ardhmja do të jetë, ose duhet të jetë, më e mirë se e tashmja, sepse e tashmja është përpjekja e vazhdueshme e kapërcimit të së shkuarës. E shkuara ose tradita vlerësohet nisur nga përfytyrimet për të ardhmen, nga horizonti i hapur para asaj që mund të arrijë njerëzimi. Prandaj tradita është gjithnjë e nënvlerësuar, ngaqë moderniteti sheh para vetes. Çdo gjë që i ka kaluar koha cilësohet si “anakronike”, pra jashtë kohe.
Mirëpo, marshimi i përparimit prodhon historinë e vetvetes, e cila është regjistrimi i pritshmërive njerëzore nga moderniteti dhe i bilancit të arritjeve të pamasa, por edhe i dështimeve të tij. Derisa ndryshimet ekonomike e teknologjie po ndodhin me shpejtësi marramendëse, e ardhmja nuk duket më si toka e premtuar. Pritshmëritë bëhen jorealiste kur krahasohen me risqet që i ka krijuar shkenca e teknologjia moderne (armët bërthamore, shkatërrimi mjedisor etj.) dhe me disa nga përvojat më shkatërrimtare të kohës moderne (luftërat botërore, gjenocidet, totalitarizmat etj.). Bëhet gjithnjë e më e vështirë për ta besuar se njerëzimi përparon me kalimin e kohës. Formula “modernitet baras me jetën e mirë” vihet në dyshim nga shumë anë. Jetojmë në modernitet, por pa optimizmin se e ardhmja do të sjellë shëlbimin e mundimeve të së tashmes. Një pjesë e njerëzve kapen pas asaj që ka mbetur nga tradita e dikurshme ose pretendojnë ta ringjallin atë me anë të strukturave shoqërore e institucioneve moderne dhe pa dashur (ose pa arritur) të shkëputen nga vlerat e normat moderne (p.sh. përdorimi në rritje i mendësisë sipërmarrëse për trajtimin e çështjeve familjare e shoqërore). Për ta perifrazuar një shprehje të njohur të socializmit – ata jetojnë një jetë “tradicionale në formë e moderne në përmbajtje”. Të tjerë, hipermodernët, jetojnë në një vërtitje marramendëse nga një risi të tjera, pa u përpjekur për t’i lidhur përvojat bashkë në ndonjë projekt ose rrëfim kolektiv dhe as për t’u dhënë domethënie jetëve individuale. Jo më “kupto veten!”, por “kënaqe veten!” (apo thjesht “kënaqu!”). Kjo është gjendja e sotme, që për disa studiues duhet quajtur “pasmoderne”, ndërsa për të tjerë “moderniteti i dytë” ose “moderniteti i lëngët”, i cili ka nisur të reflektojë mbi trajektoren dhe pasojat e “të parit”. Për ithtarët e pasmodernes, projekti i modernitetit ka përfunduar dhe ajo çka mbetet janë copat e thërmuara të projekteve moderne e të traditave të shpleksura, që mund të gërshetohen në struktura të përkohshme e të luhatshme, me kuptime njëlloj të barasvlefshme, sepse atyre u mungon një rrëfim normativ e gjithëpërfshirës. Për ithtarët e modernitetit të dytë ose të lëngët, projekti modern i nisur nga iluminizmi mbetet i paplotë. Ai duhet të vijojë, mirëpo me një ecje të kujdesshme e më universale/globale, që duhet t’i mbajë parasysh dështimet e mëparshme e risqet e pashmangshme.
Toposi i modernitetit
Gjeografia fillestare e modernitetit është Perëndimi, shpeshherë i përdorur si sinonim me “Europën”. Janë dhënë shumë përkufizime të Perëndimit dhe secili prej tyre mund të çalojë diku, mirëpo mendojmë se jemi në terren të sigurt nëse te Perëndimi përfshijmë shtetet e Europës Perëndimore dhe të Amerikës së Veriut, të cilat së pari përqafuan trininë (1) ekonomi kapitaliste, (2) demokraci e të drejta të njeriut dhe (3) arsye shkencore-teknike (kjo e fundit e themeluar nga lëvizjet intelektuale të Rilindjes dhe iluminizmit). Objekti kryesor i artikullit tonë nuk janë dinamikat e pasojat e modernitetit në vendet e Perëndimit, si dhe fakti se Perëndimi as ka qenë dhe as është një njësi monolite. Lidhur me këtë të fundit po mjaftohemi ta citojmë dallimin që sociologu francez Zhan Bodriar [Jean Baudrillard] e shquan midis modernitetit amerikan dhe atij europian: “Amerika është varianti origjinal i modernitetit, ne jemi varianti i dubluar ose me titra… Ditën kur përtej Atlantikut ka lindur ky modernitet eksentrik, i gjithëfuqishëm, Europa ka filluar të zhduket… Të gjitha mitet e modernitetit janë amerikanë. Asgjë s’ndryshon po të pikëllohesh për këtë… Sigurisht, ata zilepsen dhe admirojnë kulturën tonë, por, tevona, ne u shfaqemi si një lloj Bote e Tretë elegante” (“Amerika”, Tiranë, 2009, f. 80, 85).
Sigurisht që moderniteti perëndimor nuk ka ndodhur i veçuar nga pjesa tjetër e botës. Qoftë për nga idetë, qoftë për nga aspekti lëndor (tregtia, shfrytëzimi ekonomik i kolonive, lindja dhe përhapja e kapitalizmit), “ngritja e Perëndimit” ka ndodhur në marrëdhënie shumëpërmasore me pjesët e tjera të botës. Mirëpo, rajonet e tjera të botës u përballën me modernitetin në kuadër të imperializmit të shteteve të Europës Perëndimore. Në kolonitë europiane kapitalizmi shfaqej si punë e detyruar dhe skllavëri, aty të drejta kishte vetëm njeriu i bardhë, ndërsa epërsia shkencore-teknike e Perëndimit mësohej së pari prej grykave të pushkëve të konkuistadorëve dhe të topave të luftanijeve me avull. E, megjithatë, imperializmi dhe sundimi kolonial justifikohej me arsyetimin se dominimi dhe përhapja e qytetërimit perëndimor në botë ishte mënyra se si popujt primitivë e të prapambetur mund të modernizoheshin. Në sytë e europianit, popujt bashkëkohorë primitivë jetonin të bllokuar në foshnjërinë e historisë njerëzore, ndërsa ata orientalë në hijen e shkëlqimit të dikurshëm. Ata mund të shpëtonin vetëm nëse imitonin ose udhëhiqeshin nga shembulli i Perëndimit. Volteri shihte te Pjetri i Madh të Rusisë skithin (barbarin/periferikun) që udhëtonte drejt Athinës (arsyes/qytetërimit/qendrës). Edhe dy denoncues të mëdhenj të shfrytëzimit ekonomik dhe të padrejtësive të tjera shoqërore, si Karl Marksi dhe Fridrih Engelsi, gjykonin se, në fund të fundit, kolonializmi anglez në Indi ishte i nevojshëm për kalimin e Azisë feudale në fazën më të përparuar të kapitalizmit. Ata shkruanin se “Anglia, me gjithë krimet e veta, ka qenë një vegël e pavetëdijshme e historisë duke e shkaktuar këtë revolucion [shoqëror]” (Marks & Engels, “Mbi kolonializmin”, Tiranë, 1981, f. 39-40).
Në një botë të rikrijuar sipas shëmbëlltyrës së Perëndimit, shtetet, popujt, traditat e fetë duhej të gjenin vendin e vet. Mund të urreje dominimin dhe shfrytëzimin perëndimor, por nuk mund të refuzoje të modernizoheshe, qoftë dhe pjesërisht. Ata që e provonin ta izolonin veten t’i kundërviheshin modernitetit në emër të një tradite shekullore, e gjenin veten jashtë bote. Klasat e mesme në koloni, të gjendura midis kryezotërve të bardhë dhe masave tradicionale, e kuptuan se fundi i kolonializmit perëndimor do të vinte nëse ato e merrnin vetë timonin e modernizimit dhe do të tentonin të barazoheshin me fuqitë perëndimore. Ngjashëm mendonin dhe elitat politike e intelektuale të perandorive (“despotike”) euro-aziatike, si ajo osmane dhe ajo cariste, të cilat e nisën modernizimin nga lart-poshtë. Siç thotë historiani Stivën Kotkin [Stephen Kotkin], “moderniteti nuk ishte një proces sociologjik, por gjeopolitik” (“Stalin: Waiting for Hitler 1929-1941”, 2017, f. 419). Jashtë dhe brenda Europës kërkoheshin rrugë alternative drejt modernitetit. Për një kohë, Moska, qendra e komunizmit botëror, u kthye në polin rival modern. Me fjalët e sociologut Zigmunt Bauman [Zygmunt Bauman], “ripërcaktimi nga Lenini i socializmit revolucionar si zëvendësim dhe jo vazhdim i revolucionit borgjez, ishte akti themeltar i komunizmit” (“Modernity and Ambivalence”, Cambridge, 1991, f. 266). Bashkimi Sovjetik dhe shtetet e tjera socialiste eksperimentuan me ngritjen e një qytetërimi modern pa pronë private, pa treg dhe pa pluralizëm politik. Ai synonte të ishte një modernitet i planifikuar: pa vetvetishmëri, pa imagjinatë, pa larmi dhe, në fund, pa liri.
Moderniteti i ngurtë i komunizmit e humbi garën me variantin më dinamik perëndimor, por kjo nuk shënoi “fundin e historisë”, siç do të dëshironte Fukujama. Vijon ende përplasja mes vizioneve të modernitetit: nga njëra anë ndodhet vizioni perëndimor, që tani më shumë se kurrë thekson përmasën e vet demokratike, ndërsa në anën tjetër janë fuqi si Rusia dhe Kina që kanë përqafuar përmasat kapitaliste dhe shkencore-teknike të modernitetit, duke refuzuar demokracinë. Bashkimi Europian i ka rrënjët te moderniteti perëndimor, i cili duke u shtrirë në territoret lindore dhe juglindore të kontinentit, takohet me trashëgiminë e projektit të mëparshëm e të dështuar të komunizmit.
Mbi ligjërimin modernist në Shqipëri
Përderisa elita osmane kërkonte të imitonte modernitetin perëndimor për ta ruajtur Perandorinë prej rënies, nacionalizmi shqiptar kërkonte përqafimin nga ana e shqiptarëve të modernitetit, me qëllimin që ata t’i mbijetonin rënies së Perandorisë dhe të përparonin në një hap me kombet sovranë të Europës. Gjendja e atëhershme e shqiptarëve konsiderohej e prapambetur, sepse krahasohej me atë të vendeve më të zhvilluara të kohës. Shkaku i prapambetjes kërkohej te sundimi pesëshekullor osman. Pak ditë pas shpalljes së pavarësisë, Faik Konica i dërgonte Kuvendit të Vlorës një telegram në emër të Federatës “Vatra”, ku udhëzonte që në kreun e shtetit të ri të mos vihej një princ mysliman: “Mos e bani Shqipniën nji shtet oriental si Khiva, Bukhara, Afganistani, Tunisia etj. Kini për ideal nji Shqipnië Europiane si Norvegja, Danimarka, Hollanda, Belgjika. Ja se përse ne preferojmë nji princ nga famile mbretnore Europiane i cili do të sjelli tradita oksidentale” (Lef Nosi, “Dokumente historike”, Tiranë, 2007, f. 170-171).
Pas copëtimit të vitit 1913 dhe pushtimeve gjatë viteve 1914-1920, shteti i cunguar shqiptar u përpoq disa herë të ndërmerrte masa modernizuese për aq sa ai mundej në rrethanat e dhëna politike e gjeopolitike. Periudha osmane vijoi të shihej si shkaku kryesor i prapambetjes, për shumë arsye të qenësishme, por edhe sepse ligjërimi orientalist shqiptar përshtatej me rrëfimin modernist që vinte nga vetë Perëndimi. Politikanë dhe publicistë të ndryshëm shqiptarë kërkonin të shtynin përpara reforma modernizuese, jo vetëm për të kapërcyer hendekun kohor me shtetet e zhvilluara, por edhe për të bërë kapërcimin e plotë nga “Azia” në “Europë”, meqenëse, sipas përfytyrimit të tyre, Shqipëria kishte mbetur diku midis. Po japim më poshtë disa shembuj.
Në vitin 1929, pas më shumë se një vit pas shpalljes së mbretërisë, Lame Kodra shkruante se ndryshimet po bëhen “në një vend gjysëm aziatik dhe gjysëm feodal dhe, përveç kësaj, në shtyrjen dhe kontrollin e imperializmit italian”. Sipas analizës së tij marksiste, shoqëria dhe ekonomia shqiptare ishte “një shartim i shëmtuar midis elementeve kapitaliste dhe gjysëm feudale, midis pseudo demokracisë liberale borgjeze dhe strukturës së një shteti ballkanik me tradita aziatike” (“Vepra 3”, Tiranë, 1998, f. 68). Disa vite më vonë, më 1936, Ismet Toto e paraqiste veten si zëdhënësin e rinisë që donte ta bënte Shqipërinë si Zvicra, ndërsa zyrtarët e vjetër të trashëguar nga koha osmane kërkonin ta mbanin si Afganistani. Zvicra mund të arrihej vetëm nëpërmjet “diktaturës së ndritur” të mbretit Zog, i cili si Ataturku, Musolini dhe Hitleri do ta mobilizonte rininë shqiptare me anë të zogizmit, i cili duhej të krijonte një “mistikë” të vetën, duke ndërthurur idealin kombëtar me arsyen dhe shkencën moderne. Kështu do të krijohej një “tip i ri” i shqiptarit, që biologjikisht dhe shpirtërisht do të ishte më i fuqishëm se sa individët e brezave të mëparshëm të shqiptarëve (I. Toto, “Larg dhe afër”, Tiranë, f. 242-243, 267-268, 318).
Gjatë periudhës komuniste, “modernizimi” u zëvendësua me “revolucionarizimin” dhe nga ligjërimi zyrtar ra referimi te “Perëndimi”, por Enver Hoxhës nuk i pëlqenin as krahasimet që të huajt bënin midis sundimit të tij dhe atij të Ataturkut në Turqi. Në prill të vitit 1967 ai thoshte: “Kur e barazon, pra, revolucionin qemalist me revolucionin tonë proletar, revolucioni ynë është me shekuj përpara jo vetëm me atë qemalist, por me gjithë të ashtuquajturin ‘përparim europian’, amerikan ose revizionist; revolucioni ynë është me shekuj përpara nga pikëpamja e marrëdhënieve ekonomiko-shoqërore (pavarësisht se forcat prodhuese janë akoma relativisht prapa nga ana teknike), nga baza ideologjike, politike dhe organizative e Partisë dhe e shtetit tonë, nga baza e arsimit dhe e kulturës masive progresive” (“Vepra 35”, 1982, f. 310-311).
Menjëherë pas rënies së komunizmit, varianti socialist i modernizimit u delegua te trashëgimia jashteuropiane. Në antologjinë “Shqipëria: Zgjim i dhimbshëm” të botuar në vitin 1991 nga intelektualë të kohës, gjejmë dhe kontributin e Edi Ramës, i cili shkruan: “Mendoj se duhet ta gjejmë tek mendësitë tona të vjetra e të reja shkakun kryesor të hendekut tonë me Europën perëndimore, hendek i cili para se të jetë ekonomik e politik është psikologjik… [Ai u krijua] me dominimin e Shqipërisë nga kultura orientale pas vdekjes së Kastriotit. Komunizmi që ne njohëm ishte versioni më i dhunshëm i llojit, pikërisht sepse gjeti terren në psikologjinë orientale të shqiptarit” (A. Klosi [përg.], “Shqipëria: Zgjim i dhimbshëm”, Tiranë, 1991, f. 25). Vite më pas, tashmë në pozitën e kryeministrit, Edi Rama i vijonte referimet te trashëgimia “orientale” shqiptare, si atëherë kur më 2015 i porosiste ministrat që të mbysnin “turkun” brenda vetes (duke nënkuptuar tipin “anadollak”, të korruptuar, dembel e prapanik). Megjithatë, nuk është çudi që, pas disa dekadash, periudha e sundimit të Ramës të cilësohet si një tjetër periudhë e sundimit “despotik” e “oriental” të Shqipërisë, që mezi maskohej nën cipën e reformave kinse europianizuese.
