Shekullarizmi nuk përfaqëson thjesht një ndryshim strukturor, por edhe një zhvendosje të thellë ontologjike dhe shpirtërore. Me kalimin e kohës, shekullarizmi ka evoluar dhe është interpretuar në mënyra të ndryshme nga autorë të njohur botërorë. Në esencë, shekullarizmi nënkupton ndarjen e fesë nga shteti. Megjithatë, ky koncept është trajtuar nga këndvështrime të shumta, duke përfshirë analizat mbi hapësirën publike, politikën, kulturën, si dhe mbi përjetimin e tjetërsimit të njeriut modern në një botë të ftohtë, të dominuar nga racionaliteti.
Shkruan: Bardhyl ZAIMI, Tetovë
Njeriu ka qenë dhe mbetet një qenie komplekse, që nuk mund të reduktohet vetëm në dimensionin racional. Përkundrazi, ai mbart në vete impulse metafizike dhe nevoja spirituale që shpeshherë shkojnë përtej kuadrit të racionalitetit modern. Megjithatë, me lindjen e modernitetit dhe përhapjen e paradigmës së racionalitetit perëndimor, bota u organizua rreth institucioneve, ligjeve dhe vlerave universale që i dhanë njeriut një pozicion të ri në raport me realitetin dhe shoqërinë. Brenda kësaj kornize historike dhe ideologjike lindi koncepti i shekullarizmit, si ndarje e sferës fetare nga ajo shtetërore dhe publike. Ky nocion, i cili fillimisht u shfaq si një model organizimi institucional dhe juridik në shoqëritë perëndimore, me kalimin e kohës u shndërrua në një fenomen më të gjerë kulturor e filozofik, i cili ngërthen mënyrën se si njeriu bashkëkohor e përjeton fenë, hapësirën publike dhe vetë qenien e tij në botë. Shekullarizmi nuk përfaqëson thjesht një ndryshim strukturor, por edhe një zhvendosje të thellë ontologjike dhe shpirtërore.
Shekullarizmi dhe ontologjia njerëzore
Me kalimin e kohës, shekullarizmi ka evoluar dhe është interpretuar në mënyra të ndryshme nga autorë të njohur botërorë. Në esence, shekullarizmi nënkupton ndarjen e fesë nga shteti. Megjithatë, ky koncept është trajtuar nga këndvështrime të shumta, duke përfshirë analizat mbi hapësirën publike, politikën, kulturën, si dhe mbi përjetimin e tjetërsimit të njeriut modern në një botë të ftohtë, të dominuar nga racionaliteti.
Përderisa njeriu vazhdon të ngrejë pyetje mbi ontologjinë e vet, racionaliteti modern nuk ofron përgjigje të mjaftueshme. Përtej kufizimeve të racionalizmit dhe shekullarizmit, qëndron një hapësirë e pafund metafizike, që nuk mund ta ngërthejë asnjë teori. Në këtë sens mund ta rikujtojmë poetin dhe kritikun letrar, T.S.Eliot, i cili mes tjerash thekson “koka ime nuk duron kaq shumë realitet”. Duket vetëm një varg, por në esencë ngërthen një botëkuptim të thellë, një refuzim elegant për ta pranuar diktatin e realitetit, të gjithë asaj që nënkupton realitet objektiv, racionalitet i pastër. Njeriu gjithnjë ka nevojë për dimensionin shpirtëror, pavarësisht fushëpamjes që na e ofron racionaliteti dhe, bashkë me këtë, edhe shekullarizmi. Njeriu ka nevojë për ta projektuar veten në hemisfera tjera spirituale, për t’i dhënë kuptim ekzistencës së tij. Gjithë historia njerëzore është e mbushur me këtë dimension shpirtëror dhe besimi. Njeriu nuk është vetëm aktualitet i pastër, përkundrazi ai bart në vete edhe dimensionin sakral, atë paanësi spirituale, që vjen si meditim i përshpirtshëm për pozicionin e tij në këtë botë, për marrëdhëniet me të botën, me njerëzit, me Zotin.
Pa dyshim, racionaliteti, shekullarizmi, e ka ndihmuar njeriun të ecë drejt progresit dhe ndriçimit, por nuk ka arritur të përmbushë nevojën për një plotëni ekzistenciale, që e nënkupton atë dimension të thellë shpirtëror që e bën qenien njerëzore ta ndiejë kuptimin e ekzistencës.
Optikat e interpretimit të shekullarizmit
Në këtë drejtim, tashmë në nivel botëror, ekzistojnë intepretime të ndryshme mbi shekullarizmin si koncept dhe si paradigmë historike. Max Weber-i thekson se ideja e shekullarizmit është lidhur ngushtë me ngadhënjimin e racionalitetit dhe me tërheqjen graduale të fesë nga sferat qendrore të jetës shoqërore. Sipas tij, me ngritjen e shkencës dhe burokracisë, bota moderne e humb dimensionin e saj të shenjtë dhe bëhet gjithnjë e më e “racionalizuar”, duke e zhvendosur fenë në sferën private të individit.
Charles Taylor, në librin “A Secular Age”, e përkufizon modernitetin shekullar jo si mungesë të fesë, por si një gjendje ku besimi fetar është vetëm një ndër opsionet e mundshme për individin. “Ne kemi përjetuar një ndryshim në gjendjen tonë, që përfshin ndryshimin e strukturave brenda të cilave jetojmë dhe mënyrën se si i imagjinojmë këto struktura. Kjo është diçka që e ndajmë të gjithë, pavarësisht dallimeve në këndvështrimet tona. Por, ky ndryshim nuk mund të përshkruhet thjesht si një rënie ose margjinalizim i fesë. E përbashkëta është ajo që unë e kam quajtur ‘korniza imanente’. Strukturat e ndryshme në të cilat jetojmë, shkencore, shoqërore, teknologjike e kështu me radhë, përbëjnë një kornizë, sepse ato janë pjesë e një rendi ‘natyror’ ose ‘botëror’, që mund të kuptohet në termat e vet, pa nevojën për t’iu referuar të mbinatyrshmes apo transhendencës”, thekson Taylor-i.
Por, ky rend, në vetvete, thekson Taylor-i, nuk e mbyll përfundimisht çështjen nëse, për qëllime të shpjegimit përfundimtar, transformimit shpirtëror apo kuptimit përfundimtar të jetës, mund të jetë e nevojshme të thirret diçka transendente. “Pasojat e këtij ndryshimi për fenë kanë qenë komplekse dhe me drejtime të shumta. Kam argumentuar se zhvillimet e modernitetit perëndimor kanë destabilizuar dhe e kanë bërë praktikisht të paqëndrueshme jetën fetare tradicionale, por njëkohësisht forma të reja fetare kanë lindur. Për më tepër, ky proces i destabilizimit dhe rindërtimit nuk është një ndryshim i vetëm dhe përfundimtar, por një proces që vazhdon ende”, thekson Taylor.
Sipas Taylor-it, jeta fetare në shoqëritë perëndimore është shumë më e fragmentuar se kurrë më parë dhe gjithashtu shumë më e paqëndrueshme, pasi njerëzit i ndryshojnë pozicionet e tyre gjatë jetës ose nga një brez në tjetrin, në një shkallë më të madhe se kurrë më parë. Mes tjerash ai thekson se kthesa në sekularitet nuk ka të bëjë kryesisht me besimin ose mosbesimin, por me kushtet e besimit.
Sido që të përcaktohet shekullariteti dhe shekullarizmi, gjithmonë e përfshin fenë. Ose mungesën e saj, ose kontrollin mbi të, ose trajtimin e barabartë të formave të ndryshme të saj, ose zëvendësimin e saj me vlerat shoqërore të një mënyre jetese shekullare.
Në një publikim të autorëve Craig Calhoun, Mark Juergensmeyer dhe Jonathan VanAntwerpen, “Rethinking Secularism”, gjerësisht trajtohet koncepti i shekullarizimit nga autorë të ndryshëm që përfaqësojnë eksplorim relevant mbi këtë nocion.
Në këtë përmbledhje studimesh theksohet se shekullarizmi duhet parë si një prani, si një diçka, dhe për këtë arsye ka nevojë për elaborim dhe kuptim. “Qoftë si ideologji, si një mënyrë shikimi të botës, si një qëndrim ndaj fesë, si një kuadër kushtetues, apo thjesht si një aspekt i ndonjë projekti tjetër të shkencës apo një sistemi filozofik të veçantë, shekullarizmi më shumë sesa vetëm mungesa e fesë, është diçka për të cilën duhet të reflektojmë”, thuhet në këtë përmbledhje studimesh.
Në parathënien e kësaj përmbledhjeje studimesh vihet në dukje se “rruga europiane drejt një shekullarizmi të fortë nuk u hap drejtpërdrejt nga Paqja e Vestfalisë. Ajo u formësua përmes luftërave kundër konformitetit të detyruar fetar që pasoi traktatet e vitit 1648. Doktrina e fuqishme franceze e ‘laicité’ ishte produkt i përpjekjeve për largim nga institucioni kishë, përpjekje kundër autoritetit klerikal, që vazhduan gjatë shekujve XIX dhe XX. Këto i dhanë shekullarizmit një formë më të ashpër dhe e pozicionuan si një dimension të luftës shoqërore dhe çlirimit. Këto përpjekje nuk përballeshin me kisha të lashta shtetërore, por me partneritete të reja midis kishës dhe shtetit, të krijuara pas vitit 1648. Siç ka argumentuar José Casanova, kjo është thelbësore për ta kuptuar pse Europa është bërë veçanërisht laike”.
Sipas këtij publikimi, kjo bie ndesh me situatën në vende ku ekziston një terren i hapur për fenë. Kjo është një arsye pse, paradoksalisht, ndarja e kishës dhe shtetit në SHBA ka ndihmuar në mbajtjen e nivelit të lartë të besimit dhe pjesëmarrjes fetare.
Një pjesë tepër interesante në këtë publikim mbeten shpjegimet për shumë paqartësi dhe keqinterpretime që i bëhen shekullarizimit. Pikërisht, në këtë drejtim theksohet se luftërat për çlirim nga kisha prodhuan një “laicité” militant.
Shekullarizmi mund të jetë gjithashtu një kuadër për pluralizëm fetar, por nuk është gjithmonë kështu. Shumica e regjimeve pluraliste dhe tolerante ndaj fesë në botë kanë lindur në shoqëri postkoloniale dhe jo si produkte të drejtpërdrejta të Iluminizmit europian. Derisa Europa kaloi nga shtetet kishtare në laicitet militant, SHBA-ja, India dhe shtete të tjera postkoloniale prodhuan praktika më të forta të pluralizmit fetar, të mbështetura nga modele të ndryshme të shekullarizmit shtetëror. Në SHBA ndarja është rregull, ndërsa në Indi shteti e subvencionon fenë, por përpiqet të jetë i paanshëm ndaj të gjitha feve.
Shekullarizmi shpesh paraqitet si neutral, por kur është pjesë e një kushtetute, zakonisht reflekton rrethana historike, ngritjen e një partie të re, një revolucion ose një konflikt ndërkombëtar. Pra, duhet pyetur se çfarë shpreh një regjim i caktuar shekullar në kontekstin politik përkatës dhe si ndikon në shpërndarjen e pushtetit dhe njohjen.
Pikërisht në këtë kontekst ndërlidhen edhe definimet e José Casanova-s në studimin “The Secular, Secularizations, Secularisms”. Casanova i ndan qartësisht tri koncepte thelbësore dhe ofron një kritikë të fuqishme ndaj shekullarizmit si ideologji përjashtuese. “Duhet të bëjmë një dallim të qartë mes shekullares si një kategori e epistemologjisë moderne, shekullarizimit si një proces i diferencimit shoqëror dhe shekullarizmit si një botëkuptim apo ideologji.”, thekson Casanova.
Sipas tij, shekullarizimi nuk është i njëjtë me zbehjen e religjionit. “Shekullarizimi nuk nënkupton domosdoshmërisht rënien e religjionit. Ai i referohet kryesisht diferencimit të sferave shekullare nga institucionet dhe normat religjioze.” Casanova vë në dukje se shekullarizmi, kur bëhet militant, përpiqet të ndalojë religjionin nga sfera publike, duke shkelur kështu parimet liberale të përfshirjes. Në debatin mbi përfshirjen e religjionit në hapësirën publike, Casanova thekson se religjioni nuk është rikthyer, por është thjesht duke dalë nga margjinat në sferën publike.
Në realitetin bashkëkohor global, shekullarizmi nuk përbën më një proces linear e të njëtrajtshëm, por një kompleks dinamik të zhvillimeve politike, kulturore dhe religjioze, që ndryshojnë në varësi të konteksteve shoqërore dhe historike.
Shekullarizmi në Ballkan dhe te shqiptarët
Në hapësirën ballkanike, procesi i shekullarizimit ka marrë forma të veçanta, duke qenë i ndërthurur me kontekste historike të sundimit osman, nacionalizmit të shekullit XX dhe tranzicionit postkomunist. Në shumë shtete të Ballkanit, shekullarizmi është institucionalisht i pranishëm, por realiteti shoqëror shpesh është i përshkuar nga simbolika fetare, praktikat tradicionale dhe roli i institucioneve fetare në jetën publike.
Në kontekstin shqiptar, përderisa në Kosovë dhe Maqedoninë e Veriut, kemi një shekullarizëm të natyrshëm konform trashëgimisë identitare dhe rrethanave specifike të periudhës së komunizimit, në Shqipëri ka ekzistuar një “shekullarizim i imponuar” shtetëror, që me kohë është përmbysur nga pluralizmi fetar postkomunist.
Në një studim të saj “Shekullarizmi & Religjioni, rasti i Shqipërisë”, autorja Anila Baba thekson se periudha e komunizmit është më tragjikja në historinë fetare të Shqipërisë. “Për gjysmë shekulli me forma të ndryshme dhe tejet të ashpra, sistemi ateist persekuton pa mëshirë të gjitha fetë. Lufta për shfarosjen e fesë dhe praktikave të saj udhëzohet të bëhet me frymën patriotike dhe revolucionare të masave. Pas 23 vitesh persekutim, ku anëtarët e komuniteteve fetare luten së bashku në dhomat e burgjeve, në vitin 1967, shteti shqiptar i ndalon me kushtetutë të gjitha fetë. E shenjta zëvendësohet me ideologjinë marksiste, nëpërmjet një lufte të pandalshme dhe çnjerëzore të diktatorit që udhëzon: “Neve, si komunistë e ateistë, na bie detyrë e madhe ta luftojmë fenë si ideologji, si dogmë, si rit, si disiplinë dhe si praktikë”. Kështu, kjo periudhë karakterizohet si lufta për zhdukjen e fesë dhe depersonalizimin e njeriut”, thekson Anila Baba.
Sipas saj, duke filluar që prej vitit 1991 e në vazhdim vijnë ndryshime plot shpresë në historinë e fesë në Shqipëri. “Ajo përkon me rënien e komunizmit dhe fillimin e ringjalljes nga varri ateist. Ardhja e demokracisë në Shqipëri shënoi një periudhë të re për fetë dhe për bashkekzistencën e komuniteteve fetare. Në vitin 1993, liria fetare u shpall me ligj”, thekson ajo. Njeriut bashkëkohor, në Shqipërinë shekullariste, thekson Anila Baba në këtë studim, i kërkohet të luftojë për ruajtjen e dinjitetit njerëzor, ta dojë, ta pranojë dhe ta respektojë veten dhe tjetrin nën dritën e dashurisë hyjnore. Gjithashtu, i kërkohet të mbjellë vlera sot, por edhe të përgatitë brezat e ardhshëm.
Për më tepër, shekullarizmi, ndonëse është produkt i modernitetit perëndimor dhe i racionalizimit të jetës shoqërore, ka kaluar përmes një sërë interpretimesh, kontekstesh dhe sfidash, që e bëjnë atë një nocion kompleks dhe dinamik. Ai nuk është më thjesht një proces i tërheqjes së fesë nga sfera publike, por një kornizë epistemologjike dhe institucionale që ndërmjetëson raportin ndërmjet individit, komunitetit dhe shenjtërisë.
Në rrjedhën e kohës, shekullarizmi ka qenë një mjet emancipimi dhe progresi, por njëkohësisht edhe një shkak i tjetërsimit ekzistencial të njeriut modern, i cili shpesh mbetet pezull midis botës së racionalitetit të ftohtë dhe kërkimit të kuptimit në dimensionin e shenjtë.
