Në Europë, çdo ditë e më tepër krijohet bindja se po përjetojmë aktin e “vetëvrasjes kolektive”. Bindja nuk është pa bazë empirike. Nataliteti po bie në mënyrë rapide, kjo si rezultat i “lirisë absolute”, pasi njeriu me liri absolute para reproduktimit e vendos karrierën dhe kënaqësitë. Ai i ka ndërprerë lidhjet me të kaluarën dhe nuk merret fare me të ardhmen. Për të e kaluara dhe e ardhmja nuk ekziston; ato janë shkrirë në një, në të tashmen. Ai nuk ndjen përgjegjësinë për mosreproduktim.
Rizvan SULEJMANI, Shkup
Që kur Koperniku zbuloi se bota rrotullohet rreth diellit dhe vetes, politika “botërore” filloi të rrotullohet rreth Europës. Me këtë filloi rilindja e Europës, dalja nga errësira në dritë, një dritë që u bë udhërrëfim për mbarë botën. Qendra rënduese e kësaj mendësie filloi të materializohet në Britaninë e Madhe me Revolucionin Industrial, për t’u përhapur më tej në kontinent dhe për të përfunduar në Amerikë, që për një shekull të mbetet aty. Në bazën e këtij zhvillimi tekniko-teknologjik qëndrojnë dy dhëmbëzore që veprojnë në sinkron për ta lëvizur makinën e zhvillimit: liberalizmi dhe dora e zezë e tregut të lirë. Rrugëtimi nisi me revolucionin industrial, i cili si efekt anësor pati ndarjen e shoqërisë në shtresa sociale, që solli deri tek revolucionet mbi baza klasore, nga polli nacionalizimi dhe shtetin kombëtar, i cili në ecje e sipër prodhoi edhe efekte anësore, si fashizmin e komunizmin, për të përfunduar me demokracinë liberale, si kulmi i këtij procesi. Bota edhe sot vazhdon të rrotullohet rreth diellit, njësoj si politika globale që rrotullohet rreth Amerikës.
Cila ishte risia që e solli Koperniku për ta bërë një kthesë kaq të madhe me pasoja pesëshekullore? Fuqia e këtij zbulimi qëndronte në rrënimin e një botëkuptimi hierarkik të funksionimit të gjithësisë dhe, me të, edhe të shoqërisë, ku në maje ishte kisha dhe dogma kishtare me monopolin e mendimit në përgjithësi dhe të organizimit shoqëror në veçanti. Pas Kopernikut, u ngrit një mendim i ri, i bazuar në rregulla logjike me bazë racionale. Nëse nuk ka hierarki në një botë perfekte, siç llogaritej kozmosi, pse duhet të ketë hierarki në një shoqëri krejt joperfekte. Nëse në botën kozmike nuk ka të privilegjuar dhe të nënvlerësuar dhe secili trup qiellor e ndjek rrugën e vet, pse në këtë botë njerëzit të mos i ndjekin rregullat e njëjta. Me këtë filloi një proces i gjatë i ndarjes së njerëzve që mbeten me mendimet e botës së vjetër prej së resë, të njohur si shekullarizmi. Ata që e përkrahnin mendimin shkencor para atij religjioz, u njohën si të kohës, kurse ata që vazhduan me bindjet e vjetra llogariteshin si të mbetur jashtë kohës.
Ku jemi sot? A jemi në kohë apo jashtë kohës? A po gllabërohemi nga ideologjitë anësore të liberalizmit, siç i quajtëm fashizmin dhe komunizmin, të shpalosur përmes ekstremizmit të djathtë dhe atij të majtë? Nëse po, pse na ndodhë kjo? Apo ndoshta kemi nevojë për një kthesë të re kopernikane? Që të mund t’i kuptojmë shkaqet e ngritjes së politikave të ekstremizmit të majtë dhe të djathtë, sërish duhet ta analizojmë se kush e prodhoi nazizmin dhe komunizmin.
Sipas Ch. Millon-Delson-it, shkaku se pse ideologjitë totalitare, si fashizmi dhe nazizmi, e prodhuan racizmin, nuk ishte logjika e arsyetimit, por poligjenizimi – i prejardhjes njerëzore – dhe mungesa e ushqimit shpirtëror. Pastaj ai do të thoshte: “Në një kohë kur pikat e orientimit shpirtëror po shemben, kur mendimi lidhet vetëm pas të dhënave shkencore, dallimet midis europianëve dhe të tjerëve bëhen parësore në vlerë, sepse është zhdukur çdo vlerë tjetër, jashtë atyre që sjellin vëzhgimet shkencore. Zezaku i Afrikës e merr pamjen e antivlerës”.
Sot nuk jemi në botën e modernizmit, por në të postmodernizmit, post të vërtetës dhe postdemokracisë. Fusha e lojës e politikës globale është rrafshuar falë internetit dhe komunikimit masiv që mundëson të na pushtojnë ide nga më të ndryshmet, kurse neve vazhdojmë t’i ringjallim politikat anësore të liberalizmit që menduam se i braktisëm njëherë e përgjithmonë. Shtrohet pyetja: çka është e përbashkëta e dy distancave kohore që e prodhojnë të njëjtin efekt?
Nëse, sipas Delson-it, arsyeja e paraqitjes së racizmit ishte poligjeneza e prejardhjes njerëzore, që erdhi si rezultat i modernizimit, në rastin tonë është evidente se ballafaqohemi me poligjenezën e ideve që na vinë falë teknologjive të larta të komunikimit, të cilat janë ndër shkaqet që na paraqitet ekstremizmi. Nëse ato rrethanat pollën racizmin njerëzor, sot na shfaqet racizmi i filozofisë së racave. Fundja, në luftën verbale në vokabularin politik dominon lufta ideologjike. Politika europiane, së paku në fjalor, nuk i godet as rusët as myslimanët; ajo e sulmon ideologjinë totalitare dhe autokratë të Putinit si model rus i sundimit diktatorial dhe kalifatin si model i sundimit islam, por në praktikë masat e gjera fajin e gjejnë diku tjetër – tek ata që mendojnë se i përkrahin këto ideologji. Rusët e thjeshtë dhe myslimanët që mbajnë veshje tradicionale janë ata ndaj të cilëve ndjehet fobi, urrejtje dhe mostolerancë nga grupe të caktuara që tanimë formojnë parti politike. Kush e gjeneron këtë situatë endogjene? Jetojmë në botë komplekse mu si në kohën e Chanel Millon-Delsol-it, kur thoshte: “Moderniteti është i barasvlershëm me një sëmundje shoqërore”. Në kohën e informimit total dhe AI-së, duket se jetojmë në shoqëri “të sëmurë shpirtërisht”.
Si ballafaqohemi me këto sfida? Nëse atëherë filozofi apelonte që vlerat t’i çojmë në vend, neve sot bëjmë diçka të prapë. Në vend që të kërkojmë zgjidhje për këtë boshllëk shpirtëror, ia mbyllim dyert filozofisë, e cila mund të na zbulojë një vlerë që ta mbushë këtë hapësirë, kjo për arsye se fukujamistët e shpallën fundin e historisë, ndërsa sipas Davutoglusë, edhe të filozofisë. Besuam se demokracia liberale dhe ekonomia e tregut i eliminuan shkaqet e bërjes histori dhe filozofi, pasi kjo prodhoi njeriun posthistorik dhe afilozofik që Fukujama e krahasonte me “qenin që shtrihet në diell i ngopur dhe i kënaqur”. Ai nuk mërzitet pse qentë e tjerë janë më mirë se ai ose se karriera e tij e qenit është në stagnim dhe se në ndonjë qosh të largët ka qen të nënçmuar.
Si mund ta përshkruajmë “njeriun europian”, të këtij botëkuptimi? Shpjegimi më i thjeshtë është se ai njeriu, tanimë si “qen” i çliruar nga mitet e hyjnitë e përkatësitë kolektive, është çliruar edhe nga familja. Ai e gëzon të drejtën e vetëpërcaktimit në orientimin seksual e gjinor, jeton në vetmi totale, që është sinonim për ”zotin”. Por, cili është çmimi i të qenurit “zot”?! Përgjigjen mund ta gjejmë te paralajmërimet që i bënte Dostoevski në kohën e modernizmit përmes mitit për Kirilovin në veprën “Demonët”. Kirilovi ishte personazh që e shpalosi idenë e çuditshme për vetëvrasjen si një akt i lirisë supreme. Ai besonte se nëse dikush kryen vetëvrasje me vetëdije të plotë dhe pa frikë, ai provon se është një “njeri-perëndi”. Akti i vetëvrasjes, sipas Dostoevskit, e ilustron idenë se mohimi i Zotit dhe i moralit tradicional çon në shkatërrim shpirtëror dhe personal.
Si shpërfaqet kjo gjendje shpirtërore sot? Në Europë, çdo ditë e më tepër krijohet bindja se po përjetojmë aktin e “vetëvrasjes kolektive”. Bindja nuk është pa bazë empirike. Nataliteti po bie në mënyrë rapide, kjo si rezultat i “lirisë absolute”, pasi njeriu me liri absolute para reproduktimit e vendos karrierën dhe kënaqësitë. Ai i ka ndërprerë lidhjet me të kaluarën dhe nuk merret fare me të ardhmen. Për të e kaluara dhe e ardhmja nuk ekziston; ato janë shkrirë në një, në të tashmen. Ai nuk ndjen përgjegjësinë për mosreproduktim. Për të do të ketë trashëgimtarë apo jo, ky nuk është as detyrim shoqëror e as detyrim moral, por e drejtë individuale. Në korpusin e lirive individuale ai e ka futur edhe lirinë e lindjes edhe orientimin seksual dhe gjinor. Europiani “zot”, që e përjeton lirinë absolute, ballafaqohet me mungesën e ushqimit shpirtëror. Përjetimi shpirtëror vazhdon të shembet, ngase është shterur hyjnorja si burim i këtij lloj ushqimi. Mendimi që ai krijon lidhet vetëm mbi të dhënat shkencore dhe, së fundmi, nga informacionet që merren prej rrjeteve sociale. Në këtë rreh informacionesh, në të cilin është futur ai, nuk ka mundësi të bëjë lidhje logjike shkak-pasojë dhe më së paku ka kohë për meditim, deduktim e kritikë të fenomeneve. Çdo vlerë tjetër, jashtë atyre shkencore dhe të grupeve në rrjetet sociale që pëlqehen ose e vërtetojnë mendësinë e tyre si ajo e rusit siberian, zezakut afrikan dhe mysliman me veshje karakteristike, e merr pamjen e antivlerës. Ballafaqimi me ta, me të panjohurën, në jetën e përditshme nëpër rrugët e metropoleve krijon frikë dhe ankth. Në mungesë të filozofisë adekuate për t’i adresuar sfidat e kohës në të cilën jetojmë, në përpjekje për ta zgjuar njeriun “qen” dhe për të ngjallë kureshtjen tek ai se çka ndodhë me njerëzimin, politikanët i kthehen filozofisë së vjetër. Bazuar në frikën e vetmisë që e përjeton njeriu “zot”, politikanët e ringjallin ideologjitë ekstreme. Ky fenomen mori vrull pas paraqitjes së Trumpit në Amerikë me idenë “Amerika e para” dhe tanimë Trump 2.0, kur ai e shpalos politikën “transakcionale”, që për veshin e fjetur duket si diçka “abnormale”. Politika “transakcionale” e Trampit dhe promovimi i idesë se siguria ndërkombëtare është mall që blihet me para dhe se rregullimet shtetërore janë relative, me të edhe liberalizmi që nuk është perfekt në Europën posthistorike, i zgjon traumat e fjetura të luftërave qindvjeçare. I çarmatosur, i papërgatitur për histori, ai ndjehet i frustuar dhe secili shtet brenda kufirit në vend të lirisë hidhet pas sigurisë. Ata, në vend se të merren me shkaqet e këtij fenomeni, pa një pa dy u hodhën pas pasojave. I identifikuan dy rreziqe të ideologjive aktuale: totalitarizmin dhe autoritarizmin e Putinit, tani edhe të Trampit dhe Islamin radikal. Ky nuk është një vizion ose filozofi e re, por riaktivizim i ideologjive të vjetra deri në ekstrem, bazuar në frikën nga tjetri, i kundërti i tij. Trampizmi, si formë e qeverisjes nuk mund të identifikohet si ideologji e re, pasi ajo nuk ofron një vlerë shtesë, përveç që e zhvesh këtë ekzistuesen nga makiazhi. Me paraqitjen e tij, fuqia ekonomike e ushtarake del më shumë se kurdoherë në pah në rregullimin shtetëror dhe ndërkombëtarë. Këto “vlera” jo se nuk kanë qenë prezente, por kanë qenë të mbështjella në celofanin e demokracisë liberale dhe të drejtës ndërkombëtare. E para, shprehur përmes parimit “një njeri – një votë”, një truk i sofistikuar për ta krijuar percepcitimin se të gjithë janë të barabartë, kurse e dyta, duke e paraqitur rendin ndërkombëtar si e drejtë ndërkombëtare. Në kohën e informimit total, kur jo vetëm publikja e privatja, por edhe intimja bëhen të dukshme për publikun, zbulohet edhe politika në formë e saj të vërtetë, reale, pa celofan. Politika “pa celofan” na e zbulon “abnormalitetin” që na trishton, por me kohë duhet ta pranojmë si normale dhe reale. Por, para se ta pranojmë “an bllok”, së paku duhet ta debatojmë, të mundohemi ta kuptojmë, pse jo edhe ta filozofojmë? Pyetja e parë që kërkon përgjigje është se kush është normal dhe çka është abnormale?
Në kërkim të përgjigjes, duhet ta kemi ndër mend thënien e Fromm-it “personi që është normal nga pikëpamja e përshtatjes shpesh është më pak i shëndoshë nga neurotiku”. Duhet ta kemi ndër mend se për ne “normal” është ai që është i përshtatur mirë me rregullat që i ka imponuar mendimi kolektiv, në rastin tonë ideologjitë tradicionale. Duhet të jemi të vetëdijshëm se të formatuar me fuqinë e institucioneve të dizajnuara mbi këtë ideologji, do ta kundërshtojmë çdo risi, kjo për arsye se dalja jashtë kornizave institucionale që e krijojnë mendësinë kolektive nënkupton heqjen dorë nga personaliteti, meqë i jemi dorëzuar kolektives, dominueses. Përskaj kësaj, për një gjykim të drejtë duhet të bëhet dallimi mes mendimit ekstrem dhe veprimit ekstrem. Të bëjmë përpjekje që, në gjykimin tonë për mendimin alternativ ekstrem, ta shohim jashtë veprimit ekstrem. Fundja, njerëzit gjykohen për veprimin, e jo për mendimin. Në këtë funksion, më së paku nuk duhet lejuar të bëhemi pre e presioneve politike që të mos debatojmë për temat dhe alternativat edhe më të praptha gjersa i mbajmë në nivelin e një debati intelektual e filozofik, ngase – siç thotë Taine – “Çdo ide, sado e prapë të jetë, derisa diskutohet dhe trajtohet si debat filozofik e intelektual, ajo nuk paraqet kurrfarë rreziku: Rreziku paraqitet kur idetë e mëdha futen në koka të vogla dhe boshe të politikanëve”. Kokat e vogla nuk kanë hapësirë për më tepër ide. As marksizmi e as nazizmi, tanimë as liberalizmi ekstrem, nuk ishin të rrezikshme gjersa ishin në debate intelektuale e filozofike. Ato u bënë të rrezikshme kur u futën në kokat e vogla dhe boshe të politikanëve. Një intelektual i mirëfilltë nuk duhet ta marrë si përfundimtar asnjë mendim, doktrinë ose edhe filozofi, sado e avancuar ose e përkrahur të jetë. Ta shpallësh për të fundme, bile edhe demokracinë dhe ekonominë e tregut, siç bëri Fukujama, dhe paraprakisht marksistët me komunizmin si fundi i historisë, është mëkat që nuk falet. Çmimin e kësaj mendësie e kemi paguar, por e paguajmë edhe sot.
A ka shpresë? Nëse zbulimi i Kopernikut polli filozofinë e Kantit, adekuate për modernizmin, pas shpikjes së AI-së është për të pritur të prodhohet filozofi për kohën e tanishme dhe atë që na pret. Nuk pres që ajo të jetë diçka në mes, por diçka përtej kufijve që vet i kemi përcaktuar si normalë. Shpresoj që ajo të mos futet në kokat e politikanëve me kokën bosh, por tek ata që kanë hapësirë për alternativë.
