Me “Rrugën për në Mekë” isha rrugës për në Mekë, hapave të autorit të librit “Rruga për në Mekë”, si dhe hapave të Ibrahimit e Ismailit, themeluesit të Mekës, bashkë me insistimin e Ismailit tim që ta lexoja atë libër. Rastësi të mrekullueshme.
Shkruan: Zeqirija IBRAHIMI, Shkup
– A e përfundove librin? – do të më pyeste Fatmiri, njëri nga djemtë përgjegjës të udhëtimit tonë, derisa po ngjiteshim në autobus për t’i bërë disa vizita në Medinen e Ndritshme, duke aluduar në librin që unë e lexoja gjatë rrugës nga Shkupi për Stamboll dhe gjatë fluturimit për Medine.
Në vend të përgjigjes, ia tregova librin e ri, që po e fusja në çantë – “Rruga për në Mekë”. Ai buzëqeshi, sepse gjesti im ia jepte përgjigjen, ndërsa titulli i librit të ri ia thoshte se “Tashmë isha rrugës për në Mekë”.
Në të vërtetë, romanin e Orhan Pamukut, të cilin e përfundova para se avioni ta prekte tokën e Medines, e kisha filluar në Shkup dhe nuk doja ta ndërpres, sepse ia kisha dhënë fjalën përkthyeses se “do e lexoj me një frymë”, aq më shumë që romanet e këtij nobelisti turk, të përkthyera shqip, janë bërë një nga detyrimet e mia të leximeve letrare.
* * *
Kjo nuk ishte hera e parë që unë e prekja Tokën e Shenjtë. Kisha bërë edhe më parë haxh dhe umre, andaj kur më vendosa të shkoj, i mora edhe masat e përgatitjes. Për dikë që i ndjekë rrethanat politike te ne, të udhëtoja në umre në kapërcyell të kallnorit e frorit të këtij viti ishte e papritur, por meqë këtë udhëtim e kishim caktuar qysh në vitin e kaluar, ndërsa duke besuar se ne nuk jemi përcaktuesit e fatit të askujt, vendosa t’i dorëzohem këtij udhëtimi dhe ta shijoj atë që më priste.
Udhëtimi për Stamboll do të fillonte mes rrëmujës së njerëzve që kishin dalë t’u jepnin lamtumirën familjarëve të tyre, mes shumë përqafimeve, lotëve dhe lutjeve për “udhëtim të lehtë”, për “adhurim të pranuar” e për “kthim të lumtur”. Pjesa tjetër ishte udhëtim i natës drejt kryeqendrës shpirtërore turke.
Më kishte munguar një udhëtim me autobus për Stamboll, aq më shumë që kjo ma ndërmendi ngjarjen e romanit “Jeta e re” të Orhan Pamukut, që më erdhi vrik në kokë përmes ngjarjes së autobusit të Shkupit, që para një viti e më shumë pësoi një aksident fatal në Bullgari dhe të gjithëve atëbotë na e ngriu gëzimin e udhëtimeve për Stamboll. Dhe, derisa udhëtojmë nëpër Bullgari, ndërsa përpiqem ta pakësoj numrin e faqeve të palexuara të romanit që e mbaj në dorë, e shikoj herë pas here çekanin që përdoret për thyerjen e xhamave dhe i imagjinoj shpirtrat e atyre njerëzve që kanë kaluar andej përmes trupave që janë djegur në zjarrin e atij autobusi, duke kaluar në “Jetën e re”.
* * *
Mëngjesi i akullt na gjen në kufirin e Edrenesë, ku ajri i ftohtë na këndell, ndërsa çorba e ngrohtë “Mercimek”, pas kalimit të kufirit, na shijon për të na thënë se tashmë jemi në tokën turke. Qëndrimi njëditor në Stamboll është një ndërmjetudhë, si pushimi në një oazë, për ta vazhduar rrugën drejt Orientit të vërtetë. Dhe, ashtu, mëngjesi i ditës së nesërme na gjen në aeroport, prej ku do të fluturojmë drejt Medines. Vonesat e nënkuptueshme, pritjet e gjata, që na e testojnë durimin, aq shumë të nevojshëm në udhëtimet në grup, dhe udhëtimi 3-4-orësh drejt Medines, janë të mjaftueshme, që unë ta përfundoj romanin e filluar në Shkup, për t’ia hapur rrugën një dimensioni tjetër të leximeve dhe përjetimeve.
“Esselamu alejke, ja Resulullah!”
Arritja dhe vendosja në hotel, furnizimi me një kartelë telefoni të Arabisë Saudite, një darkë e lehtë, janë e tëra para se të bëhemi tok në oborrin e madh të Xhamisë së Pejgamberit në Medine. Aty do e falim akshamin e jacinë bashkë dhe pastaj do të hyjmë në korridorin e Xhamisë për të parakaluar pranë varrit të Pejgamberit dhe shokëve të tij, Ebu Bekrit dhe Omerit. Sado që varret janë të mbuluara dhe të izoluara dhe nuk shihet as gurë varri, as dhè, besimtarët që parakalojnë aty i drejtohen Pejgamberit në vetën e dytë, sikur janë duke e parë – Esselamu alejke, ja Resulullah (Paqja qoftë mbi ty, o i Dërguar!), pra jo Esselamu alejkum, ja Resulullah (Paqja qoftë mbi ju, o i Dërguar!), duke shprehur kështu afërsi dhe komunikim të drejtpërdrejtë. Përmes lotëve të dashurisë së besimtarëve për Pejgamberin, dëgjohet thirrja e një polici që nuk lejon askënd të afrohet pranë parmakëve të hapësirës së varreve. Aty përfundon riti i “selamit për Profetin”. Kërkesa dhe pritja e jonë është që të falim nga dy rekate në “Raudetel xhenet” (Kopshtin e xhenetit) (pjesa e vjetër e xhamisë – aty ku ka qenë shtëpia e Profetit), por kufizimet e bëjnë të veten dhe ne nuk arrijmë as të futemi në atë pjesë.
Tri ditët e ardhshme në Medine do të kalojnë si era. Vizitat e xhamisë së Bilalit, të Ebu Bekrit, Aliut, si dhe vizitat në periferi të Medines, në kodrën e Uhudit, në fushëbetejën e Hendekut, në xhaminë e parë në Kuba, si dhe në xhaminë e ndërrimit të kibles, bashkë me faljet e rregullta në Xhaminë e Pejgamberit, janë përjetime aq të shkurtra, sa nuk mbërrin as t’i regjistrosh. Në Uhud e kujtojmë betejën e njohur, kur besimtarët e shpërfillën një urdhër të Profetit dhe, duke lakmuar pas plaçkës së luftës, e humbën betejën dhe aty ra dëshmor xhaxhai i Profetit, Hamza. Ndonëse Hoxha ynë nuk e përmend disfatën, unë e di mirë nga leximet e mia se beteja e dytë e asaj përleshjeje është humbur dhe se në atë betejë, si në asnjë rast tjetër, Muhamedi a.s. ka qenë në rrezik të vritet. Dhe, përveç leksionit se sa pak neglizhencë i duhet besimtarit nga këshillat profetike për ta përjetuar disfatën, derisa ngjitemi në shkëmbinjtë e Kodrës së Shigjetarëve, siç quhet kodra e luftëtarëve që e harruan urdhrin e Komandantit, mua më kujtohet edhe një shpjegim tjetër më racional – betejën e fitojnë ata që janë të përgatitur dhe ata që luftojnë për fitore, se Zoti nuk është i padrejtë ndaj atyre që përgatiten për luftë dhe besojnë në fitore, si dhe se luftërat nuk fitohen edhe nëse e ke në anën tënde Profetin e Zotit nëse ndërkohë i shpërfill rregullat dhe disiplinën e luftës. Dhe, koncepti luftë këtu nuk është vetëm një përleshje e armatosur, por secila përpjekje për atë që Kurani e quan “ndalimi i së keqes dhe udhëzimi për të mirën”. Madje, përtej kësaj, në një interpretim tjetër, Uhudi është edhe një urti se tundimi që na bën pasioni ynë për pushtet dhe pasuri, duke i shpërfillur rregullat dhe duke mos i zgjedhur mjetet, le që na lë pa pushtet e pa pasuri, por mund të na lërë edhe pa dinjitet dhe, madje, edhe pa kokë. Hoxha vazhdon me shpjegimet e tij, që vërtet janë frymëzuese për besimtarët që kanë vendosur ta bëjnë umren me agjencinë “Tajba”, të dëshmuar për këto organizime, ndërsa unë – në anën tjetër – vazhdoj të bëj në vete plotësimet e mia për ato shpjegime.
Në Kuba, derisa Hoxha flet për pushimin e Profetit para se të hyjë në Medine, unë i them Fatmirit se qëndrimi në Kuba ka pasur edhe një arsye tjetër – Profeti u ndal aty, vetëm 7-8 km para Medines, që të marrë informacione për pritjen që do ta ketë në qytet. Dhe, pas kësaj, vazhdoj unë, Profeti ishte një strateg edhe në kuptimin politik. Kur vajti në Medine, punën e parë që e bëri ishte ndërrimi i toponimit. Në vend të emrit Jethrib, siç quhej ai qytet deri atëherë, ai vendosi ta quajë “Medine” (Qytet). Në të vërtetë, prej kësaj fjale buron edhe koncepti “medenije” (qytetërim), që përdoret si leksemë jo vetëm në gjuhën arabe, por edhe në atë turke, ndërsa emërtimi i vendit me emrin “Qytet” i kishte, për mua, edhe dy shpjegime të tjera: Profeti, me emrin e ri, dëshironte të thotë se që aty do të ndërtojë një qytetërim, që ishte një ambicie ëndërrimtare për një njeri në një cep të Arabisë në shek. VII, por që e dimë se u realizua, dhe – e dyta – emri Qytet do të përdorej edhe në kuptim të zhvillimit të jetës urbane që synonte të dilte përtej jetës beduine arabe.
Në margjina të këtyre vizitave dhe adhurimeve programi im vijonte me leximin e Kuranit (kisha vendosur ta përfundoj së lexuari brenda ditëve sa isha atje) dhe me leximin e veprës “Rruga për në Mekë” të autorit Muhamed Asad, ish gazetarit austro-hungarez me origjinë hebraike Leopold Weiss (1900-1992). Madje, në ngjitje-zbritjet e vizitave, derisa unë i lexoja rrëfimet e Asadit për jetën shkretinore dhe, njëherazi, fisnikërinë e beduinëve arabë të fillimshekullit të kaluar, insistoja te Fatmiri dhe Hoxha që ta lexojnë detyrimisht këtë vepër. Megjithatë, më vonë sikur ndryshova mendje.
Qëndrimi në Medine (që tash quhet Medineja e Ndritshme – për shkak të Profetit) do të përfundojë të premten e parë të frorit, kur ne – të veshur me ihrame, të përgatitur për umre, pasi do ta falim namazin e xhumasë në Xhaminë e Profetit – do të nisemi në “Rrugën për në Mekë”.
“Rruga për në Mekë”
Rruga për në Mekë do të bëhej me një autobus mesatar, që e voziste një sudanez. Në të vërtetë kurbeti për sudanezët është pikërisht Arabia Saudite. Ndonëse më shumë preferoja ta dëgjoj heshtjen e rrugës dhe të meditoj për hapat nëpër të cilat ka ecur Ibrahimi në lashtësi, duke e dërguar në enigmë Haxheren dhe birin e tij, Ismailin, andaj edhe batutat në autobus nuk është se më pëlqenin shumë, megjithatë gazmendi që e përhapte shoferi sudanez ishte joshës. Ai, gati gjatë gjithë kohës 5-6-orëshe në autobus, nuk u ndal duke folur me miq të tij në telefon. Me kufje në veshë, bisedonte me zë të lartë, shpesh qeshte zëshëm, aq sa fillova ta admiroj, veç tjerash edhe sepse më asoconte me beduinët që i përshkruante Asadi në librin e tij, që jetojnë me gjërat më minimale në jetë, porse janë fytyrëqeshur, të lumtur dhe gjithnjë mikpritës. E derisa përgjegjësi ynë këmben disa fjalë arabisht me të, unë gjej rastin për të komentuar se “nuk qenkam aq keq me arabishten”. Në fakt, me njohuritë e pakta të arabishtes, arrija ta kuptoj bisedën mes tyre, ndërsa kjo ishte arsye të vazhdoj të flas me përgjegjësin tonë se “ne e kemi huqur që në edukimin tonë fetar si fëmijë nuk na e kanë mësuar arabishten”. “Arabishtja është gjuha në të cilën Zoti zgjodhi që mesazhin e tij metafizik ta kthejë në gjendje fizike, ta bëjë fonemë, morfemë e sintagmë. Kjo, për mua, nuk është as e rastësishme dhe as e parëndësishme.”, po i thosha atij, teksa shtoja se “edhe arabët duhet të jenë pak më ‘imponues’ (ashtu si të tjerët) që ta përhapin mësimin e arabishtes”. Për fat të keq, arabët bëjnë pak në këtë drejtim, madje – me indiferencën e tyre – kanë lejuar që sa herë që një perëndimor sheh një tekst arabisht, kjo t’ia krijojë, së paku, stereotipin e orientit, ndërsa jo rrallë edhe frikën nga terrorizmi. “Arabët kanë PR të keq.”, konkludova unë. Fola edhe për rëndësinë që ka njohja e kulturës arabe në Perëndim dhe e kujtova koncertin që vitin e kaluar e dha në Filarmoninë e Maqedonisë artisti libanez Marcel Khalife, që përveç mbresave të shkëlqyera te auditori, mua më bëri për vete me këngën “Ja bahrije”, që vazhdoj ta dëgjoj shpesh edhe sot.
Megjithatë, “Rruga për në Mekë” më kishte ofruar kuptim të shumëfishtë. Së pari për mua ishte e çuditshme se cili ka qenë besimi dhe vendosmëria e Ibrahimit që ta lërë gruan dhe të birin e tij foshnje në një shkretëtirë si ajo aty, por aq më shumë më mrekullonte vendosmëria e patundur e Haxheres se “nëse ky është vendim i Zotit, na lër këtu se Ai do të kujdeset për ne”. E imagjinoja çastin kur Ibrahimi e ka kthyer shpinën dhe nënë e bir i kishte lënë në shkretëtirë, pa e ditur se me ato dy qenie po mbillte një qytetërim, një kulturë dhe po e degëzonte krahun tjetër të monoteizmit. Kjo “rrugë për në Mekë” ishte edhe asocimi më i drejtpërdrejtë fizik me librin që e mbaja në dorë, ku korniza rrëfimore e librit është ndërtuar pikërisht nga një udhëtim drejt Mekës, pas një ndalese sikur ne në Medine, ndërsa e fundit fare ishte insistimi i mikut tim, Ismailit, që ta lexoja edhe një herë “Rruga për në Mekë”. Po ndodhnin koincidenca të shumëfishta – me “Rrugën për në Mekë” isha rrugës për në Mekë, hapave të autorit të librit “Rruga për në Mekë”, si dhe hapave të Ibrahimit e Ismailit, themeluesit të Mekës, bashkë me insistimin e Ismailit tim që ta lexoja atë libër. Rastësi të mrekullueshme.
Të përgjigjem, o Zoti im, të përgjigjem!
Në dalje të Medines do të ndalemi në xhaminë ku bëhet nijeti për umre dhe haxh, siç quhet në terminologjinë fetare “mikat”. Ajo është pika prej ku vizitori i Qabesë merr status tjetër: nuk ka të drejtë të veshë asgjë, pos dy pëlhurave të bardha, nuk ka të drejtë të shkulë asnjë qime ose të vrasë qoftë edhe një insekt. Ajo është gjendje që më shumë se gjithçka i ngjason një të vdekuri: udhëtim drejt burimit të jetës, i mbështjellë me teshat e një të vdekuri dhe i pafuqishëm për të bërë çfarëdo dëmi, e të mos flasim për të folur gjëra të pakëndshme që e dëmtojnë gjendjen. Nga ajo pikë e tutje statusi i të qenit Ibrahim dhe Ismail merr trajtë tjetër: goja nuk i duron fjalët e panevojshme, trupi nuk i duron teshat, ndërsa syri pret ta shohë Qabenë, Shtëpinë e Adhurimit. Aty më kujtohen edhe vargjet kuranore kur Ibrahimi e Ismaili, pasi e ndërtuan Qabenë, Zoti u tha t’i ftojnë njerëzit për ta vizituar atë, me ç’rast Ibrahimi do të pyeste: “Po kush na dëgjon neve prej këtu?”, ndërsa Zoti do i përgjigjej se atë thirrje do e shpërndajë Ai vetë. Dhe, ne, duke kënduar telbijen “Lebejke Allahumme lebejk” (Të përgjigjem, o Zoti im, të përgjigjem), udhëtonim duke ndjerë thirrjen e Ibrahimit e duke iu përgjigjur Atij që atë thirrje e ka shpërndarë në kohë dhe hapësirë.
Para mesnatës do të jemi në Mekë. Përveç shenjave të rrugës, dëshmi se ishim në Mekë ishte edhe Kulla e Sahatit, që shihet gjithandej nga secili cep i Mekës. M’u kujtua këtu libri “Para dogmës” i Ziaudin Serdarit, i cili duke folur për logjikën e ideologjisë ahistorike të Islamit saudit, flet pikërisht për këtë qasje: i vetmi objekt që në Mekë nuk shihet para se t’i afrohesh disa metra afër është Qabeja, për të cilin të gjithë udhëtojnë atje, ndërsa i vetmi objekt që shihet nga disa kilometra larg është Kulla e Sahatit, për të cilin askush nuk do të shkonte atje. Është kjo një shpërfillje ndaj shenjtërisë së Qabesë. Por, duke qenë ndjekës të një lëvizjeje islamike moderniste, diçka si protestantët në Krishterim, saudianët nuk është se shprehin ndonjë respekt për Tempullin dhe nuk u prish fare punë që objekti më i shenjtë i Islamit është mbuluar dhe nuk shihet, madje edhe kur shihet, duket miniaturë në raport me qiellgërvishtësit e tipit të Menhetenit ose atyre të Dubait.
Vendosja në hotel, një darkë e lehtë turke dhe falja e jacisë janë gjërat e fundit që i bëjmë para se të nisemi drejt Amës Metafizike, Qabesë. Umreja është një adhurim i ngjashëm me haxhin, por dallohet se mund të bëhet në çdo kohë, nuk ka qëndrim në Arafat dhe nuk ka hedhje guralecësh. Pjesa tjetër është gati njësoj.
Duke kënduar telbijen dhe duke iu afruar Qabesë, Hoxha e krijon unazën e burrave dhe gratë i vendos në mes, që ashtu në grup ta bëjmë tavafin. Duke qenë orët e vona të natës, është pak më lehtë të lëvizësh aty, ashtu që rrotullimi ynë shtatë herë rreth Qabesë përfundon sa çel e mbyll sytë, derisa unë meditoj për mrekullinë e numrit shtatë dhe pastaj për simbolikën e numrave në Islam, për çka më flet Marting Lings-i dhe Frithjof Schoun-in. Këta dy autorë i kam ndër mend edhe sa herë që na shpjegohet se “një namaz në Qabe e ka vlerën e 100 mijë namazeve”, duke e ndërmendur se, ashtu si thotë Schoun-i, numrat në Kuran ose në hadithe e kanë kuptimin figurativ, sepse matja e metafizikes me parametrat të fizikes është jo vetëm iluzion, por është edhe krejt e pakuptimtë. Çfarë paraqet një sevap, çfarë është njësia sevap, që ta dimë se çka janë 100 mijë sevape? 1 dhe 100 mijë, në këto raste, e kanë kuptimin e diçkaje minimalisht të vlefshme dhe absolutisht të vlefshme, por jo diçka që regjistrohet e kalkulohet si sasi fizike.
Rrotullimi i shtatëfishtë rreth Qabesë ma kujton edhe interpretimin e William Chittik-ut se gjithçka në gjithësi është në një “valle” mistike rreth Zotit: elektronet rrotullohen rreth bërthamës së atomit, Hëna rrotullohet rreth Tokës, Toka rreth boshtit të vet dhe rreth Diellit, Dielli rrotullohet rreth boshtit të galaktikës së vet, ndërsa galaktika jonë (Rruga e Qumështit), bashkë me Diellin, me planetët e satelitët e tjerë natyrorë, me Tokën tonë e me ne, por edhe me miliarda yjet e tjera, rrotullohet rreth boshtit të vet. Edhe ne, duke u rrotulluar rreth Qabesë, e imitojmë rrotullimin e gjithçkaje rreth një boshti, siç ndodhë rrotullimi në botën metafizike i engjëjve në Bejtul Ma’mur (Qabeja e Qiellit). Në bëhemi tok me rrotullimin përreth Epiqendrës, Burimit. Asadi, në librin e tij, e quan këtë se “gjithçka që përmblidhet në termin ‘jetë e brendshme’ – por edhe jeta jonë e jashtme, aktet tona dhe përpjekjet praktike duhet të kenë Zotin si qendër”.
Përfundimi i tavafit na gjen përballë pikës “Mekami Ibrahim”, ku janë gjurmët e këmbëve të Ibrahimit. Sipas traditës, aty i falim nga dy rekate namaz dhe pastaj pimë ujë Zemzemi, njësoj siç ka bërë Profeti Muhamed kur e ka përfunduar tavafin. Janë këto dy rekate përplot përshpirtshmëri, që falen duke e shikuar Qabenë, ndërsa uji i Zemzemit, përveçse freski fizike, është edhe një moment reflektimi. Në atë hapësirë shkëmbore, ku shiu është festë, ndërsa pikë uji tjetër nuk gjen, një burim i tillë kaq i lashtë, kaq i shijshëm dhe kaq i ftohtë është mrekullia vetë. “Në të vërtetë, Zemzemi është mrekullia më e madhe e këtij vendi”, i them dikujt aty pranë. Sepse krejt kjo botë, edhe Qabeja vetë, edhe jeta e Ismailit, edhe ardhja e Muhamedit a.s. më vonë, edhe shpallja e fundit (Kurani) janë krejt në kauzalitet me këtë burim. Sepse, ky burim i dha jetë këtij vendi, pas këtij burimi u ndërtua Qabeja, aty lindën arabët, aty lindi Muhamedi a.s., aty erdhi shpallja e fundit hyjnore. Ky nuk është vetëm burim uji, por edhe burim i Fjalës së Fundit të Zotit, burim i qytetërimit të ri dhe burim i mesazhit të ri hyjnor. Krejt kjo ka marrë kuptim vetëm pasi nën këmbët e Ismailit të vogël ka shpërthyer Zemzemi. Andaj, për ta imituar Haxheren, nënën e Ismailit, ne e bëjmë edhe ritin tjetër të umres – sajin, që është një endje shtatë herë mes kodrave Safa dhe Merva, që janë brenda kompleksit të Qabesë. Ashtu si Haxhereja, që kërkonte ujë në shkretëtirë, edhe ne rendim mes këtyre dy kodrave duke pritur ta dëgjojmë vajin e Ismailit dhe falënderimin e Haxheres kur nën këmbët e foshnjës së saj do ta gjejë Kroin e Krojeve, Zemzemin.
Para se të ndahemi nga Qabeja, të cilën nuk do të mund ta shohim më nga kullat e sahateve dhe rrokaqiejt që e kanë mbuluar, i bëjmë edhe ca fotografi kujtimi. E derisa të tjerët i fotografojnë në letër para Qabesë emrat e njerëzve për të cilët janë lutur, unë gjej rastin ta fotografoj aty kopertinën e librit “Rruga për në Mekë” dhe pastaj atë fotografi t’ia nis prof. Milazimit, i cili sapo e kishte bërë një postim në FB për atë vepër, bashkë me shënimin “Profesor, ndryshe është ta lexosh këtë libër në këtë vend”.
Kështu përfundon riti në Qabe dhe vijon shkurtimi ose qethja e flokëve, që në fakt duhet të jetë rruajtje e plotë e kokës. Ndonëse aty nuk komentoj më, derisa kthehemi në hotel, bashkëshortes sime ia shpjegoj se simbolika e qethjes së flokëve është që ne, pasi e kemi bërë ritin e umres (ose të haxhit), kthehemi në gjendjen që Lingsi e quan “para rënies së parë”, pra para mëkatit të Ademit, kur ai ra nga bota metafizike në botën fizike. E duke i qethur flokët ose duke e rruar plotësisht kokën, në të vërtetë, ne kthehemi në atë që Muhamedi a.s. e ka përshkruar në hadith se “ai që e bën haxhin me të gjitha elementet dhe kujdesin e duhur, kthehet në shtëpi ashtu siç e ka lindur nëna e tij”. Ndërkaq, kur ne lindim, jemi pa flokë dhe, madje, para se të na e vënë emrin, na i heqin edhe ato pak qime që i kemi. Pra, qethja e flokëve është rikthim në gjendjen e parë primordiale, që në gjuhën fetare quhet “fitrah” – pastërtia e lindur e qenies humane.
Meqë mundësia për të bërë tavaf përreth Qabesë ishte vetëm me ihrame, të nesërmen, bashkë me disa shokë, do ta bëjmë edhe një umre (kësaj radhe do e bëj nijet për nënën time), duke dalë jashtë Mekës në një pikë tjetër mikati (te xhamia e Aishes r.a.) dhe aty do të jetë fundi i takimit tim me Tempullin.
Nga Theuri në Hira
Ditët e tjera në Mekë do të kalojnë në programin e vizitave të organizuara nga Hoxha, faljet e namazeve në Qabe, si dhe me programin tim të leximit të Kuranit dhe të Librit. Ishin interesante vizitat, veçmas nën objektivin tim të kundrimit të tyre. Ndonëse nuk mundëm të ngjitemi në shpellën “Theur”, që ishte në një kodër shkëmbore pa asnjë shteg këmbësorësh, Hoxha na shpjegoi se ajo ishte shpella në të cilën Muhamedi a.s. ka qëndruar gjatë ikjes për në Medine në kohën e Hixhretit (shpërnguljes). “La tahzen! Inaallahe meana” (Mos u mërzit, se Allahu është vërtet me ne) është mesazhi, bashkë me fotografinë e kodrës, që ua dërgoj vëllezërve e nipave të mi, por edhe shokëve të mi të politikës, që në të vërtetë është ngushëllimi që Muhamedi a.s. ia dha Ebu Bekrit derisa ata ishin në shpellë dhe ky i fundit po frikësohej se po e kapin të dërguarin e Zotit. “Nëse Zoti është me ne, kjo na mjafton!”, do ta përfundoja unë konstatimin pas kësaj vizite.
Kodra tjetër ishte ajo e quajtur “Nur” (Drita), ku është shpella “Hira”. Unë kisha qenë atje më 2004 dhe kësaj radhe nuk u ngjita, aq më shumë që atë ngjitje – nëse do ta bëj ndonjëherë – dua ta bëj vetë, megjithatë ia shpjegova bashkëshortes sime, njësoj si Asadi Elsës së tij, se koha e kaluar e Profetit në atë shpellë, që ne e shikonim prej poshtë, ka vlerë shumë të madhe, sepse vetmia dhe meditimi atje ia ka aktivizuar atij shqisën që do të arrinte ta dëgjojë dhe shohë engjëllin Xhebrail, i cili pas pesë shekujve të ndërprerjes së komunikimit të Qiellit dhe Tokës do t’i shfaqej Profetit pikërisht aty dhe do t’ia kumtonte lajmin se atë e kishte zgjedhur Zoti për të dërguar. Ndonëse Profetin e kishte mbërthyer frika e atij komunikimi të panatyrshëm, por edhe droja se a mund ta bartte atë mesazh, rëndësia e asaj shpelle është se aty Zoti e solli të trupëzuar në gjuhë tokësore, në këtë rast në arabisht, fjalën e tij hyjnore. “Mos ma marrtë Zoti shpirtin pa u ngjitur përsëri në atë shpellë!”, u luta derisa grupi ngjitej në autobus.
Pikat e tjera të vizitave ishin Arafati, Muzdelifeja, Mineja dhe Xhamaratet. Derisa Hoxha na shpjegonte se cila ishte rëndësia e Arafatit, ku haxhinjtë mblidhen në Ditën e Arifesë, ndërsa ajo besohet se është pika ku u takuan Ademin dhe Hava pas “rënies së parë”, një djaloshi që e kisha pranë i thashë se fakti që ajo kodër quhej “Rahmet” (Mëshirë) nënkupton se Ademi e Hava, pasi e bënë të a.q. mëkat të parë të konsumimit të “pemës së ndaluar” (që për Mustafa Mahmudin ishte marrëdhënia e parë bashkëshortore), duke u shndërruar në njerëz me gjini të kundërta, ata u takuan në mëshirën e Zotit dhe se simbolika e kësaj ishte se “pas mëkatit takohemi në mëshirën e Perëndisë”. Ndërkaq, Dita e Arafatit, gjatë haxhillëkut, është imitimi më autentik i asaj që mund të jetë Dita e Gjykimit – miliona njerëz me veshje të njëjtë qëndrojnë duke u lutur e duke shpresuar në falje e mëshirë. E kam përjetuar atë ndjenjë dy herë dhe vërtet është magjepsëse.
Muzdelifeja është vendi ku haxhinjtë e kalojnë natën dhe i mbledhin guralecët, pasi dalin nga Arafati, ndërsa Mineja është vendi ku haxhinjtë qëndrojnë një ose dy net dhe prej atij shkojnë në Xhemarate, aty ku hidhen guralecët, duke simbolizuar goditjen e Djallit, që në të vërtetë bëhet për ta kujtuar një ngjarje tjetër të Ibrahimit dhe Ismailit, kur babai Profet – për ta mbajtur premtimin se “nëse Zoti më jep fëmijë, jam në gjendje ta bëj kurban për Të – u vu në sprovë që ta therë të birin e shumëpritur, Ismailin. Tundimi që e kanë përjetuar Ibrahimi, Haxhereja dhe Ismaili nga Djalli shënohet përmes gjuajtjes me gurë drejt tij, që simbolikisht nënkupton gjuajtjen dhe luftimin e të ligës. Natyrisht, Ibrahimi do ta kalojë edhe atë sprovë, për të dëshmuar se ai është kryeprofeti i të gjithë të dërguarve: ai e përjetoi hedhjen në zjarr dhe nuk kërkoi ndihmë nga askush, pos prej Zotit; ai e la të birin në shkretëtirë pa ujë dhe pa ushqim, duke u mbështetur vetëm te Zoti, dhe ai u përball me sakrificën më të madhe – ta flijojë të birin para se Zoti ta shpërblejë me një kurban tjetër. Ditëve të haxhit aty është rrëmujë dhe shpesh kanë ndodhur stampedo, por tash – përveç diellit të nxehtë që na bie mbi kokë – nuk kemi rrezik nga gurët dhe nga rrëmuja.
Libri i ndaluar
Shtatë ditët e Mekes janë ditët e faljes në Qabe, ditët e leximit të Kuranit dhe ditët përjetimit të librit “Rruga për në Mekë”. Këtë libër e kisha lexuar më 2005, por tash kisha një ndjesi tjetër prej tij. Prandaj, në fillim desha t’ia gjej Hoxhës në versionin arabisht, që edhe ai ta lexojë dhe bile e kërkova në disa librari, por duke e lexuar librin, u binda se arsyeja që atë libër nuk e gjeje në Arabinë Saudite ishte përmbajtja e tij. Autori – si mendimtar i lirë, por edhe si mysliman i pakompleksuar – jo me ofendim, por me qëllim tipizimi, nuk do të kursejë aty edhe kritika ndaj ideologjisë që ai e quan “vehabiste” të Arabisë Saudite. Edhe pse ai ka admirim të jashtëzakonshëm për arabin beduin, për fisnikërinë e tij, madje ka pasur miqësi shumë të afërt dhe bashkëpunim me mbretin Abdylaziz Ibn Saud, kur flet për doktrinën islame të atij shteti, nuk përton të flasë edhe me nota kritike. Sipas tij, Islami është shumë më tepër seç e kanë reduktuar në Arabinë Saudite. Interpretimi i fjalëpërfjalshëm i tekstit të Kuranit dhe Hadithit, si dhe vetëbesimi i lartë arab se e vërteta absolute e Islamit është ashtu siç e interpretojnë ata, janë pikat goditëse të tij ndaj teologjisë saudiane. Kjo më shtyn të mendoj se, për shkak të kësaj qasjeje saudite ndaj fesë, Islamit edhe në nivel global i ka ndodhur një keqkuptim. Një interpretim fragmentar i Islamit, i krijuar për kushte të një njeriu që jetonte në një botë beduinësh pa ngulime urbane, që jetonte në përplasje të fiseve e klaneve, që nuk kishte krijuar as shtet e as komb në kuptimin modern të fjalës, që nuk kishte as universitet, as akademi shkencash e artesh, që nuk kishte prodhuar filozofi e shkenca sociale, që nuk kishte ndërtuar kurrfarë mendimi estetik dhe pa ndonjë ide për artin, i ka ndodhur fati që pikërisht ai ta ndërtojë identitetin teologjik të Islamit për mbarë botën. Diçka vërtet ambicioze. Megjithatë, një doktrinë e tillë islame, për shkak të pasurisë së naftës së zbuluar, që do të mundësojë hapjen e universiteteve islame, u shpërnda në gjithë botën, për të arritur madje edhe në vendet tona. Kur këtë po ia shpjegoja një mikut tim në Shkup, i thosha se shndërrimi i kësaj teologjie në standard të interpretimit të Islamit në botë i ngjason rastit sikur shqiptarët e Pollogut të kishin pasur fuqi që për gjuhë standarde shqipe ta kishin imponuar të folmen shqipe të një fshati të këtij areali gjuhësor. Si do të ishte pranuar kjo nga shqiptarët e Sarandës, të Korçës e të Gjirokastrës? Kjo, pak a shumë, sipas meje, i ngjan teologjisë islame saudite në raport me mesazhin universal islam. Prandaj edhe librin “Rruga për në Mekë” nuk munda ta gjej në libraritë e Mekës. Censura dhe ndalimi i mendimit të lirë nuk lejon mendim alternativ. Siç e ka konstatuar Asadi një shekull më parë.
Dexhalli dhe xhihadi
Ndër kapitujt e fundit të librit janë “Dexhalli” dhe “Xhihadi”. Këto janë dy tema që edhe te ne diskutohen vazhdimisht dhe, rëndom, janë me qasje mjaft dogmatike. Është mbresëlënëse, gati profetike, interpretimi që ka autori për Dexhallin. Në një libër të shkruar në mesin e shekullit të kaluar, ai flet se interpretimet mbi Dexhallin si një krijesë me një sy, që lëviz me shpejtësinë e dritës, që do t’i sfidojë njerëzit se a është ai Zoti apo jo, janë vetëm simbolike, ngase – sipas tij – Dexhalli nuk është një qenie, por është kundrimi i botës vetëm në prizmin materialist. Dexhall, për të, mund të jetë teknologjia antihumane, përparimi shkencor materialist antishpirtëror, ai që Yuval Noah Harary në bestsellerin e tij të famshëm e titullon si “Homo Deus” (Njeriu Zot). Nëse do të shërbeheshim me gjuhë mrekullibërëse, atë që Asadi e quan Dexhall më 1954, po atë e quan Harari “Homo Deus” më 2017. Homo Deusi i Hararit është ai që e zgjat jetën duke e ngritur standardin e jetës cilësore, ai që i shndërron në algoritme edhe emocionet, ai që – përmes teknologjisë – arrin të ndikojë në përmasa planetare në të gjitha qeniet e gjalla, ai që krijon inteligjencë artificiale, ai që do t’i studiojë gjenet dhe do t’i parandalojë sëmundjet e pashërueshme sot, ai që do të arrijë të ndikojë në mendjet njerëzore përmes mesazheve të rrjeteve të ndryshme sociale. Homo Deusi është një motor si Google ose Facebook-u, që na njeh neve më mirë seç e njohim ne veten tonë ose edhe një smart phone, që përveçse na ndjekë kahdo, ndikon mbi ne edhe në shijet tona të ushqimit, të veshjes e në shprehitë e tjera. Nëse e ke lexuar Hararin (ndërsa unë kisha fatin që t’ia lexoj të tre librat shqip) dhe pastaj e lexon kapitullin “Dexhalli” të Asadit, lirisht mund të konkludosh se Asadi ka pasur aftësi gati profetike në parashikimin e botës në shekullin e ri. Asadi, pra, na ka dhënë një interpretim për Dexhallin larg asaj që e dëgjojmë rëndom nga teologët dogmatikë, që e presin të shfaqet një qenie me një sy dhe të na pyesë “A jam unë Zoti juaj?”, ndërkohë që ne çdo ditë përballemi me pyetjen e teknologjisë “a nuk jam unë Homo Deusi juaj?”.
Jo më pak interesant është edhe shpjegimi i tij për xhihadin. Me kërkesë të një mikut të tij, për të ndihmuar në tërheqjen ose gjetjen e një zgjidhjeje paqësore, autori i librit më 1930 do të udhëtojë në frontin e Libisë, aty ku Omer Muhtari legjendar luftonte kundër fashistëve italianë për pavarësinë e Libisë. Përmes bisedës me të dhe përmes përshkrimeve që ia bën përpjekjes së tij, Asadi e përshkruan edhe nocionin xhihadit, që akoma vazhdon t’i trazojë qarqet politike e akademike, që kanë dëshirë ta lexojnë këtë term në trajtë të dhunës e terrorit. Omer Muhtari, një William Wallace libian, është pranë decenies së tij të shtatë të jetës dhe lufton kundër italianëve të Musolinit, edhe pse e di se lufta e tij është e destinuar të dështojë. Pushtuesit italianë, edhe për nga përgatitja ushtarake, por edhe për nga numri i forcave e për nga armatimi janë në epërsi të shumëfishtë ndaj libianëve, që luftojnë me një pushkë në dorë, që lëvizin nëpër shkretëtirë me kuaj dhe që nuk kanë asnjë mbështetje të askujt, madje edhe rrugët e furnizimit i kanë të gjitha të prera.
“Ne luftojmë, sepse duhet të luftojmë për fenë dhe lirinë tonë derisa ja të shporrim pushtuesit, ja të vdesim vetë. Nuk kemi zgjidhje tjetër.”, do i përgjigjet plaku Muhtar Asadit 30-vjeçar kur ky i fundit do ta pyesë se si mendon ta fitojë një luftë kur dihet fuqia e tij dhe ajo e armikut. “Si mund ta braktisim ne popullin tonë e t’i lëmë ata të gllabërohen nga armiqtë e Zotit?”, do ta pyesë me pyetje retorike plaku luftëtar të riun e sapokonvertuar në Islam kur ky mendonte se ende mund ta bindë se duhej të tërhiqej. Këto përshkrime m’i rikthyen edhe një herë skenat e filmit “Luani i shkretëtirës”, me Anthony Quinn, i cili e luan rolin e Omer Muhtarit në filmin e krijuar për të, ndërsa imazhi i këtij aktori është i njohur edhe me rolin e Hamzës r.a. në filmin historik “Nën flamurin e Muhamedit”.
E kur Asadi i ri u kthye në Arabinë Saudite dhe atje e takoi mikun që e kishte dërguar në Libi, ndërkohë që Omer Muhtarin e kishin zënë dhe e kishin dënuar me vdekje, derisa bashkëbiseduesi i tij shpërthen se do të donte që Sidi Omeri (siç e quante ai) të shpëtonte, Asadi do t’i përgjigjet: “Ai nuk donte të shpëtonte. Ai pëlqente më mirë të vdiste nëse s’do të dilte fitimtar”. Kjo ma kujtoi një bisedë që e kisha me mikun tim Bashkimin derisa udhëtonin nga Manastiri për Kërçovë, kur unë po i flisja se xhihad mbi xhihad është beteja që e ka bërë Adem Jashari në Drenicë. Ta mbrosh pragun, të luftosh për lirinë edhe nëse e di se nuk e fiton luftën, por ta japësh jetën si më të shtrenjtën, kjo në emër të idealit të lirisë, madje të jesh i gatshëm ta flijosh edhe familjen në emër të këtij ideali, sepse çfarë kuptimi ka jeta pa liri, ky është xhihadi më i madh. “Dhe, në vend që shqiptarët tanë të marrin mësime xhihadi në Prekazin e Bacit Adem, shkojnë në Siri e gjetiu ku askush nuk e di se kush ha, kush pi e kush paguan.”, do të përfundoja unë në atë bisedë të këndshme pas një vizite të degëve tona në Manastir, Resnjë e Prilep.
Konvertimi
“Rruga për në Mekë” nuk do të ishte e plotë nëse nuk e ka aty edhe rrëfimin e kalimit nga Leopold Weiss në Muhamed Asad. Që nga mosha njëzetvjeçare, kur atij për herë të parë një plak në Afganistan do i thoshte se “Ti qenke mysliman, por nuk po e ditke.”, intriga e kalimit në Islam do të jetojë me të për shumë vite në udhëtimet e tij fizike, në meditimet shpirtërore e në reflektimet intelektuale, derisa më 1926 në një xhami të Berlinit do ta deklarojë shehadetin. Ky çast erdhi pas një meditimi mbi fytyrat e njerëzve të Perëndimit që, në mungesë të një lumturie të brendshme spirituale, jetojnë të brengosur dhe të dëshpëruar, ndërsa kjo pak më vonë do t’i shfaqet si shpjegim në tekstin e Kuranit, që ai e kishte lënë të hapur në shtëpi.
Vetëm duke e lexuar librin e tij, por edhe përkthimin e Kuranit, që Asadi e ka bërë në anglisht dhe pastaj është përkthyer edhe në shqip, e kupton se udhëtimi i njeriut nga një traditë e mëhershme islame drejt Islamit të ardhur në Kuran nuk mund të bëhet pa e kuptuar se ligji i rreptë hebraik është i pamjaftueshëm për ta përmbushur nevojën shpirtërore të njeriut dhe pa e kuptuar se Krishterimi i pastër spiritual është gati utopi. Vetëm atëherë njeriu mund ta arrijë Islamin, si version i fundit i shpalljes, si një pleksje e traditës monoteiste të ligjit të Musait (Mojsiut) dhe spiritualitetit të Isait (Jezuit), një temë që e ka lëvruar hollësisht Ali Sheriati te “Njeriu dhe Islami” dhe Alija Izetbegoviqi në “Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit”. Në fakt, me krejt të konvertuarit që kam pasur rastin të flas u kam thënë se ata, në të vërtetë, janë në kuadër të fesë së njëjtë të Ibrahimit, porse kanë vendosur ta pranojnë versionin e fundit të monoteizmit islam, të ardhur përmes Muhamedit a.s.
Avioni ishte gati të ngrihej. Stjuardesa po bënte simulimet e fundit se si duhej të sillemi në rast rreziku kur bashkëshortja ime më pyeti se “A ende nuk e përfundove librin?”. Meqë sapo e përfundova kapitullin e parafundit, e hapa faqen e re dhe ia tregova asaj – “Fundi i rrugës”.
Në të vërtetë, “Fundi i rrugës” së Asadit ishte udhëtimi i tij i haxhit nga Egjipti për Mekë, që në të vërtetë është edhe përshkrimi i tij i mesazhit universal islam. Është magjepsëse se si një hebre europian, një gazetar gjerman, një intelektual i lirë, pa imponime dhe shtytje, arrin ta njohë Islamin më mirë se shumë nga ne që kemi lindur në familje të këtij besimi dhe që gjithë jetën pretendojmë se e njohim këtë doktrinë religjioze.
Sidoqoftë, për mua rruga akoma nuk kishte përfunduar. Fluturimi disaorësh për Stamboll ishte i mjaftueshëm që ta përfundoj librin, ashtu që kur avioni do ta prekte tokën turke, unë tashmë e kisha kryer misionin tim: e kisha përfunduar umren, e kisha vizituar Mekën e Ismailit, e kisha përfunduar leximin e Kuranit dhe e kisha përfunduar “Rrugën për në Mekë”.
Nëse do të shprehesha me gjuhën e Asadit, kjo për mua ishte një përvojë konvertimi nga një gjendje e përgjumjes në gjendje të këndelljes, nga gjendja e zhurmës në gjendjen e heshtjes, nga gjendja e shpërfilljes në gjendjen e përqendrimit dhe nga gjendja e tendosjes në gjendjen e lirisë. E tillë është “Rruga për në Mekë”.
