Sado që tani edhe te shqiptarët, më pak ose më shumë, bëhen debate publike nga temat e luftërave kulturore me origjinë perëndimore, debati publik shqiptar ku përfshihet feja e ka një dimension më të thellë, që i ka paraprirë dhe tani e tejkalon atë dimension të luftërave kulturore. Fjala është për praninë në vetvete dhe rolin e Islamit te shqiptarët.
Rilind DAUTI, Shkup
Termi “luftë kulturore” e ka origjinën te Kulturkampf-i i Otto von Bismarck-ut, që e zbatoi kundër Kishës Katolike fill pas unifikimit të Gjermanisë më 1871. Në këtë shtet, që mezi se u krijua, motivi i konsolidimit të tij, dhe një nga mënyrat se si “kancelari i hekurt” e konsideronte se duhej të bëhej, ishte përmes zbehjes së rolit të Kishës Katolike në më shumë aspekte shoqërore, si shkollimi dhe martesat.
Sot, “lufta kulturore” ose “luftërat kulturore” kanë përjetuar një renesancë të fuqishme në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Aspekte të tilla të mosmarrëveshjeve në sferën publike kanë ekzistuar gjithmonë, por për paraqitjen aq të fuqishme në realitetin bashkëkohor socio-politik amerikan, ekspertë të ndryshëm e kanë pikasur fundin e Luftës së Ftohtë. Sipas Fareed Zakarias, me fundin e Luftës së Ftohtë u arrit një konsensus mbi politikat ekonomike, që hapi rrugën për të dalë në pah çështjet shoqërore. Ekspertë të tjerë e kapin edhe aspektin e ndjenjës së kërcënimit, sepse, me rënien e komunizmit dhe shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik si mishërim i asaj ideologjie, ra edhe frika e këtij kërcënimi madhor për kombin dhe tashmë mund të fokusohemi edhe te kërcënimet e brendshme që vijnë nga rrënimi i vlerave tradicionale shoqërore. Në këtë drejtim, disa e japin edhe një shpjegim më “cinik”: pas rënies së kërcënimit komunist dhe sovjetik, si rreziqe të jashtme, në vitet 1990-të republikanët u desh të shpikin një kërcënim të brendshëm dhe të kapen për çështje tjera me qëllim të mobilizimit të elektoratit, dhe lufta mbi vlerat shoqërore ishte një mjet i përkryer për këtë. Kësaj i shtohen edhe ndryshimet teknologjike që ndodhën në atë dekadë. Me shpërndarjen e kompjuterëve në çdo shtëpi dhe qasjen në internet, republikanët i bënë çështje politike edhe gjërat si video-lojërat e dhunshme (FPS shooters), duke insistuar në korrelacion inekzistent mes dhunës virtuale, si shkaktare edhe të dhunës në realitet tek të rinjtë. Ndonëse ky panik ishte banal, një zhvillim tjetër, që me të drejtë e problematizuan atë kohë, ishte lehtësimi i skajshëm i qasjes në përmbajtje të pamoralshme, të cilën e mundësoi interneti.
Që nga fjalimi i famshëm i aktivistit konservator Pat Buchanan, në konventën republikane të vitit 1992, ku foli për një “luftë religjioze për shpirtin e Amerikës” dhe se kjo është një “luftë kulturore”, mbi 3 dekada më vonë në SHBA nuk kanë të ndalur kundërthëniet mbi këtë ose atë çështje. Arsyet për këtë fenomen janë ndërthurja e disa faktorëve që i bëjnë e veçantë SHBA-në. E para, është një normë më e lartë e devotshmërisë së krishterë krahasuar me shtetet tjera të zhvilluara, roli i fuqishëm i lobi-grupeve dhe organizatave të tjera që ndikojnë te qëndrimet e politikanëve dhe te legjislativa, si edhe nxjerrin çështje të ndryshme para gjykatave, që në SHBA kanë pushtet edhe mbi aspekte që në shikim të parë i takojnë vendimmarrjes politike. Tjetra është decentralizimi i madh i pushtetit në 50 shtete, mbi 3 mijë qarqe dhe njësi speciale mbi ndonjë fushëveprim. Secila prej tyre gëzon një gamë mjaft të madhe të kompetencave dhe ndonjë vendim kontrovers që e ndërmerr ndonjëra, pastaj bën bujë në tërë Amerikën. Për shembull, nëse ndonjë distrikt shkollor ka marrë vendim për ndalim nga bibliotekat shkollore të ndonjë libri me përmbajtje LGBT, kjo nxit debat të ashpër pro dhe contra në të gjitha skajet e Amerikës.
Burimi kryesor i ndonjë qëndrimi në këto luftëra kulturore është (mos)devotshmëria fetare. Për shembull, dikush që është i krishterë më i devotshëm, ka më shumë gjasa të jetë për një ligj më restriktiv për abortin. Por, ky nuk është faktori i vetëm. Një aspekt tjetër është edhe qëndrimi për rolin e religjionit në shtet. Sepse, edhe tek demokratët ka politikanë që shkojnë në meshë, por mbajnë qëndrime pro martesave mes homoseksualëve, pro abortit, etj., që drejtpërdrejt bien ndesh me mësimet e Biblës dhe Kishës. Sado që në luftën kulturore amerikane janë shtuar edhe çështje që fare s’kanë të bëjnë me religjionin, si: energjia e ripërtërishme, veturat elektrike apo kontrolli i armëve për civilët, faktori origjinal ka qenë dhe vazhdon të mbetet religjioni dhe roli i tij në shoqëri dhe shtet.
Për shkak të ndikimit të fortë amerikan që vjen nga të qenit superfuqia e vetme globale, qasje të ngjashme për ose kundër ndonjë çështje janë përpjekur ta kopjojnë edhe politikanë, OJQ, e faktorë të tjerë të rëndësishëm në shtetet europiane. Nga njëra anë janë qarqet liberale me aktivizmin e tyre, ndërsa nga ana tjetër janë politikanët e së djathtës, që bëjnë fushatë apo përpiqen ta forcojnë pushtetin me gjëra si kundërshtimi i transgjinorizmit.
Sado që cinikët mund të thonë “i kemi kënaq të gjitha, vetëm aty na paska mbet puna”, aspekte të luftërave kulturore kanë arritur edhe te shqiptarët. Këto mund të jenë të tilla që fare s’kanë të bëjnë me autoritetin shtetëror, por thjesht me qëndrimin e shoqërisë mbi to, si: njohja e homoseksualizmit si diçka normale, virgjëria, marrëdhëniet intime pa kurorë martesore.., por disa kanë të bëjnë edhe me qëndrimin e autoritetit shtetëror, si: njohja e partneritetit civil ose martesës mes homoseksualëve, e drejta për fekondim artificial nga një person i panjohur, edukata seksuale në shkollat publike, etj.
Ndonëse, siç thamë, në SHBA dhe Europë këto janë fronte të luftës kulturore (që disa, në fakt, janë tejkaluar dhe tashmë merren si realitet i mirëqenë), në debatet publike për këto çështje që bëhen nga shqiptarët, nuk kemi të bëjmë me luftë, por me një përballje skajshmërisht të pabarabartë. Nëse në Perëndim gjëra të tilla ashpërsisht kundërshtohen nga politikanë të shumtë, te shqiptarët, edhe politikanët e partive të djathta kanë drojë të dalin kundër. Arsyeja për këtë është origjina fetare e qëndrimeve konservatore dhe dikush për të cilin feja nuk luan asnjë rol në jetë, s’ka pse të jetë kundër martesave homoseksuale, qoftë dhe djathtisti më i madh për çështjet tjera. Arsyeja tjetër është stigma e të qenit mysliman; nëse del kundër ndonjë aspekti të agjendës LGBT, mund ta njollosin që këtë e ka prej të qenit mysliman. Për këtë arsye, në Republikën e Kosovës nuk ka më ndonjë rezistencë te partitë e etabluara, ndërsa të a.q. partitë islame që i kundërshtojnë gjërat e tilla kanë mbështetje elektorale të shpërfillshme. Njëanshmëria e skajshme mbi këto çështje vërehet edhe te debatet e nxehta televizive mbi tema të tilla. Në njërën anë janë më shumë veta, bashkë me moderatorin që e shkelë neutralitetin, ndërsa nga ana tjetër është ndonjë hoxhë ose grua me shami duke fituar përshtypjen se ndonjë qëndrim të skajshëm liberal e mban tërë shoqëria kosovare, ndërsa hoxha ose gruaja me shami janë thjesht reaksionarë margjinalë.
Ndërkohë në Tiranë, si mbrojtës të qëndrimit tradicional as që e ftojnë hoxhën, madje nuk e ftojnë as ndonjë prift katolik ose ortodoks, por e ftojnë pastorin protestant, emri që është denominacioni me numrin më të vogël të besimtarëve në Shqipëri. Hoxhën ose gruan me shami e ftojnë vetëm për diçka që është specifike për Islamin dhe në studion televizive sillen me të sikur e kanë nxjerrë në gjyq.
Sa u përket shqiptarëve në Maqedoni të Veriut, temat e luftërave kulturore janë më pak të pranishme, sepse ata kanë brenga më imediate, sesa, fjala bie, martesa burrë me burrë, dhe kauzat e tilla nuk janë pjesë e kauzës së parealizuar për barazi të shqiptarëve si etni dhe kombësi, që është preokupimi kryesor i partive shqiptare.
Por, sado që tani edhe te shqiptarët, më pak ose më shumë, bëhen debate publike nga temat e luftërave kulturore me origjinë perëndimore, debati publik shqiptar, ku përfshihet feja, e ka një dimension më të thellë, që i ka paraprirë dhe tani e tejkalon atë dimension të luftërave kulturore. Fjala është për praninë në vetvete dhe rolin e Islamit te shqiptarët. Për këtë ka shumë aspekte që kapen, por meqë më shumë i përshtatet këtij numri tematik dhe që mos të zgjerohemi për së tepërmi, do të ndalemi vetëm te aspekti zhvillimor. Te pretendimi se Islami është pengesë për zhvillimin shoqëror (çfarëdo që nënkuptohet me atë).
Ky dimension “ndjehet në ajër” (nëse nuk hetohet me sy) në veçanti te shqiptarët në Maqedoninë e Veriut. Tek shumë prej tyre në rrafshin personal ka mbetur si peng nga e kaluara fakti që kanë mbetur pa u shkolluar, ndërsa te qarqet intelektuale dhe më gjerë mbahet si një traumë e përgjithshme shoqërore norma e pakënaqshme e arsimimit te shqiptarët në periudhën e Maqedonisë socialiste, për të cilën, para së gjithash, fajin ia atribuojnë klerit mysliman të kohës me fetvatë e tipit “kush shkon në shkollë, bëhet shka”, që ka vlejtur për të dyja gjinitë, ndërsa një drojë shtesë nga arsimi shekullar në sistemin komunist vlente për gjininë femërore.
Që atëherë kanë kaluar më se tre dekada dhe te shqiptarët është pranuar gjerësisht më rëndësia e arsimit shekullar dhe për këtë janë angazhuar subjekte të shumta islame, duke filluar nga vet BFI-ja, që mbase e ka edhe ndjenjën e stigmës se pikërisht imamët “zyrtarë” të dikurshëm patën dhënë fetva kundër arsimit. Ndërsa në kohën e sotme, në çdo xhuma që bie rreth 1 shtatorit, hutbeja e xhumasë është për rëndësinë e arsimit, përfshirë edhe predikues që do të cilësoheshin “vehabistë”, duke e përmendur edhe një komponent shtesë të procesit edukativo-arsimor që të tjerët e kanë harruar: respektin që nxënësi duhet ta tregojë ndaj mësuesit. Ndërkaq një shtysë pro arsimit përpiqen ta japin edhe OJQ-të me ngjyrim islam, që ndajnë bursa dhe organizojnë manifestime ku i nderojnë nxënësit dhe studentët më të mirë.
Dikush që do të bëhet cikërrimtar mund të kapet te ndonjë imam tepër i rrallë që për juridikun dhe filozofinë thotë se janë haram të studiohen, por ata janë përjashtim nga konsensusi i përgjithshëm i të gjitha qarqeve islame, që është pro arsimit.
Kështu që, nëse në periudhën socialiste niveli i arsimit me devotshmërinë fetare kishin korrelacion invers, sot nuk vërehen dallime të tilla. Madje, shqiptarët për të cilët Islami luan më shumë rol në jetën e tyre, nga nxënës të dalluar, vetë janë bërë mësimdhënës nëpër shkolla. Dhe, pikërisht shkollat dhe universitetet janë vendi ku janë ndeshur bindjet e “gardës së vjetër” të formuar në periudhën e monizmit, me një realitet modern që ua sfidon botëkuptimet. Por, sado që çdo ditë mund të jenë ndeshur me nxënës të shkëlqyeshëm e kolegë mësimdhënës për të cilët dihet ose shihet (si te femrat me shami) që niveli më i lartë i devotshmërisë fetare nuk i ka penguar të shkollohen dhe madje të shquhen në mësime, tek ta vazhdon bindja negative për rolin e Islamit në shkollimin e të gjithë shqiptarëve dhe, më specifikisht, në emancipimin e femrës shqiptare.
Arsyet për këtë këmbëngulësi në qëndrimin negativ janë të shumta. Më bazikja është ajo që vlen për të gjithë njerëzit: nuk dëshiron ta pranojë që ka qenë gabim, në veçanti jo për një temë aq të nxehtë si ajo për rolin e fesë në shoqëri. Tjetra është droja e sinqertë me përvojën e keqe nga e kaluara, “i ka djegur qumështi dhe tash i fryejnë kosit” dhe vazhdojnë të kenë frikë për rolin e rrezikshëm të Islamit për arsimin, sado që çdo ditë përballet me argumente se nuk është ashtu. Në këtë drejtim mund të haset ndonjë mësimdhënës, të cilit prania e Islamit i shkakton një reagim automatik si refleksi i gjurit, kështu që i shqetësojnë vajzat me shami e djemtë që e falin namazin, ndërsa për të njëjtit mësimdhënës nuk nxitin aq shqetësim djemtë që shajnë si ushtarë, hedhin karrige, nuk janë të vëmendshëm në mësim, por në celular, që bëjnë zhurmë dhe mbajnë armë të ftohta. Ose ndonjë koleg mësimdhënës që nga nxënëset kërkon që në klasë të jenë me veshje më të denjë e shqetëson më shumë se ndonjë koleg që nuk mban mësim fare, por me nxënësit bën muhabet futbolli, politike partiake ose i cili as që hyn në klasë. Dhe, për fund, me gjasë motivi kryesor i mospranimit të realitetit të sotëm, që tregon se Islami nuk është pengesë për arsimin shekullar të shoqërisë: të qenit të mbërthyer nga veturrejtja, kompleksi i inferioritetit ose urrejtja e Islamit për arsye të tjera, i bën që fetvatë e tejkaluara kundër arsimit, vazhdojnë t’i përdorin edhe sot si argument për diskreditim të Islamit si faktor që e pengon zhvillimin. Ose, kjo e kaluar e pakëndshme përdoret në “luftën kulturore” të përgjithshme që sot bëhet mbi rolin e Islamit në shoqëri.
Nga ana tjetër, pikërisht sukseset e besimtarëve praktikantë në arsim e shkencë janë një nga argumentet që i përdorin besimtarët praktikantë në këtë luftë kulturore shqiptare, si kundërpërgjigje ndaj pretendimit se Islami e pengon zhvillimin, kështu që vajzat me shami që janë dëshmuar ekselente në arsim, me theks të veçantë ato në universitetet e huaja, shpesh përdoren si argument në luftën kulturore, se këto janë shembull që duhet të ndiqen, e jo ato këngëtaret dhe femrat e tjera që dalin gjysmë të zhveshura e që na i paraqitni si përparim.
Problemi është se suksesi në arsim nuk është i vetmi komponent i zhvillimit, e as suksesi në karrierë që e kanë dëshmuar besimtarët praktikantë që sot i ke infermiere, logopedë, psikologë, mjekë të përgjithshëm dhe specialistë, sociologë, politikologë, historianë, arkivistë, piktorë, poetë, e shumë çka tjetër. Për dikë që mahnitet se si qysh në vitet 1920-të të kohës së Ahmet Zogut, shqiptaret dilnin me gjoksin hapur nëpër ballo mbretërore, ndërsa dëshpërohet se tani në shekullin XXI po bëjmë “regres” te mbulimi i trupit, nuk u lë ndonjë përshtypje që një shqiptare me shami ka arritur sukses të lartë akademik në ndonjë universitet perëndimor. Përkundrazi, vetëm mund ta shqetësosh se “po na e prishni imazhin para Europës”.
Dhe, kjo na sjellë te motivet e tjera përse te shqiptarët është aq e nxehtë tema e rolit të fesë në shoqëri, që shkon përtej luftërave kulturore perëndimore me tema të tipit “gjinia është konstrukt shoqëror”. Një nga motivet tjera, që e përmendëm, është brenga për imazhin e shqiptarëve para Perëndimit. Aspekt tjetër është edhe roli i Islamit dhe imamëve në proceset kombëtare, agjenda për kthim në “fenë e të parëve”, marrëdhëniet diplomatike me vendet me shumicë myslimane… që të gjitha meritojnë trajtim. Por, në këtë numër tematik mbi modernitetin, shekullarizmin, dhe arsimin modern u pa e udhës që tema të kapet nga këndi i rolit të fesë në arsim, gjë që është pjesë e luftërave kulturore edhe tek aleatët tanë amerikanë, ku ka mosmarrëveshje mbi lutjet në shkollat publike, mësimi i Biblës në të njëjtat, teoria e evolucionit dhe kreacionizmi, betimi i besnikërisë ku përmendet edhe togfjalëshi “një komb nën Zotin”, historia e komunitetit LGBT, flamuri me ylber, nevojtoret dhe zhveshtoret për personat transgjinorë, si edhe me cilën gjini këta të garojnë në sportin shkollor, që në SHBA ka edhe implikime në konkurrencën për bursa universitare.
Krahasuar me debatet e nxehta mbi çështjet e lartpërmendura që bëhen në SHBA, debati publik shqiptar mbi rolin e fesë në arsim del të jetë gati se tërësisht inekzistent, por te shumë shqiptarë në RMV, që janë të formuar gjatë sistemit të mëparshëm politik, sado që kanë kaluar 1/3 e një shekulli prej atëherë, vazhdon të qëndrojë si një hije e rëndë e kaluara kur kleri mysliman i atëhershëm (me njohuri diskutabile mbi parimet e Sheriatit ose të manipuluar nga propaganda e autoriteteve) luajti rol negativ në emancipimin e shqiptarëve, ani pse sot edhe tek shqiptari që është besimtar më praktikant ka harresë totale të së kaluarës antiarsimore të klerit mysliman të dikurshëm, ndërsa në kohën e sotme imamë e OJQ islame të rrymave të ndryshme, maksimalisht e inkurajojnë arsimin shekullar. Dhe, kjo nuk është aspak në kundërshtim me Islamin. Siç kishte thënë një imam i rrymës më konservatore në Arabinë Saudite: nëse të gjithë bëhemi hoxhallarë, çfarë do të hamë, Sahihun e Buhariut?!
