Ngjashëm si në Tetovë, 500-vjetori i vdekjes së Skënderbeut u shënua solemnisht edhe në Shkup, Gostivar, Dibër, Kërçovë, Strugë, Kumanovë, në të cilat pati pjesëmarrje të madhe të popullsisë shqiptare. Bartës të këtyre aktiviteteve ishin intelektualët e kohës, kryesisht mësues, por edhe të profesioneve tjera. Një çështje me rëndësi për t’u theksuar është fakti se, gjatë viteve 1967-1968, në shumë vendbanime shqiptare u shtruan kërkesa që shkollat e tyre të emërtohen me emrin e heroit kombëtar, Gjergj Kastrioti Skënderbeu.
Qerim LITA, Shkup
Vendimet e Plenumit IV të Lidhjes Komuniste Jugosllave (1 korrik 1966 në Brione) sollën ndryshime pozitive në skenën politike jugosllave. Ato u reflektuan së pari në Kosovë, ku udhëheqja politike kosovare ndërmori një aksion të gjerë për zbardhjen e veprimtarisë joligjore të strukturave policore ndaj popullsisë shqiptare në Jugosllavi në përgjithësi, e në Kosovë në veçanti.
Ndonëse hapat e parë që u ndërmorën nga udhëheqja politike e Kosovës dhanë njëfarë shprese se, më në fund, shqiptarët do t’i fitonin të drejtat e tyre kombëtare, politike, arsimore e kulturore, shumë shpejt ato u shuan fare. Përveç disa ndryshimeve të vogla në organet e sigurimit shtetëror, nuk pati ndonjë lëvizje tjetër në të mirë të shqiptarëve. Në këto rrethana, inteligjenca shqiptare doli në sipërfaqe. Ajo, në gjysmën e dytë të vitit 1967, kërkoi nga udhëheqja politike jugosllave në përgjithësi, e nga ajo kosovare dhe maqedonase në veçanti, që shqiptarët, të kishin të drejta të barabarta me kombet e tjera në Jugosllavi. Burimet jugosllave vënë në dukje se kërkesat e shtruara nga inteligjenca shqiptare i nxitën autoritetet e atëhershme kosovare, maqedonase e jugosllave, që t’i qaseshin me një seriozitet më të madh çështjes shqiptare.
Duhet të vihet në dukje fakti se, paraprakisht, midis udhëheqjes kosovare e asaj maqedonase, ishte ngritur çështja e thellimit të bashkëpunimit, në radhë të parë në fushën e arsimit e të kulturës. Për rrjedhojë, më 30-31 mars 1967 në Shkup u zhvilluan bisedime midis përfaqësuesve të Maqedonisë dhe të Kosovës në dy fushat e mësipërme. Bisedimet qenë zhvilluar përmes grupeve profesionale, edhe atë: grupet për kulturë, arsim, për veprimtari botuese dhe shtypit dhe grupet për radio-televizion. Komisioni për Marrëdhënie Ndërnacionale e Ndërrepublikane i RS të Maqedonisë, në qershor të vitit 1967 informonte gjerësisht për bisedimet e mësipërme si dhe arritjen e disa marrëveshje konkrete, si: “Marrëveshja midis shtëpive botuese nga Kosova e RS e Maqedonisë për botimin e librave për shqiptarët e turqit që jetojnë në të dyja territoret”, në të cilën thuhej: “Shpërndarjen e librave të importuara në gjuhën turke ta kryejë ‘Makedonska Kniga’ nga Shkupi, ndërsa në gjuhën shqipe ‘Rilindja’ nga Prishtina”, marrëveshja midis radiostacionit të Prishtinës dhe RTV të Shkupit, marrëveshja për bashkëpunim më të ngushtë midis redaksive të gazetave në gjuhën shqipe, përkatësisht e përditshmja “Rilindja” nga KSA e Kosovës dhe e përjavshmja “Flaka e Vëllazërimit” nga RS e Maqedonisë, ku – siç thuhet në dokument – “është pranuar iniciativa e redaksisë së ‘Flakës së Vëllazërimit’ që gazeta e tyre ta ndryshojë fizionominë e saj të deritanishme, të mos ketë më karakter informativ, por të trajtojë vetëm çështjet problematike dhe të dalë një herë në javë, ndërsa ‘Rilindja’ t’i trajtojë ngjarjet aktuale ditore në vendin tonë dhe jashtë saj…etj”. Që të mënjanohet paralelizmi në botimin e revistave në gjuhën shqipe, qoftë atyre që u dedikohej nxënësve ose të rriturve (“Jehona” dhe “Gëzimi” – Shkup, “Përparimi” dhe “Pioneri” – Prishtinë), nga palët negociuese ishte shfaqur ideja për ndryshimin e fizionomisë së tyre.
Me qëllim të thellimit të bashkëpunimit, më 11 korrik 1967, me ftesë të Konferencës Krahinore të LSPP të Kosovës, në Prishtinë qëndroi një delegacion i KR LSPP të Maqedonisë në përbërje: Azem Zylfiqari, kryetar i Konferencës; Gogo Nikollovski, sekretar; dhe Gjoko Mitrevski, anëtar i Këshillit Ekzekutiv të LSPPM-së. Në fakt, vizita e kreut të LSPPM-së, siç merret vesh, kishte të bënte rreth arritjes së marrëveshjes “që në vitin 1968 bashkërisht të kremtohen dy data historike për kombin shqiptar: 500 vjetori i vdekjes së Skënderbeut dhe 60 vjetori i Kongresit të Alfabetit në Manastir”. Për koordinimin e aktiviteteve dhe përshtatjen e programeve ishte propozuar formimi i Këshillit koordinues, në të cilin do të merrnin pjesë katër përfaqësues nga RS e Maqedonisë, tre nga RS e Malit të Zi dhe 8 nga KSA e Kosovës dhe RS e Serbisë.
Dy palët kishin rënë në ujdi që gjatë kremtimeve të këtyre dy festave, kujdes të veçantë t’u kushtohet çështjeve si më poshtë:
“- ato të shënohen në mënyrë që do t’i kënaqte nevojat e kombësisë së shumtë shqiptare në RS të Maqedonisë, KSA të Kosovës dhe RS të Malit të Zi, por njëkohësisht edhe nevojën për përfshirjen në manifestim edhe të qytetarëve të tjerë nga të dy republikat dhe krahina;
– jubiletë të shënohen në shenjë të përpjekjeve për afirmimin dhe zbardhjen e atyre ideve, të cilat nëpërmjet të kaluarës historike e kanë afruar kombin maqedonas dhe kombësitë, si dhe kanë kontribuar për lidhjen e forcave progresive;
– programet e manifestimeve të mos kenë shenja të ndonjë gare me përgatitjet që kryhen në Shqipëri. Në këtë pikëpamje janë të domosdoshme kërkesat, kontaktet dhe shfrytëzimi i mundësive për ndonjë formë të aktiviteteve lidhur me jubiletë. Në Shqipëri në rrjedhë ishte realizimi i programit për veprimtari botuese që lidhet me manifestimet dhe se midis të tjerave parashihej të shtypet poema ‘Serdari’ nga Përliçev, si dhe publikime tjera të rëndësishme nga autorë të huaj për Skënderbeun. Me importimin e kësaj literature mund të kënaqen edhe nevojat tona.
– për nevojat e shkollave dhe të institucioneve tjera kulturore-arsimore është e domosdoshme të sigurohet një publikim i popullarizuar, nëpërmjet të cilit do të mundësohej njohja me jetën e Skënderbeut dhe me kohën kur ai ka jetuar e luftuar.
– duhet që edhe nëpërmjet manifestimeve përkatëse – akademi, të shënohen dy jubiletë për të cilat këshilli për manifestim do të propozojë program më konkret.
– kremtimi lidhur me alfabetin shqiptar mund të shënohet edhe me zbulimin e pllakës përkujtimore në Manastir në shtëpinë ku është shtypur abetarja.
– si figurë e rëndësishme historike në Ballkan, me meritat e Skënderbeut duhet të njoftohen edhe kombet e kombësitë e tjera në RSFJ. Për këtë qëllim, duhet të publikohen shkrime nëpër shtëpi të ndryshme botuese të republikave dhe, në përgjithësi, në RSFJ.
– prania e mundshme e elementeve të ndryshme dhe dukuritë e romantizmit e nacionalizmit i obligon të gjithë punëtorët politikë e kulturorë në përmbajtje e objektivitet, me prani të plotë të vetëdijes shkencore e politike për kohën kur janë zhvilluar ato ngjarje dhe kohën prej ku të njëjtit i shohim”.
Lidhur me këtë, Konferenca e LSPPM-së zgjodhi këshillin për organizimin e dy manifestimeve të mësipërme me këtë përbërje: Hysen Ramadani, Lutfi Rusi, Memedali Hoxha, Vllado Maleski, Xhevat Gega, Dr. Petro Janura, Mateja Mateski, Niko Kirijas, Murat Isaku, Meti Kërliu, Ali Aliu, Gjoko Mitrevski, Dr. Stevan Antolak, Masar Kodra, Luan Starova, Shukri Rahimi dhe Nexhati Zekiria.
Në një analizë të LSPPM-së, kushtuar bashkëpunimit kulturor e arsimor midis Maqedonisë dhe Kosovës gjatë vitit 1967, duke u ndalur në kremtimin e 500-vjetorit të vdekjes së Skënderbeut, thuhet:
“Vitin e ardhshëm, 1968, mbushen 500 vjet nga vdekja e Gjergj Kastriot Skënderbeut, heroit kombëtar shqiptar, i cili plot 25 vjet me sukses i përballoi sulmet e ushtrisë osmane. Bëhet fjalë për figurë historike, i njohur për aftësitë e tij strategjike, të cilat mundësuan të krijojë dhe të ruajë territore të lira në Ballkan për shumë vite pas vdekjes së tij /pjesë nga Shqipëria Veriore e sotme/. Ai, njëkohësisht, paraqitet edhe si themelues i parë i shtetit shqiptar, duke udhëhequr luftime të suksesshme edhe kundër anarkisë feudale të vendit të shpërndarë.
Në Shqipëri, jubileu do të shënohet me një sërë manifestimesh, për të cilat kryhen përgatitje të veçanta. Nga ana e inteligjencës shqiptare në Kosovë dhe te ne në Maqedoni u ngritën iniciativa për kremtimin e këtij jubileu.
Krahas iniciativës për kremtimin e kësaj feste kombëtare shqiptare, shtrohen kërkesa për shënimin e një ngjarje tjetër të rëndësishme në historinë kulturore të kombit shqiptar – krijimi i alfabetit të parë shqiptar. Ky jubile meriton vëmendje të veçantë, për faktin se alfabeti u shtyp në Manastir nga grup intelektualësh, patriotë nga Shqipëria, të cilët mbanin lidhje të ngushta me lëvizjen nacionale maqedonase.
Lidhjet natyrore të dy kombeve të robëruara për çlirim nacional shihen nga pjesëmarrja aktive e shqiptarëve në Kryengritjen e Ilindenit, në mesin e të cilëve ka edhe disa figura të shquara. Pas kryengritjes, ata i hasim si organizatorë të komiteteve të fshehta dhe grupeve të armatosura në Shqipëri. Kjo aleancë, natyrshëm, shprehej edhe në luftën kundër hegjemonisë shpirtërore të popujve tjerë ballkanikë. Kongres i alfabetit të shqipes u mbajt më 1908 në Manastir dhe po atë vit u shtyp edhe abetarja e parë shqiptare.
Iniciativat për shënimin dhe manifestimin e dy jubileve të mësipërme gjithsesi se duhet të pranohen. Në Prishtinë tahsmë është formuar këshilli i manifestimit, i cili e ka hartuar programin që është shqyrtuar në mbledhjen e Këshillit Krahinor të LSPP-së për Kosovë. Grupi për kombësi në Këshillin Kryesor të mëparshëm të LSPPM gjithashtu i ka shqyrtuar iniciativat dhe propozimet e deritanishme për shënimin e këtyre dy jubileve në territorin e RS të Maqedonisë…”.
Rrjedhimisht, në janar të vitit 1968, një delegacion nga Kosova, që përbëhej nga Fehmi Agani, Dervish Rozhaja, Syryja Popovci, Idriz Ajeti, Mark Krasniqi, Ali Hadri, Enver Xheladini dhe Anton Çetta, për herë të parë pas 20 viteve, mori pjesë në shënimin e 500-vjetorit të vdekjes së Skënderbeut në Tiranë. Ndërkohë, po me këtë rast, më 9-11 maj 1968 në Prishtinë u mbajt një Simpozium Ndërkombëtar, në të cilin morën pjesë studiues të njohur nga Shqipëria, si: Aleks Buda, Bujar Hoxha, Ndreqi Plasari etj.
Po në këtë periudhë kohore, me nismën e inteligjencës së atëhershme shqiptare në Maqedoni, qenë formuar këshilla komunalë për shënimin e 500-vjetorit të vdekjes së Skënderbeut: Tetovë, Gostivar, Dibër, Strugë, Kërçovë, Shkup dhe Kumanovë. Në janar të vitit 1968, në Tetovë, në sallën e kinemasë “19 Nëntori”, zyrtarisht u shënua 500-vjetori i vdekjes së heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Referatin në gjuhën shqipe për jetën dhe veprën e tij, e lexoi Servet Saliu. Lidhur me këtë manifestim, në Analizën e hartuar në qershor të vitit 1987 nga Komiteti Komunal i Lidhjes së Komunistëve të Maqedonisë për Tetovë, thuhej:
“Këto manifestime te popullsia maqedonase krijuan huti, mirëpo për shkak autoritetit të organizatorëve nuk qenë ndërprerë. Përkundrazi, ato zgjeroheshin në organizatat punuese dhe nëpër vendbanime, ndikuan për krijimin e një atmosfere të re, zhvilluan eufori nacionale dhe e zgjeruan hendekun e urrejtjes në mesin e popullsisë. Janë vërejtur raste të ndërrimit të emrit dhe dhënien e atyre që mbaheshin manifestimet. SHF ‘Liria’ në Poroj, emër që e mbante nga themelimi e deri në vitin 1968 u ndërrua në ‘Skënderbeu’. Një emër të tillë kjo shkollë e mbante deri në vitet pas ngjarjeve kundërrevolucionare, kur gjatë aktiviteteve të ndërmarra dhe realizimin e procesit të diferencimit, përsëri është kthyer emërtimi i vjetër”.
Ngjashëm si në Tetovë, 500-vjetori i vdekjes së Skënderbeut u shënua solemnisht edhe në Shkup, Gostivar, Dibër, Kërçovë, Strugë, Kumanovë, në të cilat pati pjesëmarrje të madhe të popullsisë shqiptare. Bartës të këtyre aktiviteteve ishin intelektualët e kohës, kryesisht mësues, por edhe të profesioneve të tjera. Një çështje me rëndësi për t’u theksuar është fakti se gjatë viteve 1967-1968 në shumë vendbanime shqiptare u shtruan kërkesa që shkollat e tyre të emërtohen me emrin e heroit kombëtar, Gjergj Kastrioti Skënderbeu.
Përkitazi me këto ngjarje të rëndësishme kulturore e historike në Kosovë dhe në trevat e tjera shqiptare nën ish Jugosllavi, në një dokument shqiptar me titull “Përkujtesë në lidhje me gjallërimin e veprimtarisë shkencore-kulturale në Kosovë dhe me qëndrimin tonë ndaj saj”, i hartuar në gusht të vitit 1969, ndër të tjera thuhej:
“…Vatrat kryesore të veprimtarisë thjesht shkencore janë bërë Instituti Albanologjik dhe Katedra e Gjuhës dhe e Letërsisë Shqipe pranë Fakultetit Filologjik të Prishtinës. Në përgjithësi, shumica e punimeve shkencore të botuara këto dy vitet e fundit përshkohen nga një frymë e qartë kombëtare, nga përpjekja për të nxjerrë në dritë traditat e lashta pozitive të popullit shqiptar dhe për të ngritur lart vlerat e tij në fushën e kulturës materiale e shpirtërore. Në mënyrë të veçantë vihen në dukje ngjarjet heroike dhe figurat e shquara në historinë e popullit tonë. Vitin e kaluar u organizua një simpozium i gjerë, kushtuar 500-vjetorit të vdekjes së Skënderbeut me 42 kumtesa, si dhe një sesion shkencor i veçantë me rastin e 60-vjetorit të Kongresit të Manastirit…”.
Në përmbyllje të këtij shkrimi, kushtuar shënimit të 500-vjetorit të vdekjes së Skënderbeut në Kosovë dhe në trevat shqiptare në Maqedoni, e pamë të arsyeshme ta paraqesim të plotë dokumentin, përkatësisht Raportin e të besuarit të Komitetit Krahinor të Lidhjes Komuniste të Kosovës, Mustafa Shala, i cili ruhet në Agjencinë e arkivave Shtetërore të Kosovës – Prishtinë, përmes të cilit ai i paraqet disa vërejtje të tij rreth organizimit të Simpoziumit Shkencor Ndërkombëtar më 9-11 maj 1998 në Prishtinë, kushtuar 500-vjetorit të vdekjes së Skënderbeut.
“DISA VREJTJE
Në lidhje me Simpoziumin, kushtue Skenderbeut
Sikurse dihet, me 9, 10 e 11 maj të këtij viti u mbajt Simpoziumi, kushtue 500-vjetorit të vdekjes së Skenderbeut. Unë kam marrë pjesë vazhdimisht në këtë Simpozium. Nuk kam ndonji vrejtje në lidhje me përmbajtjen e Simpoziumit, por kisha me vu në dukje disa gjana, të cilat ndoshta munden me qenë simptomatike nga aspekti i vlerësimit politik të këtij Simpoziumi.
Para së gjithash, të tri ditët e punës së Simpoziumit dyert e ndërtesës ku mbahej Simpoziumi ishin vazhdimisht në presionin e qytetarëve të interesuar, të cilët dëshirofshin me hy në sallë. Bie në sy se aty kishte mjaft katundarë, kurse numri më i madh ishin të rij, sigurisht nxanës të shkollave të mesme. Nga ana tjetër, asht shumë interesante edhe përmbajtja e të pranishëmve në Simpozium. Sepse, aty kishte mjaft nxanës, e poashtu edhe katundarë. Asht e sigurt se këta nuk janë thirrë në Simpozium. Mirëpo, nuk ka ekzistue ndonji kontroll sa i përket manipulimit me thirrje dhe hymje, kështu që kanë qenë të shumtë ata të cilët i kanë përdorë thirrjet jo vetëm për vedi, por me shti në sallë edhe ndokand tjetër. Pikërisht sot, ditën e tretë të Simpoziumit, kam pa se si disa djelmosha u hidhshin për dritare hymjet djelmoshave të tjerë, të cilët mandej me ndihmën e tyne hyjshin në sallë. Për këtë arsye, në sallë ishte rrëmujë, kështu që nji numër i madh të pranishmish qëndrofshin në këmbë, sepse nuk kishin ku me u ulë.
Kisha me vu në dukje disa mendime të mija në lidhje me disa manifestime në sallë. Simbas mendimit tim personal, ky tubim i cili duhet të ketë karakter thjesht shkencor dhe punues, shpeshherë ka pasë edhe karakter manifestiv, gja që asht në kundërshtim me përmbajtjen e Simpoziumit. Këtë e kam vrejtë ma së shumti me rastin e paraqitjes së përfaqësuesve të Shqipnisë me kumtesat e tyne. Paraqitja e të gjithë delegatëve nga Shqipnia – tue përfshi këtu edhe prof. Aleks Budën, kumtesa e të cilit ka qenë në nivel të naltë – asht përcjellë me aso duartrokitje ritmike e të gjata sa asnjë shkencëtar nga vendi ynë – me përjashtim, për shembull të Nedim Filipoviqit, Rexhep Qosjes etj. Nga ana tjetër, nji ndër ata – Bujar Hoxha – ka marrë ditën e fundit edhe nji tufë lulesh nga ana e nji vajze, çka nuk ka ndodhë me asnjë prej shkencëtarëve të Krahinës sonë, të cilët janë paraqitë me kumtesa në Simpozium.
Edhe nji gja asht karakteristike: para se të fillonte dita e tretë e punës së Simpoziumit. Kryesija jepte disa njoftime për delegatët. Në ndërkohë, në sallë hyni Aleks Buda, i cili ishte poashtu antar i Kryesisë së punës. Kur hyni ai në sallë, krejt salla ushtoi prej duartrokitjeve ritmike, që zgjatën disa minuta, gja që nuk u ba as ditën e parë, kur hynë në sallë Veli Deva, Fadil Hoxha, Iljaz Kurteshi e të tjerë. Simbas mendimit tim personal, ky asht nji lloj manifestimi politik. Nuk mundem me ba ndonji vlerësim të këtij fenomeni, por me gjithë këto mendoj se këtu ka vend pyetja: çfarë qëllimi mund të kenë pasë këto manifestime.
Sa u përket duartrokitjeve, janë dallue sidomos njerëzit e rij – nxansit – të cilët kanë hy në sallë ashtu si kam përshkrue në fillim të kësaj informate.
Kisha me vu në dukje edhe nji gja. Të gjitha kumtesat e shkencëtarëve tanë nuk kanë pasë kurfarë primesash politike. Sepse, ata nuk kanë manipulue me elementet e së tashmes së sistemit tonë shoqnor dhe të zhvillimit etj., por autorët janë kufizue vetëm në materien të cilën e shqyrtofshin, dmth., në ndriçimin e epokës së Skënderbeut. Mirëpo, te përfaqësuesit e Shqipnisë kemi nji gja krejt tjetër. Sepse, Ndreçi Plasari, i cili foli të premten, në të vërtetë mbajti nji fjalim politik propagandistik, e filloi fare pak për materien e Skenderbeut. Në kumtesën e tij ai shkoi aq larg, sa që e përshkroi gjansisht Luftën nacionalçlirimtare, tue potencue sidomos pjesëmarrjen e njisive të Shqinisë në çlirimin e Kosovës dhe Metohisë, tue përmend Malin e Zi, Maqedoninë dhe Bosnën. Mirëpo, Ndreçi Plasari nuk e përmendi me asnjë fjalë kontributin e Partisë komuniste të Jugosllavisë dhe të aradheve tona partizane për formimin e Partisë dhe për zhvillimin e Lëvizjes në Shqipni.
Unë mendoj se kjo asht nji paraqitje tendencioze, megjithëse jam i informuem se ka qenë mbërrijtë marrëveshja që paraqitjet e shkencëtarëve në këtë tubim të spastrohen prej primesave politike.
Poashtu, shoqja që u paraqit dje me kumtesë – e ajo quhet Mediha Shuteriqi – foli për pjesëmarrjen e grave në lëvizjet çlirimtare prej kohës së Skënderbeut e këndej. Mirëpo, edhe ajo mbajti ma shumë fjalim politik, tue përfshi nji periodë të gjatë prej pesë shekujsh, dmth., prej Skënderbeut e këndej, tue e potencue sidomos emancipimin e femrës në Shqipninë e sotshme.
Gjithashtu, edhe vetë profesor Aleks Buda e ka përmendë në dy vende Partinë e punës të Shqipnisë. Ja nji citat: “…si vazhdues e begatisë së traditës patriotike e revolucionare të popullit tonë, Partia e punës e Shqipërisë qysh prej fillimit të luftës nacionalçlirimtare, e edhe sot, e ka ba figurën e Skenderbeut si mjet të mobilizimit patriotik dhe revolucionar në shërbim të kauzës së madhe të çlirimit të popullit”.
Asht karakteristike edhe nji gja: ditën e tretë të Simpoziumit, para se të fillonte puna, në sallë – në anë të majtë, mu para tribunës së Kryesisë së punës – u ba nji rrëmujë. Unë shikofsha nga kabina dhe nuk ditsha se ku ishte puna. Në të vërtetë, puna qëndronte këtu: nji ndër autorët e Shqipnisë – Bujar Hoxha – kishte përgatitë disa ekzemplarë të kumtesës së vet dhe aty u ba gravitje e vërtetë për këtë kumtesë. Nuk dij se njerëzve u shkoi për dore me marrë nga nji ekzemplar të kësaj kumtese, por kam pa se disa pjesëmarrës në Simpozium shkuen në vende të veta tue mbajtë në duer tekstin e kësaj kumtese të përgatitun për Simpozium.
Sido që të jetë, jam i bindun se kështu nuk kishte me u veprue po të ishte fjala për kumtesën e ndonji autori tonë.
Prishtinë, maj, 1968 Mustafa Shala”.
