Bazuar në kronologjinë e ngritjes dhe avancimit të çështjes shqiptare, gjykoj se ka ardhur koha për një “ideologji” që do ta quaj “filozofi të shqiptarit posteuropian, postdemokratik e postliberal”. Kjo nënkupton ta ngremë “nacionalizmin shqiptar posteuropian”, që kombin ta filozofojë si forcë magnetike përafruese të civilizimeve, veçanërisht atyre të feve monoteiste, me çka do të hapeshin kufij të rinj komunikimi, por duke ia definuar vetes pozitën e qendrës.
Rizvan SULEJMANI, Shkup
Çka është kombi? Kur u paraqit ai? Cilat ishin rrethanat? A është krijesë e përhershme apo është me afat dhe për kohë të caktuar? Nga ndikohet dhe cilat janë sfidat? Këto anë pyetje që kërkojnë përgjigje.
Sipas teorisë politike që kombet i trajton si krijesë socio-kulturore e historike, ato lindin në rrethana dhe kontekste të caktuara, që zakonisht promovohen nga një elitë intelektuale që bën përpjekje ta shpjegojë prejardhjen e përbashkët të një komuniteti që është kalitur përmes figurave të caktuara, si mbrojtës të një grupi njerëzish, zakonisht nga një grup tjetër, që i rrezikon tokat e tyre, të mirat materiale, pse jo edhe eliminimin fizik. Këto figura, që shihen si paraardhëse të përbashkëta të grupit, ngrihen në mite të cilave u këndohet e u thuren name e lavde. Kjo histori gojëdhënash glorifikohet dhe aktualizohet nga njerëz të pendës dhe këngës në rrethana kur grupi është para një rreziku të ri, duke u thirrur në trimërinë, namin dhe heroizmin e një figure paraprake, koha kur ai ka jetuar do të shpallet si më e ndritura që ka pasur bashkësia dhe ashtu bëhet përpjekje për homogjenizim dhe unifikim të serishëm, që interesi i bashkësisë të ngrihet mbi atë personal. Sakrifica tanimë nuk kërkohet për famë individuale, por për interesin e bashkësisë, kombit. Kur kjo bindje depërton në masat e gjera, ajo përthithet prej tyre dhe ngrihet në një ekstazë emocionale, që e shtyp arsyen e individit dhe kështu vepron i ashtuquajturi instinkt i tufës. Mobilizimet e tilla zakonisht i njohim si lëvizje nacionaliste, që si qëllim të fundit e kanë garantimin e ekzistencës dhe sigurisë së bashkësisë në një territor të caktuar të quajtur shtet i përbashkët.
Studiuesit primordialist (Clifford Geertz, Edward Shils) e shohin gjenezën e formimit të kombit si diçka natyrore, të lindur, të lashtë dhe të pashkëputshme, kurse perenialistët mëtojnë se kombet janë forma historike të kulturave afatgjate, që mbijetojnë nëpër shekuj, ndonëse pësojnë ndryshime të brendshme (Anthony D. Smith). Në rastin e kombit shqiptar, më e përafërt për shpjegim është një shikim i posaçëm “perenialist”, të cilët janë të prirë që kombin ta shohin si përsëritës, por jo detyrimisht edhe fenomen të përhershëm. Në këtë vijë Xhon Armstrongu i sheh kombet të paraqiten në formën e bashkësive, “… që paraqiten dhe humben në periudha të caktuar historike” (Smith, 2016).
Kjo lë të kuptosh se momente dhe kontekste të caktuara historiko-politike e kanë determinuar rrugën e identifikimit të një populli me një përkatësi të përbashkët. Si kombe historike mund të llogariten ai francez dhe anglez, që u ngritën si rezultat i luftës njëqindvjeçare për kurorën mbretërore që përfundoi në vitin 1453 e që si efekt pati centralizimin e pushtetit dhe ngritjen e disa nga institucionet shtetërore. Si kombe që lindën prej lëvizjeve nacionaliste njihen kombi italian dhe gjerman (1871/72), të cilët më tepër me forcë e dhunë arritën që këta popuj të ndarë në principata dhe grupime religjioze t’i unifikojnë në idenë e një identiteti të përbashkët. Grupi tjetër i kombeve janë ata që lindën pas rënies së dy perandorive, Austro-Hungareze dhe Osmane, gjatë luftërave ballkanike dhe pas Luftës së Parë Botërore, si antitezë e komunizmit dhe i fundit është grupi i shteteve postkolonialiste, si mobilizim antikolonialist, që lidhen edhe me Luftën e Dytë Botërore. Brenda këtyre grupimeve kishte dallime në trajektoreve historike dhe forcat shtytëse. Si gjeneratorë të proceseve në pjesën perëndimore të Europës, që e kishin përjetuar Iluminizmin dhe Revolucionin Industrial, i cili nxiti modernizimin dhe shtresimet klasore, ishin lëvizjet popullore kundër borgjezisë dhe dominimit kishtar, që kulmoi me Revolucioni Francez nën parullën “liri, barazi, vëllazëri”. Vëllazëria e re, kombi, i tejkaloi lidhjet e gjakut, klanit, rrethit dhe familjes dhe e rrënoi autoritetin e klerit lokal dhe të kishës në përgjithësi, ndërsa për efekt të fundit e pati shekullarizimin. Te popujt ballkanikë, të cilët ishin nën sundimin osman, që nuk e kishin përjetuar as iluminizmin as modernizmin dhe bënin jetë feudale me strumbullarë kishën dhe identitetin e saj lokal, krahinor e klanor, ky do të paraqitet si promotor i identitetit, meqë sistemi osman i mileteve lejonte që jeta fetare të mund të zhvillohej brenda komuniteteve, kurse Patrikana e Stambollit nuk i ndalonte ligjërimet në gjuhën lokale. Nga ana tjetër, shtetet – gjatë rezistencës antikolonialiste – e vunë në lojë të ashtuquajturin “islamin politik” për mobilizim të masave, që solli deri tek pavarësimi i tyre. Sigurisht se brenda këtyre grupimeve ka edhe nënndarje të tjera, që nuk janë çështje trajtimi.
Populli shqiptar, për shkak të specifikave të tij trefetare, ndoqi rrugë autentike, autonome, përmes besëlidhjes komunitare të feve monoteiste, që do të mundohemi ta shtjellojmë edhe ktu më poshtë. Joseph Swire e shef këtë fenomen si mrekulli, sepse një popull te i cili ekzistojnë tri fe, dy nënndarje racore, dy dialekte dhe dy organizime të ndryshme shoqërore, sërish të ndara nga paragjykimet lokaliste dhe realitetet ndërfisnore, arriti të ngrihet në një subjekt të pavarur, shtet, komb shqiptar.
Ky realitet bënte që ideatorët, rilindësit shqiptarë, të kërkojnë modele herë në Lindje dhe herë në Perëndim, varësisht prej konstelacionit të forcave dhe ambienti dominues publik. Ideali i tyre, pa dyshim, ishte shteti kombëtar me orientim perëndimor, kjo përskaj faktit se materiali njerëzor që duhej modeluar përbëhej nga një popull konservator, pa urbanizim, feudal e analfabet, që nuk e kishte përjetuar iluminizmin e modernizimin. Që të mund ta përqafonte vizionin e ri në momentin kur shihej rrezik për humbjen e tokave, si burim ekzistimi dhe mbijetese ata e shpalosën parullën “mos shikoni kisha e xhamia, feja e shqiptarit asht Shqiptaria”, që unë e quaj “nacionalizëm atdhedashës”.
Kjo formë e unifikimit si fenomen vështirë të arsyetohet me teoritë organike të funksionimit të shoqërisë, andaj më lehtë mund të përshkruhet si një organizim spontan, vetëgjenerues, që grekët e vjetër e njihnin si kosomos. Për një formë të tillë të organizimit shoqëror spontan Hayek-u përdor shembull nga fizika, që demonstrohet përmes një patkoi magnetik të vendosur nën fletë të letrës, i cili përsipër ka të vendosura grimca të hekurit. Fizika mëson se polet magnetike do të ndikojnë në orientimin e grimcave të hekurit, por jo edhe si çdo grimcë veç e veç si do të pozicionohet. Ne shohim dhe mund ta dimë si grimcat e hekurit e ndryshojnë orientimijn dhe pozicionin, por nuk e dimë pse, pasi nuk kemi ide për dorën nën letër që e lëviz magnetin. (“Hayek, 2013, f. 36-39).
Kush ishte kjo dorë e padukshme që i lëvizte kahet e veprimit, për të cilën nuk kishin shpjegim racional andaj edhe u ngrit në mit? Pa dyshim se ajo forcë e padukshme ishte një figurë nga mesjeta që njëherë e një kohë i kishte bërë bashkë krerët e fiset shqiptare, pa e filozofuar nga e mori idenë për një shtet me Besëlidhje që ishte lënë në harresë për shekuj. Gjergj Kastrioti Skënderbe duket të jetë mrekullia, ngjitësi që i mban bashkë tri fetë monoteiste që i ndanin shqiptarët po si çimentoja që me pak ujë i lidh gurë e rërës me thupra metalike për të ngritur shtyllë betoni. Kjo shtyllë unike, bazuar në një gjuhë, një flamur dhe një Zot, do ta prodhojë kombin shqiptar përmes Besëlidhjes, që do t’i bëjë ballë çdo përpjekjeje për t’i gllabëruar cilatdo nga qendrat strategjike religjioze për të mbetur vetë në qendër si strumbullar dhe vendtakim. Ky kombinim, që në vete përmban tri vlera të ndryshme që sintetizohen në një, nuk u sqarua sa duhet, andaj mbetet për t’i dhënë përgjigje tani që është më shumë se kurdo aktual. Pyetja që kërkon përgjigje është a ishin lëvizjet e Gjergj Kastriotit Skënderbe në ato momente dinamike vetëm ndjekje e poleve të magnetit, që i detyronin shqiptarët të orientoheshin herë në Lindje dhe herë në Perëndim, pa qenë të vetëdijshëm për forcën e poleve magnetike apo ata kishin bërë një zgjidhje racionale krejt të arsyeshme? A vazhdon edhe sot e kësaj dite që orientimin e shqiptarëve herë në Lindje herë Perëndim ta diktojnë fuqitë e mëdha në rolin e forcës tërheqëse magnetike, si dora e zezë nën tavolinë apo është vërtet zgjidhje racionale, kjo është pyetje që kërkon përgjigje edhe sot e kësaj dite.
Nismëtarët e parë, romantikët, si gjithkund i urrenin arsyetimet e ftohta, andaj nuk lodheshin t’u japin sqarime logjike zik-zaqeve që i bëri Gjergji Kastrioti Skënderbe për të na lënë në fund si peshqesh artin e filozofisë së mbijetesës. Atyre u mjaftonte një inspirim nga e kaluara, që e gjetën tek ky personalitet në rolin e tij të fundit për ta kënduar dhe glorifikuar rolin e tij si mbrojtës të Perëndimit nga Lindja. Kjo levë e lënë nga ai e mban gjallë edhe sot e kësaj dite idenë e arratisjes nga Lindja për të qenë pjesë e Perëndimit. Por, madhështia qëndron se në këtë personalitet sikur gërshetohet mrekullia kozmike për të rregulluar raportet harmonike ndërfetare të një populli që gjeografia e historia e kishte shpërblyer/dënuar të jetojë me tri fe, që në fund krenaria historike e romantikëve dhe gjykimi racional i realistëve të takohen në një pikë të përbashkët.
Intelektualët racionalistë, “nacionalistët racionalistë”, ata që jetonin me “mitin e modernitetit”, që kishin besim të palëkundur në arsyen pa u lodhur shumë ta filozofojnë fenomenin, bënin përpjekje që besimin në fetë ekzistuese ta zëvendësojnë me “fenë e re”, kombin. Ata u përpoqën të krijojnë një shqiptar të ri, të njohur si “neoshqiptar” përmes parullës kryesore të Branko Merxhani, “Politikë s’ka, vetëm kulturë” (Plasari, Kulla, 2003, f. 88). Por, Krist Maloku, i doktoruar në filozofi dhe sociologji në Austri, e shtronte debatin në një rrafsh më të gjerë përmes pyetjes “Shteti apo kombi?”. Kësaj sfide i jepte përgjigje vet me fjalët “Së pari Shqiptarë, pastaj kombëtar”, ngase sipas tij shqiptarizma është identitet e kombëtarizma program ideologjik/politik. Ai e zgjedh etninë në dobi të kombit, ngase etnia – sipas tij – është e lidhur me esencat e jetës, e përfituar si lidhje gjaku, traditë e jetë e përbashkët, përballë shtetit si strukturë politike (Merxhani, 1930, f.88). Racionalistët jetonin me bindje se rrugën që shtruan romantikët, duke i dhënë heroit rolin e mbrojtjes së civilizimit perëndimor, shqiptari i rëndomtë do të bëhej perëndimor vetëm nëse i ndërpret të gjitha rrugët me të kaluarën orientale. Ata mendonin se nëse ndahen jo vetëm nga historia dhe alfabeti lindor, por edhe veset, sjelljet, mënyra e të menduarit, do ta çlirojë mendjen shqiptare orientale. Sigurisht se shqiptarët nuk jetonin në Azi, por ideatorët e emancipimit të përgjithshëm kulturor dhe mental ishin të bindur se shqiptarët ishin përplot me vese dhe zakone aziatike, andaj gjykonin se kishin nevojë për një perëndimizim. Branko Merxhani e Vangjel Koço, të cilët synonin ta çrrënjosnin sistemin lindor (oriental) dhe të vendosnin sistemin perëndimor (oksidental) ishin njohës të mirë të kulturës dhe filozofisë europiane, por kishin zbrazëtirë serioze sa i përket kulturës ose edhe filozofisë popullore. Neoshqiptarizma mori për themel të filozofisë së saj transformuese pozitivizmin e filozofëve francezë Ogyst Kont dhe Emile Durkheim. Krahas këtyre, Branko Merxhani u mbështet edhe tek idetë shumë të njohura të Dekartit, të Renanit, të Brylit, të Strosit, të Lë Bonit, të Lev Brulit, të Niçes etj. (Tetollari), por çka i mungonte? Atë e thotë vetë Merxhani kur shkruan, “U rritëm pa gjurmën më të vogël të kulturës kombëtare dhe krejt antikombëtarisht. Duhet të përpiqemi që t’i mbushim këto të meta. Dhe për këtë duhet të hyjmë brenda në popull dhe rrojmë bashkë me popullin” (Plasari, Kulla, 200, f. 147-152).
Njerëzit të cilët ishin rritur pa kulturë kombëtare dhe jashtë mesit të saj, përskaj faktit se potenconin nevojën për studim të traditës, duke u nisur nga ajo se si vishen, si sillen, si i kishin shtëpitë, angazhoheshin për veshje perëndimore, me bindje se kështu do ta ndryshojnë mentalitetin e popullit shqiptar. Ata ishin shumë më të prirë të duken europianë sesa të jenë europianë.
Për korrektësi duhet thënë se ky “naivitet” nuk ishte ekskluziv shqiptar, pasi edhe bota përreth jetonte me “mitin për kombin”, që në Perëndim merr hov në kohën e modernizmit dhe revolucioneve liberale që polli shekullarizimin e shoqërisë, i cili e ndante pothuajse të njëjtën bindje. Shekullarizimi nënkuptonte që fetë tradicionale të zëvendësohen me “fenë e re” kombin, që Anthony D. Smith thoshte, ”…, në kohën e shekullarizimit gjithnjë e më të madh të shoqërisë, zotnat janë zëvendësuar në shoqëri të burrave dhe grave, kurse shpresën për pavdekësi e gjejnë në kujtesën për vazhdimësinë kolektive”( Smith , 2016. f. 46-47).
Por, Ballkani ishte një storie tjetër, ndërsa historia e kombit shqiptar një rrëfim i veçantë. Shqiptarët dhe popujt e Ballkanit ishin fort të lidhur për fetë e tyre tradicionale dhe shumë pak apo aspak nuk ishin të gatshëm ta zëvendësojnë të vjetrën me të renë. Shqiptarët kishin nevojë për një proces të “modulimit”, ngase vetëm një njeri “modular” sipas Gellner-it do të ishte i gatshëm për një transformim aq të madh shoqëror. Ai, në atë kohë, ishte shumë më tepër një njeri i Durkheim-it jomodular ose: “… si një pjesë e mobilies që qartë identifikohet me një stil të caktuar”. Shqiptari modern duhej të transformohej nga njeriu antropofisnor, antropofetarose edhe antropokosmik në atntopocentrik, kjo si parakusht për ta përthithur një kulture të re. Kultura antropocentrike e vendos individin në vend të parë, si qenie që e ndjek qëllimin e tij personal dhe vlerësimin për mesin që e rrethon e bën me pretendim që t’i realizojë qëllimet e veta sipas Gellner-it.
Nëse do t’i referohemi Bernstein-it, për njeriun modular të përgatitur për komb, në aspektin religjioz ai duhej të jetë shmangur seriozisht nga ritualizmi në drejtim të intimes. Ngase, “.. siç Zoti afrohet më afër njeriut, zvogëlohet lavdia për Te dhe gjithëfuqia e Tij” (Daglas, 2003, f. 35-39).
Problemi shtesë ishte se kur prejardhja etnike vihet në funksion të formimit të kombit sipas Anthony D. Smith-it, e kaluara është si një gurthyes nga i cili secili mundohet të nxjerrë blloqe për ta ndërtuar të ardhmen. Në këtë proces edhe te kombet që kanë një prejardhje etnike të përbashkët dhe nuk kanë fragmentime fetare, gjuhësore e kulturore, paraqiten probleme, ngase elitat garuese, qofshin ato intelektuale apo qeverisëse, secili mundohet ta ndërtojë godinën e vet në funksion të mobilizimit të masave (Smith, 2016, f. 86-87). Në rastin tonë në gurthyese ka materiale nga më të ndryshmet, që dallojnë si në cilësi, ashtu edhe në sasi, andaj protagonizmi është edhe më i theksuar.
Përskaj kësaj, fati deshi që ishim popull me “kërthizë”, që sipas Gellner-i të tillë janë ata që kanë një tru etnik të përbashkët ngritur përmes një procesi të gjatë historik, që kryesisht identifikohet me gjuhën dhe që për figurë qendrore rreth së cilës do të ngrihet kombi të jetë Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Një figurë komplekse, por mbase e nevojshme për rrethanat tona, na bën ta ngremë filozofinë se bukuria e ndërtesës sonë kombëtare vjen nga laramania e blloqeve që u përkasin mbeturinave historike të një gjuhe që e flasin tre komunitete të ndryshme religjioze.
Por, përskaj të gjitha përpjekjeve shekullore, ne ende nuk jemi pjesë e familjes së popujve europianë. Shtrohet pyetja pse? Çka na mëson e kaluara apo, më saktë, çfarë roli na ka përcaktuar gjeografia dhe historia?
Historia na mëson se gjithmonë kur balancat Lindje-Perëndim prishen, shqiptarët vihen në qendër të vëmendjes, janë gjeneratorë të proceseve dhe në ecje e sipër gjejnë rrugë, model, për aktualizim dhe, në fund, prodhojnë një produkt jostandard të kombi që i mban në mes të rrugës. Kështu ndodhi në shekujt IV-VI (395) kur erdhi te ndarja e parë Lindje-Perëndim (Perandoria Romake) përmes trojeve tona, kur lindi gjuha e vjetër shqipe, e njohur si arbërishtja. Duhej pritur shekullin XI (1054) kur Kisha Katolike u nda nga Lindja ortodokse, prapë diku përmes trojeve tona, ashtu balancat prishen dhe shqiptarët aktualizohen përmes shtetit të Arbrit. Viti 1389 është Beteja e Kosovës dhe depërtimi i turqve osmanë në Ballkan. Kjo kulmoi me rënien e Kostandinopojës në vitin 1453, ashtu që shqiptarët vendosen në qendër të vëmendjes, si “mbrojtjes” të Perëndimit nga Lindja, që prodhoi shtetin konvencional të Besëlidhjes së Skënderbeut. Duhej të ndodhë Lufta e Krimesë (1853-1856), si paralajmërim i prishjes së balancave Lindje-Perëndim, që tek shqiptarët të zgjohet ndërgjegjja për bashkim dhe shtet të pavarur që kulmoi me Lidhjen e Prizrenit (1878). Shekullit XX shënoi rënien e dy perandorive dominuese të asaj kohe, Perandorisë Austro-Hungareze dhe aaj Osmane, që shqiptarët ta realizojnë idenë për shtet të pavarur (28 nëntor 1912). Një moment tjetër është viti 1989 – rënia e Murit të Berlinit dhe fundi i botës bipolare, që i prishën balancat e Luftës së Ftohtë. Kështu ndodhi zhbërja e Bashkimit Sovjetik dhe shqiptarët sërish u aktualizuan. Rezultati ishte Kosova e pavarur dhe ngritja e pozicionit të shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut.
Ku jemi sot dhe çfarë duhet bërë? Rënia e botës unipolare do të fillojë në vitin 2000/2001 dhe do të kulmojë me një botë pa pole dhe pa rregulla loje. Pushtimi i Krimesë nga Rusia (2014) ishte një moment alarmi. Procesi i destruksionit konstruktiv, siç e quan dikush, vazhdon. Ne jemi dëshmitarë të ngritjes së qendrave hegjemone civilizuese mbi parime fetare, proces që disa herë e kisha paralajmëruar e shkruar. Me ardhjen e Trump-it në pushtet, përmes parullës “Amerika e Para” në esencë është shpalosur idenë se qendra kryesore e hegjemonisë perëndimore, krishterimit, është Amerika. Ai me taktikë e promovon Rusinë për qendër hegjemone të botës ortodokse, Turqinë si qendër hegjemone të myslimanëve suni, Iranin për hegjemon të shiave, Arabinë Saudite si qendër hegjemone të myslimanëve suni arab, ndërsa Izraeli mbetet qendër për botën hebreaike. Fundin e këtij procesi dua ta shoh si një aleancë bashkëpunim e botës monoteiste përballë Lindjes së Largët, Kinës dhe Indisë.
Bazuar në kronologjinë e ngritjes dhe avancimit të çështjes shqiptare, gjykoj se ka ardhur koha për një “ideologji” që do ta quaj “filozofi të shqiptarit posteuropian, postdemokratik e postliberal”. Kjo nënkupton ta ngremë “nacionalizmin shqiptar posteuropian”, që kombin ta filozofojë si forcë magnetike përafruese të civilizimeve, veçanërisht atyre të feve monoteiste, me çka do të hapeshin kufij të rinj komunikimi, por duke ia definuar vetes pozitën e qendrës. Një “nacionalist shqiptar posteuropian” duhet ta kuptojë komunikimin me tjetrin si një komunikim telefonik ose përmes internetit, pa e ditur identitetin etnik, fetar ose kulturor të tjetrit, për të realizuar një interes personal dhe “kombëtar” pa paragjykime, nëse i takon këtij apo atij besim monoteist, por duke qenë i vetëdijshëm se ka një pikë lidhëse, kërthizë etnike dhe një pikë të përbashkët, besimin në një Zot. Është ky një këndvështrim i ri që, përveç unifikimit dhe kodifikimit të procesit arsimor, do të prodhojë një mendësi të tillë që duhet përcjellë edhe me rituale të përbashkëta, ngjashëm me atë që bëri Edi Rama në Paris kur shkoi të solidarizohet me popullin francez me rastin e sulmit terrorist, duke ecur përkrah tre prijësve fetarë shqiptarë.
Filozofi politike për rrethanat aktuale duket se do të mund ta gjejmë në prozën romantike të politikanit të njohur britanik (ish kryeministër) Benjamin Disraeli, “The rise of Iskander”, “Naltësimi i Iskanderit”( Disraeli, 2018). Nëse pak vepra analizohet më me kujdes, ajo e përshkruan trajektoren e lindjes së idesë së kombit, e shtron vizionin se përskaj ikjes permanente nga Lindja, vendtakimi i këtyre civilizimeve dhe besimeve fetare në të ardhmen mbetet brenda gjirit të popullit shqiptar. Roli kyç i pikëtakimit që i jepet këtij populli, sa nga historia e gjeografia, kërkon përgjigje në pyetjen: si ta luajnë këtë rol?
Nëse porosia e Disraelit është se shqiptarët duhet të jenë qendra, qendra e unifikimit fetar e civilizues, kjo nënkupton sa më parë ta braktisim filozofinë e vijës së frontit, të ndarjes së civilizimeve dhe të shndërrohemi në qendër rëndimi, pikëtakim ku do të komunikojnë, bashkëjetojnë e bashkëveprojnë vlerat civilizuese që për bazament kanë besimet monoteiste. Koncepti i vijës duhet të zëvendësohet me konceptin e trekëndëshit. Jo trekëndëshit të Bermudeve, që është sinonim për humbjen, zhbërjen, tragjedinë, por të atij didaktik, si metodë mësimi, dijeje, gjegjësisht qasjeje për zgjidhjen e problemeve dhe ballafaqim me sfidat aktuale dhe ato që do të vijnë.
Logjika e trekëndëshit gjeometrik është ta gjesh pikën e rëndimit të trekëndëshit barakrahës me tri kulme, tri qendrat religjioze (Roma, Moska dhe Stambolli) si sinonim i tri qendrave civilizuese monoteiste që takohen në një pikë. Kjo gjeopolitikë na nevojitet për filozofi politike, bazuar në një interpretim të ri të historisë dhe gjeografisë. Për këtë filozofi na vjen në ndihmë autorja bullgar Maria N. Todorova, e cila në kontekstin më të gjerë për Ballkanin, shkruan: “Njerëzit dhe zotat takohen e kryqëzohen mbi një urë apo një udhëkryq. Në Ballkan, ata bashkohen në një proces kompleks kontakt-konflikt, që i bën të ndryshëm nga tipat ideal të doktrinave fetare apo ideologjike. Në zhvillimin e qytetërimit njerëzorë, Ballkani nuk është një zonë tranzitore, porse një hapësirë në të cilën njerëzit i kapërcejnë kontradiktat e Zotit dhe të zotave. Ky është çmimi i lartë i jetës i paguar nga brezni të shumta, gjë që kërkon rishikimin e parimeve ideologjike të shpalosura nëpërmjet etiketash metaforike mbi urën, udhëkryqet dhe strategji që rrjedhin syresh.”(Todorova, 2013, f.94)
Për shqiptarin “posteuropian” bustet e Gjergj Kastriotit Skënderbeut duhet të mbetet në gjitha kryeqendrat shqiptare, por jo në kali me shpatë drejtuar nga Lindja, por të ngulur në dhé, si mesazh se luftërat fetare dhe orientimet politike kanë mbaruar. Ne tani jemi në qendër. Nuk ka nevojë të luftohet as për Lindje as për Perëndim, por për përafrim. Bota është një dhe për të gjithë.
