Shkruan: Ismail SINANI
Çfarë është njeriu, është modern, post-modern? Apo njeriu është i kohës së vet? Ç’është modernizmi? A ka fund? Apo është ciklik?
A është Modernizmi, për të cilin flasim sot, tejkohor, kur dihet se “jetëgjatësia e tij” është diku 150-200 vjet? A po bien intelektualët në grackë të një lëvizjeje kulturore dhe ideologjike që u përpoq të kritikojë dhe vendosë një rend të ri, duke vënë në nishan gjithçka që ishte tradicionale e duke i thyer kështu traditat e vjetra? A duhet që edhe sot, në emër të kësaj lëvizjeje, të kritikojmë dhe të lëmë pas dore çdo gjë që e kemi ndërtuar për t’i bërë vend të resë? Apo, thjesht, Modernizmin duhet parë si një lëvizje të një kohe dhe të një vendi të caktuar, kryesisht të pjesës perëndimore të Europës, e cila dëshironte të dilte nga një errësirë që e kishte eklipsuar dijen në emër të Kishës? Apo, ndoshta, njeriu i sotëm, i ashtuquajtur modern, duhet t’i bëjë “upgrade” vetvetes?
Afër 100 vjet më parë, kur shqiptarët filluan ta ndërtojnë shtetin e vet me konturet e para, Branko Merxhani, sikurse shumica e intelektualëve të kohës, si një iluminist i kohës së vet, kishte dalë me një mori apelesh se si duhet ecur përpara. Përmes shumë eseve, ai ishte përpjekur ta gjejë ilaçin e shpëtimit të kombit. Duke qenë se ai jetonte në një kohë kur vërtet çdo zhvillim teknik e industrial i kohës vinte nga Perëndimi, s’do mend se kishte besuar fort se ne, si shqiptarë, duhet ta dimë se nga ta kthejmë kokën. “IDEOLOGJIA E NEO-SHQIPTARISMËS si të vetmin burim të saj ka nevojat e REALITETIT KOMBËTAR. Një fuqi, që do që të veprojë në fushën e krijimit shoqëror, duhet më parë të jetë e armatosur me masën e vlerës sociologjike, masë e cila të mos jetë marrë nga theoritë subjektive të mendimit, po t’i përshtatet njohjes objektive së konditavet së jetës së një vendi”. (Branko Merxhani, f.28). Përmes këtij amaneti, dhe jo vetëm, ai kishte bërë përpjekje maksimale për një kahëzim, sepse e ndjente se koha po ecte shpejt, kurse shqiptarët “nuk ishin askund”.
100 vjet pasi janë shkruar këto rreshta, domosdo parashtrohet pyetja se a e dimë sot se çfarë duam? A jemi koshientë për botën që po ndryshon? A jemi modernë nëse ndjekim gjithçka pa e ditur se ku jemi nisur? A i “njohim kondidat e jetës”?
Ne, si shqiptarë, për të mos rënë në kurthin e “theorive subjektive të mendimit”, ndoshta do të kishte qenë mirë t’i përqafonim fort idetë e Ukshin Hotit, babait të “shqiptarizmës moderne”, i cili asnjëherë, në asnjë rast, në asnjë rrethanë, nuk hoqi dorë nga vetvetja, nga ajo qenie shqiptare, e cila ishte, është dhe do të jetë produkt i së kaluarës. Ai, pa ndjenjën minimale të inferioritetit, arrin ta përçojë mesazhin më sublim se “ne jemi ata që jemi, myslimanë, ortodoksë, katolikë, me shumicë myslimanë”, por se “jemi vlerë”. Madje, ai shpreh edhe vrerin ndaj intelektualëve të kohës së tij që, sikurse atëherë, edhe sot, besimin e një pjesë të shqiptarëve, të atyre të besimit islam, e shohin si hendikep për “vlerat europiane”.
I shkolluar në vitet e ’60-ta dhe ’70-ta të shekullit të kaluar, ai e kishte kuptuar qartë fenomenin transformues të botës. E kishte parë atë që edhe sot janë të paktë ata që e shohin para “hundëve të tyre”, transformimin shoqëror e gjeopolitik.
Bota joperëndimore, ajo pjesë që nuk është produkt i këtij qytetërimi, gjithmonë e ka ushqyer kompleksin e inferioritetin në vetvete duke bërë gara se kush po bëhet më “perëndimor”. Kjo ambicie e këtyre “elitave” filoperëndimore që, siç i quan me dozë të lartë kritike Orhan Pamuku, gjithmonë janë përpjekur të ndërtojnë një marrëdhënie dashurie me këtë pjesë të botës, duke u bërë snobë kulturorë. Thua se epiqendra e njerëzimit gjithmonë ka qenë vetëmse Europa, ndërsa fundi i historisë ka ndodhur po në këtë kontinent!
Është e vërtetë se mendimi kritik, racionalizmi, iluminizmi dhe shumë izma të tjerë kanë buruar nga kjo pjesë e globit, por më me rëndësi se kjo është pyetja se pse gjithë këto izma ndodhën në këtë kontinent, çfarë e shtyri “botën perëndimore” ta shpikë Iluminizmin, pse intelektualët e shekujve 18-të dhe 19-të në Perëndim bënin gara se kush po bëhet më racional e më anti-Zot, kujt i nevojitej kjo filozofi e re, a ishte besimi – në kuptimin teologjik të fjalës – pengesë për jetën në paqe në pjesën tjetër të globit në atë kohë, apo ky problem shfaqej vetëm në Perëndim, ku kisha e ndalonte dijen dhe vriste njerëzit për një “problem më të vogël”, siç është zbulimi se toka sillet rreth diellit? Pse nuk pati nevojë për iluminizëm në shekujt 7-12 kur një pjesë e globit po përjetonte ‘kohën e artë’, pse diçka që ka pasur vlerë për Perëndimin dikush edhe sot, pas dyqind vjetësh, përpiqet ta universalizojë? Cili ka qenë problemi i madh në Amerikën Latine, ta zëmë, në atë kohë apo Indo-Kina a ka pasur nevojë t’ia dijë shumë për idealizmin e Hegelit dhe teoritë e tij apo edhe për materializmin e Marksit dhe Engelsit… Pyetje të këtilla ka shumë. Mjafton që botën mos ta shohim nga dioptria perëndimore, sepse njerëzimi nuk është vetëm Londra e Parisi, por më shumë se kaq!
Është fakt se këto vlera Perëndimi me shekuj përpiqet t’i eksportojë nëpër botë, duke e paraqitur veten si “zot mbi dhé”, por kjo nuk domethënë se çdo mall mund të shitet gjithkund, qofshin ato edhe “vlerat demokratike”, që përpiqet t’i imponojë gjithandej, duke e zhvatur njerëzimin, qoftë përmes kolonializmit, qoftë përmes skllavërimit, e qoftë përmes ndërhyrjeve ushtarake si në Afganistan, Irak, Somali…
Modernizmi, si lëvizje, është vlerë intelektuale. Njëjtë siç është edhe Iluminizmi ose, bie fjala, Romantizmi dhe Renesanca. Dhe, pa dyshim, që ne si shqiptarë “jemi pjesë e kontinentit” ku janë zbërthyer këto ide. Mirëpo, jodetyrimisht janë universale. Ato janë universale në kuptimin akademik, por jo edhe praktik, ngase mendimi, si i tillë, në mënyrë viskoze ka lëvizur nëpër qytetërime të ndryshme të botës, në periudha të ndryshme, e posaçërisht në dy mijë vjetët e fundit.
“Më duhet përsëri të them se nuk kam ndonjë Orient ‘real’ të cilin do ta mbroj. Megjithatë, kam një vlerësim të lartë për fuqinë dhe dhuntitë e popujve të këtij rajoni, të cilët luftojnë për vizionin e vet se çfarë janë e çfarë duan të jenë. Ka pasur një sulm kaq masiv dhe agresiv të llogaritur kundër shoqërive të sotme arabe e myslimane për prapambetjen e tyre, për mungesën e demokracisë dhe për mohimin e të drejtave të grave, saqë ne thjesht harrojmë se nocione të tilla si moderniteti, iluminizmi dhe demokracia, nuk janë aspak koncepte të thjeshta e për të cilat jemi pajtuar të gjithë”. (Edward Said, f.12). Pra, çfarë na qenka moderniteti? Ajo që e përcakton Perëndimi?!
Dhe, vijmë te një shkrimtar tjetër, që përpiqet gjithherë ta gjejë “rrugën e artë”, atë të mesit, dhe të flasë pa komplekse: “Perëndimin e interesojnë dy gjëra: mëkati i tjetrit dhe përkryershmëria e vet, mossuksesi i tjetrit dhe suksesi i vet”. (Venko Andonovski)
E pastaj kthehemi te ne. Si jemi dhe si na shohin të tjerët? A jemi modernë apo hija e së kaluarës sonë është pjesë e asaj “nomenklature identitare” që e bartim ndër shekuj, nga Perandoria Romake, Bizantine, ajo Osmane, e pastaj komuniste, pluraliste?..
“Në këtë Ballkan ekziston edhe një pjesë e gjallë e botës islamike. Minaret e xhamive u japin Shkupit, Sarajevës, Tiranës dhe shumë qyteteve dhe fshatrave të tjera një karakter tërheqës oriental. Islami i Ballkanit, i trashëguar nga bota perandorake osmane, paraqet një komunitet të fortë, i pasur në tradita. Ai është i lidhur me Islamin e Lindjes së Afërme edhe nëpërmjet marrëdhënieve të shumta familjare.” Kështu na kanë parë në vitin 1944. (Guvernatori i Hitlerit për Ballkanin, Herman Neubacher, f. 44-45).
Prandaj çdo tentim për t’u shkëputur nga hija, përpos se është punë Sizifi, është edhe tragjikomike.
E zgjidhja?
Në vitin 1899, Ferid bej Vlora, shqiptari që më vonë u bë kryeministër në kohën e Abdulhamidit II, e që na atë kohë udhëhiqte me Vilajetin e Konjës, një krahinë jashtëzakonisht e madhe edhe në Turqinë e sotme, përafërsisht sa Shqipëria dhe Kosova bashkë, e ndjen se arsimi duhet të reformohet. Ai, si vizionar i madh që ishte, e kishte nuhatur me kohë së arsimi duhet reformuar. I vetëdijshëm se sistemi fillon të ndryshojë nga poshtë lart, sepse vetëm ashtu vendosen themelet e një “shoqërie moderne”, i mbledh mësuesit e medreseve të asaj kohe dhe i paralajmëron me këto fjalë: “S’po mundeni të ecni me hapin e kohës. Sa kemi shansin, t’i reformojmë medresetë. Unë do t’ju ndihmoj. Ndryshe do të pendoheni. Do të vijë një ditë dhe medresetë tuaja do të shkatërrohen dhe juve do t’ju nëpërkëmbin”. Por, mësuesit e kohës, as që ua kishin vënë veshin këtyre fjalëve të guvernatorit. (Ferid bej Vlora, f.138)
Një shekull e një çerek më vonë, duhet ta pyesim veten se ku jemi?
A jemi reformuar? A e dinë shkollat tona se çfarë brezash prodhojnë? A përpiqemi ta kuptojmë se sot nuk mjafton të quhemi postmodernë? A e kuptojmë se gradualisht duhet të bëhemi metamodernë, si një përpjekje për të shpëtuar nga kriza që e ka kapluar botën, si shpëtim nga skepticizmi, por edhe si shpresë se, megjithatë, do të duhet të gjejmë një rrugë për t’ia dalë në këtë kohë kur teknologjia po përmbyt çdo vlerë e teori që e kemi ditur deri më sot?
Prandaj, çdo modernizëm dhe postmodernizëm, në fund të ditës do të përfundojnë si një cikël që do të na kthejë në një fillim të ri, pa e ditur se si t’ia nisim nga e para. Njerëzimi sot ka nevojë për metamodernizëm, ku secili do ta kuptojë botën në trajtën reale që është. Do ta kuptojë se gjithë ajo që e kemi ditur nga sociologjia, psikologjia, politologjia, teknologjia, madje edhe nga interpretimi i fetarisë, do t’i nënshtrohet një debati të thellë, aq të thellë, saqë vetëm ata që do të jenë të “përmbajtur e përgatitur intelektualisht” do të mund ta rrokin thelbin e problemit. Metamodernizmi po vjen…
(Editoriali i revistës “Shenja”)
