Figura, si Pashko Vasa, Naim Frashëri, Ndre Mjeda apo Hafiz Ali Korça, dëshmojnë për një ide kombëtariste që bashkëjetonte me besimin, jo që e mohonte atë. Parulla e njohur “feja e shqiptarit është shqiptaria” nuk ishte thirrje për antifetarizëm, por strategji e bashkimit përballë përçarjeve të instrumentalizuara fetarisht. Ajo ishte formulë politike e kompromisit, jo një filozofi shekullariste në kuptimin francez ose revolucionar europian dhe asnjëherë nuk duhet harruar se ishte një varg poetik në mesin e mijërave vargjeve që rilindësit shqiptarë ia kanë kushtuar Shqipërisë dhe çështjes shqiptare.
Ardian MUHAJ, Tiranë
Një kritikë e supozimeve të huaja mbi nacionalizmin shqiptar
Në diskursin ndërkombëtar mbi nacionalizmin, nacionalizmi shqiptar është shpesh objekt i analizave të autorëve të huaj, të cilët, me vetëbesim të lartë dhe nën pretendimin e objektivitetit akademik, paraqesin vlerësime të pjesshme, të deformuara ose, thjesht, të pasakta. Në një pjesë të madhe të rasteve këto analiza nuk mbështeten as mbi një bazë të gjerë faktesh empirike dhe as mbi një kuadër teorik të qëndrueshëm të studimeve mbi nacionalizmin. Kjo qasje përbën një fenomen që mund të përkufizohet si “nacionalizëm i jashtëm”, pra si një përpjekje e të huajve për të interpretuar nacionalizmat e tjerëve përmes lenteve të vetëpërzgjedhura dhe të pavendosura në kontekstin e duhur.
Gabimi më i zakonshëm dhe premisa më e gabuar është kufizimi gjeografik në qasjen e këtyre autorëve dhe qëndron në supozimin se nacionalizmi shqiptar është i kufizuar vetëm brenda kufijve të Republikës së Shqipërisë. Ky kufizim, që mbështetet në logjikën e shtetit-komb modern, nuk përputhet as me historinë konkrete të kombit shqiptar dhe as me realitetet kulturore, gjuhësore dhe politike që kanë formësuar vetëdijen kombëtare shqiptare. Nacionalizmi shqiptar është historikisht një projekt tejshtetëror, që i tejkalon kufijtë e një shteti të vetëm dhe që është artikuluar dhe zhvilluar në mënyrë të njëjtë si në Shqipërinë politike, ashtu edhe në Kosovë, në viset shqiptare në Maqedoninë e Veriut, në Mal të Zi, Preshevë, por edhe në diasporat e hershme dhe të sotme. Në këtë kuptim, kufizimi i nacionalizmit shqiptar vetëm në Shqipëri është reduktues dhe shkel mbi dimensionin gjithëshqiptar të vetëdijes kombëtare, duke e zhveshur nga një pjesë e qenësishme e identitetit dhe qëllimit të tij historik.
Një tjetër problem madhor në trajtimet e jashtme mbi nacionalizmin shqiptar është përdorimi sipërfaqësor ose selektiv i literaturës teorike mbi nacionalizmin. Autorë të ndryshëm, qofshin historianë, antropologë ose analistë politikë, e shohin nacionalizmin shqiptar si një derivat lokal të modeleve të përgjithshme europiane (qoftë sipas qasjes primordialiste, qoftë moderniste apo instrumentaliste), pa shqyrtuar në thellësi as aspektet unike të përvojës shqiptare dhe as mënyrën sesi nacionalizmi shqiptar është ndërtuar si një përgjigje ndaj konteksteve të jashtme të ndikimit, përjashtimit dhe copëtimit territorial. Në të shumtën e rasteve, analizat e jashtme nuk arrijnë t’i shquajnë nuancat e nacionalizmit shqiptar, që përfshin ndërthurjen e elementëve kulturorë, fetarë, historikë dhe politikë në një përpjekje për të ndërtuar një identitet gjithëpërfshirës, por edhe për të ruajtur një kuptim të fortë sovraniteti dhe dinjiteti në përballje me ndërhyrje të huaja, qoftë nga fuqitë fqinje, qoftë nga aktorët globalë.
Paradoksi i madh i diskursit ndërkombëtar mbi nacionalizmin shqiptar është se shumë prej atyre që e kritikojnë nacionalizmin shqiptar për “izolim”, “prapambetje” ose “frymë etnike” bien vetë në izolim konceptual, duke mos njohur as historinë e vërtetë të shqiptarëve dhe as përmasat rajonale të vetëdijes së tyre kombëtare. Ky është një paradoks që e shfaq dukshëm qasjen e shumicës së analizave të tilla, që më shumë i shërbejnë një agjende morale ose politike sesa kuptimit shkencor të realitetit.
Për të kuptuar me vërtetësi nacionalizmin shqiptar është e domosdoshme një zhvendosje paradigmatike: nga këndvështrimi i jashtëm, i ndikuar nga stereotipe, te një vështrim që i merr seriozisht zërat e brendshëm dhe kuadrin historik të kombformimit shqiptar. Është po aq e rëndësishme që analiza të tilla të njohin se nacionalizmi shqiptar nuk është vetëm një konstrukt i brendshëm, por një reagim ndaj ndërhyrjeve të jashtme, ndaj kufijve të vendosur padrejtësisht dhe ndaj mohimeve të së drejtës për ekzistencë politike dhe kulturore. Vetëm duke e njohur këtë aspekt mund të arrihet tek një kuptim më i drejtë dhe më i thellë mbi një nga fenomenet më të rëndësishme të historisë moderne shqiptare.
“Nacional-komunizmi” shqiptar ose pjelloria e një koncepti të rremë
Në përpjekjet për ta interpretuar regjimin e Enver Hoxhës, një pjesë e literaturës së huaj ka përvetësuar dhe përhapur një term kontradiktor – “nacional-komunizëm shqiptar”. Ky koncept synon ta përshkruajë bashkëjetesën e ideologjisë komuniste me frymën nacionaliste, duke krijuar përshtypjen se regjimi i E. Hoxhës ishte një formë e veçantë e nacionalizmit autoritar. Megjithatë, ky term është metodologjikisht i paqëndrueshëm, teorikisht kontradiktor dhe historikisht i rremë. Ai më shumë pasqyron një keqkuptim të thellë të realitetit shqiptar sesa një analizë të saktë të tij. Termi “nacional-komunizëm” ka qarkulluar fillimisht në kontekste të tjera, si për të përshkruar devijime nga ortodoksia sovjetike në vende si Rumania (nën Çausheskun), Jugosllavia (nën Titon) ose edhe Kina maoiste. Në këto raste bëhej fjalë për regjime që, ndonëse komuniste, e theksonin autonominë e vendit të tyre ndaj Moskës, duke nxitur një formë simbolike të krenarisë kombëtare. Por, ky model nuk mund të aplikohet mekanikisht në Shqipëri, për arsye thelbësore.
Ideologjia zyrtare e regjimit shqiptar ishte marksizëm-leninizmi, në formën më të ashpër dhe më dogmatike. Enver Hoxha nuk artikuloi asnjëherë një doktrinë të vetëdijshme nacionaliste. Përkundrazi, ai e përqendroi gjithë diskursin e tij në luftën kundër “nacionalizmit borgjez”, “shovinizmit” dhe “separatizmit”. Në emër të internacionalizmit proletar, ai ndaloi çdo referencë ndaj bashkimit kombëtar të shqiptarëve, përndoqi figurat nacionaliste të periudhës së para Luftës dhe eliminoi çdo element që mund të shihej si përfaqësues i një vetëdijeje kombëtare përtej kufijve të Republikës së Shqipërisë.
Shembujt janë të shumtë. Nacionalistët e periudhës themeltare të shtetit ose edhe klerikët e figurat e Rilindjes Kombëtare dhe, madje, edhe firmëtarë të pavarësisë, u persekutuan për shkak të bindjeve të tyre nacionaliste. Madje, edhe në përballjet me Jugosllavinë ose Bashkimin Sovjetik, E. Hoxha nuk përdori gjuhën e nacionalizmit shqiptar, por diskursin e besnikërisë ndaj marksizmit të pastër dhe të traditave revolucionare bolshevike.
Ky gabim konceptual i përdorimit të termit “nacional-komunizëm shqiptar” mban në vetvete përpjekjen për ta përkufizuar nacionalizmin shqiptar si një dukuri e kufizuar gjeografikisht vetëm brenda territorit të Republikës së Shqipërisë. Kjo bie në kundërshtim me vetë përmbajtjen historike të nacionalizmit shqiptar, i cili është formësuar si një projekt gjithëkombëtar dhe tejshtetëror, që synonte bashkimin kulturor, politik dhe gjuhësor të të gjithë shqiptarëve, përtej kufijve të vendosur nga fuqitë e mëdha. Regjimi i Enver Hoxhës nuk i shërbeu këtij projekti, por, përkundrazi, e shtypi. Nuk ka asnjë dokument ose fjalim ku Enver Hoxha të kërkojë, për shembull, bashkimin e Kosovës me Shqipërinë. Në vend të kësaj, ai e mbrojti në mënyrë të hapur sovranitetin e Jugosllavisë dhe e konsideronte çdo diskutim mbi çështjen kombëtare si “provokim reaksionar”.
Përdorimi i termit “nacional-komunizëm” për Shqipërinë i jep legjitimitet të pasaktë një regjimi që në realitet ka qenë kundërshtari më i egër i nacionalizmit shqiptar. Ai krijon një pështjellim epistemologjik, që e barazon nacionalizmin shqiptar si përpjekje për vetëvendosje dhe identitet kulturor me diktaturën ideologjike të E. Hoxhës. Në këtë mënyrë, ai shpie në shtrembërimin e kujtesës historike dhe e justifikon shtypjen që ky regjim e ushtroi mbi nacionalistët e vërtetë shqiptarë.
Nëse duam ta përshkruajmë regjimin e Hoxhës, termi më i përshtatshëm do të ishte komunizëm izolacionist, por jo nacional-komunizëm. Izolacionizmi i Shqipërisë ishte një produkt i frikës ideologjike, i purizmit dogmatik dhe i paranojës së lidershipit, jo i një projekti për mbrojtjen e interesit kombëtar. Regjimi e ndërtoi legjitimitetin e tij jo mbi identitetin kombëtar, por mbi besnikërinë ndaj një ideologjie globale dhe utopike, që kërkonte të fshinte dallimet kombëtare në emër të internacionalizmit proletar.
Pra, termi “nacional-komunizëm shqiptar” nuk qëndron as teorikisht, as historikisht. Ai është produkt i leximit sipërfaqësor dhe të huaj të historisë shqiptare. Përdorimi i tij nuk ndihmon në kuptimin e së shkuarës, por e errëson atë, duke barazuar kombëtarizmin me diktaturën. Për t’i kuptuar me vërtetësi dinamikat e regjimit të E. Hoxhës dhe raportin e tij me çështjen kombëtare, nevojitet një rikthim te burimet, një analizë kritike dhe një refuzim i kategorive të gatshme të importuara pa kontekstualizim të mirëfilltë.
Nacionalizmi shqiptar dhe keqkuptimi i shekullarizmit
Një tjetër keqkuptim dhe mbase, më e drejtë të thuhet, shtrembërim, është identifikimi i nacionalizmit shqiptar me shekullarizmin radikal ose antifetarizmin militant. Shumë nga analizat ndërkombëtare mbi nacionalizmin shqiptar janë të ndërtuara mbi një bazë të pamjaftueshme empirie dhe referencash kontekstuale. Në këtë interpretim, nacionalizmi shqiptar paraqitet si një projekt ekskluzivisht laik, i zhveshur nga çdo ndjeshmëri fetare dhe, në raste të caktuara, si një ideologji kundër vetë fesë. Ky interpretim i zakonshëm në disa analiza të autorëve perëndimorë është jo vetëm teorikisht i pasaktë, por edhe historikisht i rremë. Duke i veshur nacionalizmit shqiptar një përmbajtje thellësisht shekullariste dhe antifetariste, duke e paraqitur atë si një projekt politik që e përjashton fenë nga identiteti kombëtar, shpërfillet pasuria e identitetit shqiptar dhe mbi të projektohen modelet e shekullarizmit perëndimor, pa marrë parasysh kontekstin konkret ballkanik dhe shqiptar. Ky interpretim, që qarkullon gjerësisht në disa qarqe akademike ndërkombëtare, vuan nga një projeksion ideologjik, ku përvoja perëndimore e shekullarizmit përdoret si matëse universale për ta gjykuar kombformimin shqiptar.
Është e vërtetë që shqiptarët, krahasuar me popujt fqinjë të Ballkanit, kanë ndërtuar një formë disi të veçantë të marrëdhënies mes kombit dhe fesë. Kjo ka qenë pjesërisht pasojë e faktorëve historikë, të tillë si pluralizmi fetar, roli i elitave intelektuale të Rilindjes, ndikimi i Perandorisë Osmane dhe, më vonë, shtetformimi modern, por jo domosdoshmërisht dhe në thelb shenjë e një nacionalizmi shekullarist. Nacionalizmi shqiptar, që nga Rilindja, ka qenë një nacionalizëm integrues, që përpiqej t’i tejkalonte ndarjet fetare për ta ndërtuar një identitet të përbashkët kombëtar, e jo për të mohuar fenë si pjesë të identitetit shqiptar.
Figura, si Pashko Vasa, Naim Frashëri, Ndre Mjeda apo Hafiz Ali Korça, dëshmojnë për një ide kombëtariste që bashkëjetonte me besimin, jo që e mohonte atë. Parulla e njohur “feja e shqiptarit është shqiptaria” nuk ishte thirrje për antifetarizëm, por strategji e bashkimit përballë përçarjeve të instrumentalizuara fetarisht. Ajo ishte formulë politike e kompromisit, jo një filozofi shekullariste në kuptimin francez ose revolucionar europian dhe asnjëherë nuk duhet harruar se ishte një varg poetik në mesin e mijërave vargjeve që rilindësit shqiptarë ia kanë kushtuar Shqipërisë dhe çështjes shqiptare.
Në këtë vazhdë pështjellimi teorik, autorë të caktuar kanë lënë të kuptohet se lidhja mes nacionalizmit shqiptar dhe fesë është minimale ose joekzistente. Kjo ide ka qarkulluar sidomos në diskutimet për identitetin musliman të shqiptarëve, ku pretendohet se shqiptarët muslimanë kanë qenë më pak të përfshirë në nacionalizëm ose se nacionalizmi i tyre është zhvilluar vetëm pas ndarjes me botën osmane dhe me fenë. Këto teza jo vetëm që nuk përputhen me realitetin historik (ku shqiptarët muslimanë ishin thellësisht të përfshirë në Rilindje, në Lidhjen e Prizrenit, në Kongresin e Manastirit, në shpalljen e mbrojtjen e Pavarësisë, etj.), por krijojnë një narrativë të rrezikshme që e përjashton shumicën e popullsisë shqiptare nga historia e vetë identitetit të kombit.
Një tjetër shfaqje e konfuzionit teorik është identifikimi i politikave antifetare të regjimit komunist me një formë të nacionalizmit shtetëror. Ky është një keqinterpretim që nxit idenë se shqiptarët janë popull “në thelb laik” dhe se ky laicitet është një përbërës themelor i identitetit tonë kombëtar. Në fakt, antifetarizmi i regjimit të Hoxhës nuk buronte nga nacionalizmi, por nga doktrina komuniste dhe internacionaliste, e cila e konsideronte fenë si “opium për popullin”. Kjo politikë përfshinte shembjen e objekteve të kultit, ndalimin e praktikave fetare, burgosjen dhe internimin e klerikëve të të gjitha besimeve dhe, jo pak herë, mohimin e vetë kulturës tradicionale të shqiptarëve. Pra, është një gabim metodologjik dhe historik të thuhet se antifetarizmi i Shqipërisë socialiste ishte shprehje e një nacionalizmi të laicizuar. Përkundrazi, ai ishte shprehje e një ideologjie totalitare, që përndoqi edhe ata që e mbronin idenë e kombit përtej kufijve dhe fesë, përfshirë këtu edhe shumë nacionalistë të vendosur dhe besimtarë të devotshëm.
Në vend që të karakterizohet si shekullarist apo antifetarist, nacionalizmi shqiptar duhet parë si përpjekje për përfshirje, si një projekt kombëtar që synonte të përbashkonte shqiptarët përtej dallimeve fetare. Ky ishte një projekt unik në Ballkan, ku kombet kryesisht u ndërtuan mbi bazë fetare (si në rastin e Serbisë, Greqisë, Bullgarisë, etj.). Aftësia e nacionalizmit shqiptar për të bashkuar katolikë, ortodoksë dhe muslimanë nën një vetëdije të përbashkët nuk duhet ngatërruar si qëndrim armiqësor ndaj fesë. Përkundrazi, shumë figura fetare ishin pjesë aktive e përpjekjes kombëtariste. Për shembull, klerikë katolikë, si At Gjergj Fishta, hoxhallarë, si Hafiz Ibrahim Dalliu, dhe peshkopë ortodoksë, si Fan Noli, nuk panë asnjë kontradiktë mes besimit të tyre fetar dhe përkushtimit ndaj kombit.
Keqkuptimi i nacionalizmit shqiptar, si një projekt shekullarist dhe antifetarist, është prodhim i perspektivave të huaja, të cilat projektojnë mbi Shqipërinë përvojat e tyre historike dhe modelet e tyre teorike. Ky reduktim i rrezikshëm e errëson të vërtetën e një nacionalizmi që ishte në thelb unitarist, jo përjashtues, përfshirës, jo ndarës dhe që nuk u ndërtua mbi mohimin e fesë, por mbi nevojën për të krijuar një bashkësi që i përfshin dhe i përthith dallimet fetare.
Për ta kuptuar nacionalizmin shqiptar me saktësi, duhet të dilet nga kornizat eurocentrike dhe të lexohet historia shqiptare në termat e saj, me burimet e saj dhe me ndjeshmëritë që i përkasin një realiteti të veçantë kulturor dhe politik në Ballkan. Qëllimisht ose, mbase dhe gabimisht, nuk përmendet fakti që nacionalistët shqiptarë të Rilindjes, përfshirë edhe muslimanët e devotshëm si Naim Frashëri apo Hoxhë Tahsini, nuk ishin antifetarë, por mbështetës të një vizioni gjithëpërfshirës të identitetit kombëtar përtej dallimeve fetare. Ata kurrsesi nuk e mohonin fenë, por përpiqeshin të mos e bënin atë kriter përkatësie kombëtare. Ky lloj anashkalimi dhe përgjithësimi është shumë problematik, sepse fsheh persekutimet sistematike të besimtarëve gjatë regjimit komunist, të cilat nuk ishin produkt i kulturës shqiptare, por i një ideologjie të huaj të imponuar me dhunë.
Dukshëm, këta autorë nuk arrijnë ta shquajnë ndarjen mes traditës pluraliste fetare dhe një projekti shekullarist ideologjik. Gabimi thelbësor në këto analiza qëndron në ndërthurjen mekanike të laicizmit me nacionalizmin dhe në mosdallimin midis një nacionalizmi gjithëpërfshirës dhe një shteti antifetar. Nacionalizmi shqiptar nuk ka qenë asnjëherë antifetar në thelbin dhe në përmbajtjen e tij. Ai është ndërtuar si një projekt i tejkalimit të ndarjes fetare, jo i mohimit të saj. Për më tepër, ai është përpjekur të integrojë përkatësitë fetare në një vizion kombëtar, duke i ruajtur ato si pjesë të trashëgimisë kulturore shqiptare.
Për ta kapërcyer keqkuptimin e shekullarizmit si përbërës thelbësor të nacionalizmit shqiptar është e nevojshme të konsiderohen burimet shqiptare, të studiohet historia e mendimit politik shqiptar nga brenda dhe të refuzohet imponimi i modeleve universale të nacionalizmit. Interpretimi i nacionalizmit shqiptar duhet të mbështetet mbi përvojën historike të një populli që u përpoq të ndërtonte unitetin e tij pa përjashtuar dallimet fetare, duke parë në to pasuri dhe jo rrezik.
