Iluminizmi, si një konstrukt mendor, shpesh trajtohet si një grup idesh kryesore: natyra, arsyeja dhe progresi. Këto ide synonin të krijonin një sistem racional dhe progresiv, në kundërshtim me “barrët e panatyrshme” dhe “irracionale” të imponuara nga traditat judeo-kristiane. Ndryshe nga këto të fundit, Iluminizmi racional parashikonte mundësinë e arritjes së një gjendjeje përsosmërie pa pritur ardhjen e dytë të Krishtit ose Kopshtin e Edenit.
Festim RIZANAJ, Prizren
Moderniteti dhe shekullarizmi, dy shtylla thelbësore të mendimit perëndimor, e kanë formësuar thellësisht perceptimin tonë mbi botën, shoqërinë dhe ekzistencën njerëzore. Këto koncepte, shpesh të para si forca çliruese që sjellin progres dhe iluminim, janë analizuar thellësisht nga studiues të ndryshëm. Një prej tyre është Haggag Ali, i cili në veprën e tij “Mapping the Secular Mind: Modernity’s Quest for a Godless Utopia”, ofron një perspektivë thellësisht kritike mbi këto fenomene. Ali-u argumenton se për ta kuptuar thelbin e projektit modern, nuk mjafton një analizë sipërfaqësore e historisë ose e institucioneve, por duhet të thellohemi në strukturat mendore dhe gjuhësore që e kanë ndërtuar atë. Ai e thekson rolin qendror të metaforave dhe simbolikave në ndërtimin e kuptimit të modernitetit, duke i parë ato jo si zbukurime retorike, por si mjete themelore të “hartëzimit konjitiv” të realitetit.
Për metaforën (si drita) në shekullarizëm dhe modernizëm, Haggag Ali-u ndërthur disa narrativa thelbësore. Së pari, ajo prezanton narrativën tradicionale të Iluminizmit, ku drita simbolizon arsyen, njohurinë dhe progresin drejt një utopie tokësore. Megjithatë, Ali, së bashku me Robert Kurz-in[i], ofron një kundër-narrativë kritike, duke argumentuar se kjo “dritë” e Iluminizmit në fakt çoi në një “errësim” (endarkenment), duke shkaktuar materializëm të tepruar, humbje të vlerave shpirtërore dhe një realitet të fragmentuar. Së dyti, theksohet se moderniteti dhe postmoderniteti nuk janë thjesht periudha historike, por “kategori narrative” dhe “trope” që formësojnë perceptimin tonë, ku metaforat luajnë një rol qendror, por shpesh reduktues. Së treti, ajo përshkruan kalimin nga “moderniteti solid” në “modernitetin e lëngshëm” (sipas Bauman[ii]), ku strukturat e qëndrueshme shkrihen në një gjendje të paqëndrueshme, të karakterizuar nga konsumizmi dhe mungesa e qëllimit. Së fundi, zgjerohet koncepti i “lëngshmërisë” edhe te shekullarizmi, duke argumentuar se ai ka depërtuar në çdo aspekt të jetës, duke shpërbërë vlerat tradicionale dhe duke lënë pas një boshllëk. Këto narrativa, të ndërthurura, ofrojnë një analizë kritike të premtimit dhe rreziqeve të modernitetit dhe shekullarizmit.
Metafora e dritës dhe iluminizmi
Në qendër të projektit modern qëndron metafora e dritës, e cila ia dha emrin epokës së Iluminizmit. Siç thekson Haggag Ali-u, kjo metaforë nuk ishte e rastësishme. Ajo përfaqësonte premtimin e madh të arsyes, njohurisë shkencore dhe çlirimit nga ajo që perceptohej si “errësira” e injorancës, besëtytnisë dhe dogmës fetare. Imperativi kantian “Sapere aude!” (Guxo të dish!) ishte thirrja për individin që të dilte nga papjekuria e vetëshkaktuar dhe të ecte drejt dritës së arsyes së tij autonome. Kjo “dritë” premtonte një transparencë të plotë, ku bota dhe shoqëria mund të kuptoheshin, të kontrolloheshin dhe të rindërtoheshin mbi parime racionale. Për filozofët e Iluminizmit, drita simbolizonte triumfin e arsyes mbi dogmën fetare dhe traditën e vjetër, duke synuar ndërtimin e një shoqërie të bazuar në parimet shkencore dhe racionale. Kjo “dritë” premtonte një epokë të re të progresit, lirisë dhe mirëqenies njerëzore.
Megjithatë, Ali-u, duke ndjekur një linjë kritike, argumenton se kjo dritë verbuese krijoi hijet e saj të thella. Ai e quan këtë fenomen një “errësim” (endarkenment), ku fiksimi pas arsyes instrumentale dhe materializmit çoi në një zbrazje të botës nga kuptimi shpirtëror, vlerat etike dhe dimensionet transcendentale të ekzistencës. Drita që premtoi të zbulonte gjithçka, në fakt e reduktoi realitetin vetëm në atë që ishte e matshme dhe e prekshme. Këtë ide e përforcon edhe Robert Kurz-i, i cili e përshkruan dritën e Iluminizmit si një “mistikë të djegur” — një zell thuajse fetar i transferuar në një projekt sekular, i cili përfundimisht u banalizua në “qëllimin në vetvete kapitalist”.
Iluminizmi, si një konstrukt mendor, shpesh trajtohet si një grup idesh kryesore: natyra, arsyeja dhe progresi. Këto ide synonin të krijonin një sistem racional dhe progresiv, në kundërshtim me “barrët e panatyrshme” dhe “irracionale” të imponuara nga traditat judeo-kristiane. Ndryshe nga këto të fundit, Iluminizmi racional parashikonte mundësinë e arritjes së një gjendjeje përsosmërie pa pritur ardhjen e dytë të Krishtit apo Kopshtin e Edenit. Në këtë kuptim, Iluminizmi lidhet me idealet e racionalizmit, humanizmit dhe besimit optimist në aftësinë e njeriut për ta arritur lumturinë dhe parajsën në tokë, përmes një besimi të fortë në shkencë dhe arsye si instrumente themelore të shpëtimit dhe progresit njerëzor.
Iluminizmi lidhet gjithashtu me racionalizmin kartezian, i cili më vonë erdhi të nënkuptonte vendosjen e standardeve universale, thelbësore dhe ideale të shkencës, artit dhe estetikës. Këto standarde mund të shihen si një përfaqësim tipik i mitit të Prometeut, i cili feston vetëmjaftueshmërinë e fuqisë njerëzore dhe dëshirën urgjente për ta vendosur njeriun në qendër të universit, duke sinjalizuar aftësinë e tij për të zbuluar ligjet e Natyrës dhe vendosmërinë e tij për ta arritur progresin pa asnjë referencë ndaj termave teleologjikë apo metafizikë.
Bauman-i e gjurmon këtë ide prometeane dhe thekson se ky proces përfshinte një luftë të pamëshirshme kundër tropeve të Tjetrit të rendit: paqartësia, pakoherenca, papajtueshmëria, palogjikshmëria, irracionaliteti, paqartësia, konfuzioni, pavendosmëria, ambivalenca. Lufta kundër ambivalencës, siç e quan Bauman-i, është tipari më vendimtar përcaktues i jetës moderne, politikës dhe intelektit. Përpjekja për të kapërcyer ambivalencën bëhet pothuajse sinonim me përpjekjen për të intensifikuar progresin. Nocioni perëndimor i progresit nuk është gjë tjetër, veçse një “lëvizje e pandalshme” lineare kundër ambivalencës dhe të gjitha konotacioneve të saj negative, sikurse “qartësia e plotë nënkupton fundin e historisë [dhe vendosjen e parajsës tokësore]”.
Metafora e progresit e ka kthyer eskatologjinë metafizike në një version sekular imanent në histori. Filozofët ishin të fiksuar pas idesë së progresit dhe filozofia e tyre e tepruar materialiste shpesh çonte në reduktimizëm komik të humanitetit kompleks.
Metafora e kopshtarit dhe ligjvënësit
Nga abstraksioni i dritës kalohet te zbatimi praktik i saj përmes metaforave që i përshkruajnë agjentët e modernitetit. Theksi mbi racionalizmin, shkencën dhe Arsyen e ka shtyrë Bauman-in të kërkojë një metaforë të re që mund ta kontrastojë me metaforën e rojtarit të gjuetisë, të cilën ai e përdorte për ta përshkruar rolin paramodern ose tradicional të qenieve njerëzore. Ardhja e modernitetit kërkonte një metaforë të re që mund ta përshkruante realitetin e ri në zhvillim. Bauman-i e prezanton metaforën e “kopshtarit” për të karakterizuar rolin e ri të caktuar qenieve njerëzore. Kundër rolit tradicional të rojtarit të gjuetisë vendoset roli modern sekular i kopshtarit, i cili përfaqëson ndërhyrjen efektive të njeriut modern dhe vendosmërinë e vullnetit njerëzor për të krijuar parajsën në Tokë. Siç sugjeron Bauman-i, “kultura moderne është një kulturë kopshti. Ajo e përcakton veten si një dizajn për një jetë ideale dhe një rregullim perfekt të kushteve njerëzore”. Moderniteti, ndryshe nga sundimi i gjatë i Krishterimit, “refuzoi fiksimin pas jetës së përtejme, u fokusua në jetën “këtu dhe tani”, ridislokoi aktivitetet e jetës rreth narrativave të ndryshme me qëllime dhe vlera tokësore, dhe në përgjithësi u përpoq të shpërndante tmerrin e vdekjes”.
Bauman-i thekson se arsyeja u përqafua nga intelektualët e Iluminizmit për të promovuar emancipimin njerëzor dhe për të eliminuar paragjykimet, injorancën, bestytnitë dhe dogmatizmin. Ironia më e trishtë është se ajo ka çuar në analizën përfundimtare, në “një robëri të re”, “terror” dhe “njohuri monopoliste”. Vizioni liberal i asimilimit kulturor, beson Bauman-i, është një nga kontradiktat kryesore të modernitetit, sepse “loja e emancipimit ishte në fakt loja e dominimit”. Ironia që qëndron në thelb të kësaj çështjeje është se emancipimi nuk ishte një thirrje për diversitet, shkëmbim kulturor, difuzion kulturor ose pluralizëm, por një thirrje për uniformitet, homogjenitet dhe unifikim gjithëpërfshirës të popullsisë. Ky orientim çoi në një atmosferë në rritje të “intolerancës ndaj ndryshimit”.
Rojtari ruan ekuilibrin ekzistues të natyrës; ai nuk synon ta transformojë atë rrënjësisht. Kopshtari, përkundrazi, ka një vizion të paracaktuar për një kopsht perfekt. Ai ndërhyn aktivisht, nxit rritjen e bimëve “të duhura” dhe çrrënjos pa mëshirë “barishtet e egra” – gjithçka që nuk i përshtatet planit të tij: traditën, ambivalencën, të huajin, të paqartën. “Kultura moderne”, shkruan Bauman-i, “është një kulturë kopshti,” një projekt i vazhdueshëm për të imponuar një rend artificial mbi kaosin e perceptuar të realitetit njerëzor. Intelektualët dhe sundimtarët modernë e morën rolin e këtyre kopshtarëve dhe ligjvënësve, duke besuar se kishin të drejtën dhe detyrën ta dizajnonin shoqërinë ideale. Ironia, sipas Bauman-it, është se kjo “lojë e emancipimit” u shndërrua në një “lojë dominimi”, ku uniformiteti dhe homogjeniteti u ngritën në piedestal, ndërsa diversiteti dhe ndryshimi u panë si kërcënime që duheshin eliminuar.
Kjo metaforë e pasqyron idealin e rregullimit total dhe kontrollit kulturor që synon homogjenizimin. Krahas saj, metafora e rregullimit gjeometrik (geometric grid) dhe ajo e planifikimit urban e arkitekturës ilustrojnë obsesionin modern për të strukturuar hapësirën sociale dhe fizike sipas një modeli racional dhe të përcaktuar, duke përjashtuar çdo devijim apo paqartësi. Në të njëjtën linjë, metafora e ligjvënësit përfaqëson figurën e autoritetit epistemologjik dhe politik që, si një “supernjeri”, krijon ligje dhe struktura sipas një modeli të imagjinuar të përsosmërisë. Ky autoritet është vazhdimësi e projektit filozofik platonik për t’i dhënë shoqërisë një formë të njësuar dhe të ndriçuar nga arsyeja. Metafora e njeriut, si objekt, kulture shfaqet në përpjekjet për ta modeluar popullin sipas standardeve të arsyes, ndërsa kultura vetë kthehet në një metaforë dominuese për mekanizmin e disiplinimit dhe riprodhimit shoqëror të kontrolluar.
Këtë analizë e plotëson Abdelwahab Elmessiri[iii], i cili thekson se ky projekt modern i “kopshtarisë” u bazua në dy metafora themelore ontologjike: “shoqëria si makinë” dhe “shoqëria si organizëm”. Metafora mekaniciste, e frymëzuar nga revolucioni shkencor, e sheh shoqërinë si një orë gjigante, ku individët janë thjesht pjesë të zëvendësueshme (ingranazhe) që duhet të funksionojnë në mënyrë të parashikueshme për të garantuar efikasitetin e sistemit. Nga ana tjetër, metafora organike, e frymëzuar nga biologjia darviniste, e sheh shoqërinë si një trup biologjik që lufton për mbijetesë dhe që u nënshtrohet ligjeve “natyrore” të evolucionit. Në të dyja rastet, qenia njerëzore zhvishet nga kompleksiteti, liria dhe transcendenca e saj, duke u reduktuar ose në një element funksional të një makinerie ose në një qelizë të një organizmi të madh. Këto metafora shërbejnë si mjetet themelore për “hartëzimin konjitiv” të realitetit, por duke krijuar një pamje të thjeshtuar dhe thellësisht çnjerëzore të tij.
Narrativat: nga progresi i ngurtë te lëngshmëria sekulare
Në analizën e Bauman-it dhe Elmessiri-t, natyra shfaqet si kodi themelor i modernitetit sekular dhe ideja kryesore për ta kuptuar iluminizmin dhe shekullarizmin. Bauman-i e përshkruan marrëdhënien midis njeriut dhe natyrës përmes metaforës së skulptorit dhe gurit, ku njeriu, si skulptor, përpiqet të formësojë natyrën, por duhet t’i njohë kufijtë e lirisë së tij të përcaktuar nga vetë natyra. Natyra nuk është vetëm objekt i sundimit, por edhe burim i racionalitetit dhe kufizimeve të veprimit njerëzor. Për Elmessiri-n, moderniteti oscilon midis dy paradigmave metaforike: mekanicizmit (bota si makinë) dhe organizmizmit (bota si organizëm), të dyja që e mohojnë mundësinë e transcendencës njerëzore dhe glorifikojnë natyrën dhe materien. Ai thekson se në fazën e “modernitetit lëngues” subjektiviteti dhe natyra bashkohen në një proces të pafund të shkrirjes dhe atomizimit, duke shuar nocionet e të vërtetës, moralit dhe qëllimit. Ideja e progresit, që rrjedh nga ky kod i natyrës, trajtohet si një lëvizje lineare, e pandalshme drejt kontrollit të plotë, harmonisë së përsosur dhe fundit të historisë, duke përjashtuar çdo formë ambivalencë apo relativizmi. Kjo metaforë e progresit shërben si instrument ideologjik për të legjitimuar pushtetin shtetëror, shkencën dhe projektet shoqërore që synojnë një botë të rregulluar dhe homogjenizuar, ku natyra dhe shoqëria trajtohen si objekte për t’u kontrolluar dhe manipuluar nga njeriu si “perëndia e re” e epokës moderne.
Këto metafora themelore nuk mbeten të izoluara; ato ndërthuren për të krijuar narrativa të mëdha që i japin kuptim dhe drejtim historisë. Iluminizmi nuk ishte thjesht një koleksion idesh, por krijuesi i narrativës themelore të modernitetit: progresi. Kjo ishte një histori madhështore për marshimin e pandalshëm të njerëzimit nga errësira drejt dritës, nga barbaria drejt qytetërimit, nga besimi te arsyeja. Kjo narrativë ishte lineare (me një drejtim të qartë), teleologjike (me një qëllim final – arritjen e një utopie tokësore) dhe universaliste (duke pretenduar se rruga europiane ishte e vetmja rrugë e vlefshme për të gjithë njerëzimin). Ajo u mishërua në mënyrë perfekte në mitin e Prometeut: heroi që vjedh zjarrin (simboli i dijes dhe teknologjisë) nga perënditë për t’ia dhënë njerëzimit, duke e fuqizuar atë të mposhtë natyrën dhe të bëhet zot i fatit të vet. Siç thekson Bauman-i, kjo narrativë e progresit ishte në thelb një “luftë e pamëshirshme kundër ambivalencës”, një përpjekje e fiksuar për të arritur një qartësi të plotë dhe një rend perfekt, duke shënuar kështu “fundin e historisë”.
Ky projekt madhështor dhe kjo narrativë e fuqishme krijuan atë që Bauman-i e quan “moderniteti i ngurtë”. Kjo ishte epoka e ndërtimit të strukturave masive dhe të qëndrueshme: shtetet-kombe, ideologjitë totalitare (komunizmi, fashizmi), fabrikat gjigante dhe burokracitë e hekurta. Ishte një botë e rregullit, e hierarkisë dhe e besimit te aftësia e “kopshtarëve” për të ndërtuar një të ardhme më të mirë dhe më të rregullt. Megjithatë, gjatë shekullit të 20-të, këto struktura të ngurta filluan të shkrihen. Luftërat botërore, dështimi i ideologjive të mëdha, globalizimi dhe revolucioni teknologjik çuan në atë që Bauman-i e përshkruan si kalimi në “modernitetin e lëngshëm”. Në këtë fazë të re, gjithçka bëhet e përkohshme, e lëvizshme dhe e pasigurt. Lidhjet njerëzore bëhen të brishta, identitetet bëhen fluide dhe jeta shndërrohet në një seri episodesh të shkëputura pa një narrativë të përbashkët.
Haggag Ali-u e aplikon këtë diagnozë në fushën e besimit, duke formuluar konceptin e “shekullarizmit të lëngshëm”. Nëse “shekullarizmi i ngurtë” ishte një projekt i qartë politik dhe ideologjik – ndarja e kishës nga shteti dhe zëvendësimi i fesë me shkencën – “shekullarizmi i lëngshëm” është diçka shumë më depërtuese dhe më e fshehtë. Ai nuk është më një ideologji e qartë, por një atmosferë gjithëpërfshirëse që ka depërtuar në çdo pore të jetës private dhe publike. Në këtë gjendje të lëngshme, besimi privatizohet, spiritualiteti komodifikohet dhe çdo botëkuptim – fetar apo jo – shndërrohet thjesht në një “zgjedhje stili jetese” në tregun e madh të konsumit. Drita e Iluminizmit, në formën e saj të lëngshme, nuk ndriçon më një rrugë të qartë drejt progresit, por krijon një shkëlqim verbues dhe disorientues, ku gjithçka është e lëvizshme dhe asgjë nuk ka më peshë. Narrativa e madhe e shpëtimit kolektiv është shpërbërë në një mori historish individuale, të fragmentuara dhe të përkohshme, duke lënë pas një ndjenjë të thellë pasigurie dhe zbrazëtie ekzistenciale.
Ky shkrim është përpiluar duke u bazuar në librin “Mapping the Secular Mind: Modernity’s Quest for a Godless Utopia” – Haggag Ali.
[i] Robert Kurz ishte një filozof dhe teoricien gjerman i njohur për kritikën e tij radikale të kapitalizmit dhe modernitetit.
[ii] Zygmunt Bauman ishte një sociolog dhe filozof polak-britanik i njohur për teoritë e tij mbi modernitetin, lëvizjen e lëngshme të shoqërisë dhe ambivalencën kulturore.
[iii] Abdelwahab Elmessiri ishte një intelektual egjiptian, filozof dhe kritik i modernitetit perëndimor, i njohur për analizat e tij mbi sekularizmin, natyrën dhe ndikimet kulturo-politike në botën arabe dhe islamike.
