Izetbegoviqi e sheh qytetërimin si sinonim të modernitetit perëndimor dhe si produkt kryekëput materialist. Ai e koncepton qytetërimin përmes kategorive tekniko-teknologjike dhe, në një farë mënyre, e kupton atë si manifestim të “dëshirave” të njeriut për plotësimin e “nevojave të jashtme”. Meqenëse Izetbegoviqi e sheh qytetërimin kryesisht si teknikë dhe teknologji, ai është i mendimit se qytetërimi, përveçse e ka tëhuajuar qenien njerëzore, ka sjellë edhe një varfërim të skajshëm shpirtëror, estetik, kulturor dhe metafizik.
Murat ALIU, Prilep
Kultura dhe qytetërimi: dy nocione, dy vetëdije
Mendohet se kultura paraqet njërin ndër nocionet më komplekse duke i pasur parasysh vështirësitë e përkufizimit të saj. Madje, thuhet që është nocioni për të cilin ekzistojnë më së shumti përkufizime ose definicione. Kritiku letrar dhe teoricieni i kulturës, Terry Eagleton, argumenton se “kultura” është një nga nocionet më komplekse në anglisht; madje, ndonjëherë, edhe nocioni që konsiderohet si i kundër i kulturës – pra “natyra” – nderohet me titullin si fjala më komplekse. Edhe pse në ditët e sotme është në modë që nocioni “natyrë” të konsiderohet si derivat i kulturës, nga pikëpamja etimologjike është e kundërta: kultura është një nocion i derivuar nga natyra. Një nga kuptimet dhe ndërlidhjet origjinale është se kultura ka të bëjë me “bujqësinë”. E njëjta gjë vlen për fjalët që përshkruajnë marrëdhënien midis ligjit dhe drejtësisë, ashtu si edhe për terma si “kapital”, “stok”, “financiar” dhe “sterlinë”. Fjala “kulturë” vjen nga “coulter”, që mund të përkthehet si “maja e plugut”. Kultura, nocion ky që përshkruan edhe marrëdhëniet më të detajuara të veprimtarisë njerëzore, është e ndërlidhur ngushtë me punën dhe bujqësinë (agriculture), zhvillimin (civilisation) dhe prodhimin (crops) (Eagleton, 2005). Në fillim, kultura u përdor si emër për të shënjuar procesin e punës – kultivimin e tokës (cultivation) ose rritjen e kafshëve (ushqimi dhe mjelja e bagëtive) dhe kultivimin e mendjes (ethic cultivation), por me kalimin e kohës ky nocion pësoi transformime semantike. Sipas një teoricieni tjetër, Raymond Williams, veçanërisht në gjermanisht dhe në anglisht, në fund të shekullit të 17-të koncepti mori kuptimin e një “gjithësie të mënyrës së jetesës” dhe u përdor si një mënyrë për ta përmbledhur ose gjeneralizuar këtë ide (Williams, 1993). Në këtë kuptim, kultura, thotë Eagleton, mund të nënkuptojë përmbledhjen e veprave artistike dhe intelektuale, procesin e zhvillimit shpirtëror dhe mendor, vlerat, traditat, besimet dhe praktikat simbolike që udhëheqin jetën e njerëzve, si dhe të gjithë mënyrën e jetesës. “Në veprën e tij Notes Towards the Definition of Culture [Shënime për Përkufizimin e Kulturës], T. S. Eliot thotë se kultura përfshin ‘të gjitha aktivitetet dhe fushat e interesit që janë të veçanta për një popull’” (Eagleton, 2005).
Kultura dhe qytetërimi, në fillim, kishin pothuajse të njëjtin kuptim, por me lindjen e modernitetit ose, thënë ndryshe, me modernitetin e “vonë” – pra pas shekullit XIX – jo vetëm që kuptimet e tyre u ndanë, por filluan të perceptoheshin si të kundërta. Edhe pse përgjatë shekullit XIX ajo bëhet pothuajse sinonime me “qytetërimin”, duke iu referuar një procesi të përgjithshëm të përparimit intelektual, shpirtëror dhe material, pas këtij shekulli këto dy nocione filluan të konceptoheshin si antiteza të njëra-tjetrës. Norbert Elias, në veprën e tij kapitale Procesi i qytetërimit (Elias, 2021), argumenton se nocioni “qytetërim” përdoret për të përshkruar dukuri mjaft të ndryshme: nivelin e zhvillimit teknik, mënyrat e sjelljes, nivelin e njohurive shkencore, mendimet fetare dhe traditat. Madje, ky nocion përshkruan mënyrën se si jetojnë dhe bashkëjetojnë burri me gruan, formën e ndëshkimit ligjor ose mënyrën e përgatitjes së ushqimit. Për më tepër, nocioni “qytetërim” (civilisation), argumenton Elias, përdoret për të shënjuar vetëdijen perëndimore. Mund të thuhet se përdoret për të shpjeguar vetëdijen kombëtare. Ky koncept përdoret për të përshkruar gjërat që shoqëritë perëndimore besojnë se kanë pasur gjatë dy ose tre shekujve të fundit, ndryshe nga shoqëritë e mëparshme ose shoqëritë më “primitive” të asaj kohe. Shoqëritë perëndimore i përdorin këto koncepte për të theksuar veçoritë e tyre, të cilat i bëjnë objekt krenarie: për shembull, nivelin e zhvillimit teknik, mënyrat e sjelljes, nivelin e njohurive shkencore, pikëpamjet mbi botën dhe shumë të tjera (Elias, 2021). Kjo krenari lidhet me kuptimet që i janë ngarkuar këtij nocioni që në fillimet e tij.
Nga pikëpamja etimologjike, rrënjët e fjalës “civilisation” lidhen ngushtë me idenë relativisht të vjetër të “civilité”, e përdorur shumë para se të hynte në përdorim folja “civiliser”. “Civilité” nënkuptonte sjellje të kultivuara, të zbatuara me përpikëri dhe respekt reciprok; sipas Antoine Furetière-s, në vitin 1690, “civilité” tregonte mënyrën e të vepruarit dhe të folurit së bashku në mënyrë të ndershme dhe të këndshme (Bauman, 2014). Nëse nocioni i qytetërimit lidhet ngushtë me të bukurën, të mirën dhe respektin, antitezë e këtij nocioni është barbaria, e cila nënkupton atë që është e egër, e çuditshme, e vrazhdë etj. Nga ky dualizëm lind edhe përballja midis njeriut ose shoqërisë së qytetëruar dhe shoqërive barbare ose primitive. Si kristalizim i këtij botëkuptimi perëndimor mbi qytetërimin, fjalët e një shkollari francez, të cituara nga Lucien Febvre, e shprehin më së miri: nuk duhet habitur që një njeri “i egër” dhe primitiv të admirojë një njeri të qytetëruar dhe të kultivuar (Bauman, 2014). Për ta thënë shkurt, ashtu siç argumenton Bauman, koncepti i qytetërimit (civilisation) në Perëndim u fut në diskursin e elitës së ditur si emër për një kryqëzatë të ndërgjegjshme, e cila synonte të zhdukte mbetjet e kulturave të egra dhe mënyrat lokale të jetesës të bazuara mbi traditën, si dhe mënyrat e bashkëjetesës së njerëzve (Bauman, 2014).
Megjithatë, në gjuhët europiane përdorimi i këtij nocioni shpeshherë mbart kuptime jouniforme. Kështu, në gjuhët europiane ekziston një dallim i madh midis përdorimit të kësaj fjale, veçmas në anglisht dhe frëngjisht, nga njëra anë, dhe në gjermanisht, nga ana tjetër. Në gjuhët e para, ky koncept përfshin krenarinë për zhvillimin e kombit francez dhe anglez, shoqërisë perëndimore dhe të njerëzimit në përgjithësi. Ekuivalenti i tij në gjermanisht nënkupton diçka jashtëzakonisht të dobishme, por në rend të dytë, që përfshin vetëm gjërat që gjenden jashtë njeriut, aspektin e jashtëm të qenies njerëzore. Në gjermanisht, fjala që përdoret për të shprehur atë që ekziston brenda njeriut, arritjet e tij dhe krenarinë për vetëqenien e tij, është fjala “kulturë”. Nocioni “civilisation” në frëngjisht dhe anglisht mund të përdoret për të përshkruar dukuri politike, ekonomike, fetare, teknike ose shoqërore, ndërsa ai i “kulturës” në gjuhën gjermane, në esencë, shpreh dukuri mendore, artistike dhe fetare dhe shpreh një prirje për t’i ndarë sa më shumë të jetë e mundur këto lloj dukurish nga ato politike, ekonomike dhe shoqërore. Nocioni “civilisation” në frëngjisht dhe anglisht u referohet kryesisht gjërave praktike; ky nocion përfshin shpeshherë edhe qëndrimin ose sjelljen. Nga ana tjetër, në nocionin e “kulturës” në gjermanisht, lidhja midis “behaviour”-it dhe vlerave që një person i zotëron vetëm përmes ekzistencës dhe sjelljes së tij, pa kryer domosdo diçka të caktuar, është shumë e dobët. Pra, në gjermanisht, kultura lidhet shumë me vlerat e internalizuara dhe statike të një kombi, ndërsa më pak asocion me krijimtarinë dhe prodhimin nga pikëpamja konkrete e fjalës. Kuptimi më i rëndësishëm i nocionit të kulturës në gjermanisht shfaqet te mbiemri i formuar prej tij, “kulturor”, i cili nuk i përshkruan vlerat që zotëron një njeri, por cilësitë dhe vlerat e produkteve të caktuara njerëzore. Pra, nocioni “qytetërim”, ndër të tjera, përshkruan arritjet e gjithanshme të një kombi ose qytetërimi dhe i vë theksin progresit tekniko-teknologjik. Në këtë kontekst, është një nocion teknik. Qytetërimi tregon një proces ose, të paktën, rezultatin e një procesi; ai i referohet diçkaje që është vazhdimisht në lëvizje dhe që gjithmonë shikon “përpara”. Ndërkaq koncepti gjerman i kulturës, me përdorimin e tij sot, ka një drejtim tjetër: ai u referohet produkteve njerëzore që përmbajnë tiparet e një populli, si veprat artistike, librat, sistemet fetare ose filozofike, të cilat ekzistojnë “si lulet në arë”. Ky koncept është brenda një kufiri të caktuar dhe përjashtues, duke dalluar një traditë, një trashëgimi dhe një rreth të caktuar vlerash nga të tjerat (Elias, 2021).
Kultura dhe qytetërimi sipas Izetbegoviqit: Dualizmi i shpirtit dhe i materies
Izetbegoviqi i trajton nocionet e kulturës dhe qytetërimit kryesisht në kapitullin e dytë të librit të tij Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit dhe që në krye të këtij kapitulli ai këto dy nocione i vendos në një raport dualistik, duke bërë një ndarje të qartë se kultura dhe qytetërimi në asnjë mënyrë nuk janë e njëjta gjë. “Me shfaqjen e njeriut ndërlidhen dy fakte kundërshtuese: vegla e parë dhe kulti i parë” – shkruan Izetbegoviq. Ndërsa përpunimi i veglës paraqet vazhdimin e evolucionit biologjik, të jashtëm dhe sasior, dhe rrjedhimisht zhvillimin teknik, shpikja e kultit paraqet zhvillimin dhe nevojën shpirtërore të qenies njeri. Kulti dhe vegla përfaqësojnë dy natyra dhe dy histori të ndryshme të njerëzimit. Përderisa historia e kultit, argumenton Izetbegoviqi, paraqet dramën njerëzore, që fillon me “prologun në qiell” dhe zhvillohet përmes triumfit të idesë së lirisë hegeliane për të përfunduar me Ditën e Gjykimit, si sanksion moral i historisë, historia e veglës paraqet historinë e mjeteve të punës, historinë e sendeve, thënë thjesht historinë e materies. Këto dy histori korrespondojnë me kulturën dhe civilizimin. Pra, kulti lindi kulturën, vegla civilizimin. Sipas tij, kultura filloi me religjionin, artin, etikën, filozofinë, ndërkaq civilizimi është vazhdimësi e jetës zoologjike, njëdimensionale, këmbim i materies ndërmjet njeriut dhe natyrës. “E tërë kultura është veprim i religjionit në njeriun ose veprim i njeriut mbi vetveten, sikurse civilizimi është veprim i intelektit në natyrë, në botën e jashtme. Kultura është ‘art të jesh njeri’, ndërkaq civilizimi mjeshtëri për të funksionuar, për të prodhuar, për të drejtuar, për t’i përsosur sendet. Është antiteza njeri–send, humanizmi kundrejt chosizmit” (Izetbegović, 2013).
Që nga këto fjalë të para të kapitullit në fjalë, vërehet qartë se Izetbegoviqi e ndjek traditën gjermane përkundrejt nocionit të kulturës dhe civilizimit. Ngjashëm me pinjollët e idealizmit gjerman, si Herder e Fichte, edhe Izetbegoviqi e koncepton kulturën si diçka që, në rend të parë, ka të bëjë me të përshpirtshmen, metafizikën dhe moralin, artin, filozofinë, ndërkaq qytetërimin me zhvillimin tekniko-teknologjik. Pra, kultura në koncepcionin e tij, është shprehje e dimensionit shpirtëror dhe normativ të njeriut, ndërsa qytetërimi është manifestim i dimensionit të jashtëm, teknik dhe funksional të jetës shoqërore. Në fakt, Izetbegoviqi, përmes këtyre dy nocioneve, vë në pah edhe historinë e dy traditave të mëdha të mendimit filozofik: një histori idealiste, që i jep përparësi shpirtit, moralit, Zotit, artit, dhe një histori materialiste, që e sheh thelbin e zhvillimit njerëzor në materie, teknikë dhe prodhim. Duke qenë kështu, për të, kultura, pa asnjë dyshim, qëndron më lart në hierarkinë e vlerave të historisë njerëzore. Pasi, siç shprehet vetë ai, kultura edukon, civilizimi arsimon. Kultura kërkon meditim, civilizimi mësim. Qëllimi i kulturës është pushteti mbi veten përmes edukimit; qëllimi i civilizimit është pushteti mbi natyrën përmes shkencës. Meditimi, përsiatja, si përpjekje e brendshme për të njohur veten dhe vendin e vet në botë, është aktivitet plotësisht i kundërt nga mësimi, arsimimi, grumbullimi i njohurive mbi faktet dhe raportet e tyre. Meditimi shpie kah urtësia, mirësia, paqja e brendshme, kah një lloj i katarzës greke. Meditimi, pra, kultura, ofron pushtetin mbi vetveten, shkenca mbi natyrën. Shkollimi ynë ndërton vetëm civilizimin tonë dhe vetë ai nuk kontribuon në kulturën tonë (Izetbegović, 2013).
Njeriu dhe kriza e ekzistencës në epokën moderne
Në tërë mendimin e tij filozofik e politik – përfshirë edhe kapitullin e përmendur ku Izetbegoviq i trajton nocionet e kulturës dhe qytetërimit – shfaqet qartë botëkuptimi i tij antimaterialist dhe kritika radikale e modernitetit perëndimor; pikërisht këto qëndrime, nëse nuk lexohen me kujdes dhe në kontekst, mund të krijojnë përshtypjen e gabuar se ai është thjesht një autor antiperëndimor. Në kontekstin e temës që trajtojmë në këtë shkrim, duket qartë se Izetbegoviqi e sheh qytetërimin si sinonim të modernitetit perëndimor dhe si produkt kryekëput materialist. Ai e koncepton qytetërimin përmes kategorive tekniko-teknologjike dhe, në një farë mënyre, e kupton atë si manifestim të “dëshirave” të njeriut për plotësimin e “nevojave të jashtme”. Meqenëse Izetbegoviqi e sheh qytetërimin kryesisht si teknikë dhe teknologji, ai është i mendimit se qytetërimi, përveçse e ka tëhuajuar qenien njerëzore, ka sjellë edhe një varfërim të skajshëm shpirtëror, estetik, kulturor dhe metafizik. Thënë ndryshe, Izetbegoviqi, ngjashëm me kritikët më të spikatur të “modernitetit radikal”, si Heidegger-i, e refuzon ashpër reduktimin e njeriut në një “qenie pa shpirt”. Për Heidegger-in, njeriu nuk është thjesht një qenie biologjike ose teknike, por Dasein – qenie që ka vetëdije për ekzistencën e vet, për vdekshmërinë, për kuptimin. Thelbi i njeriut nuk është tek mjetet, prodhimi, funksionaliteti, por tek “qenia-në-botë” dhe aftësia për t’i bërë pyetje qenies, Zotit, vetvetes. Për Izetbegoviqin, njeriu nuk mund të shterohet në “vegla”, në teknikë, në civilizim – pasi që ai ka një dimension të brendshëm shpirtëror, që manifestohet në dhe përmes kultit, religjionit, artit, etikës, pra kulturës.
Për Izetbegoviqin, qytetërimi perëndimor – duke reduktuar qenien njerëzore në “vegla” – është përgjegjës kryesor për krizën kulturore që sundon në botë. Teknika dhe teknologjia kanë prodhuar një qenie pa substancë, të huajësuar; një qenie që nuk e kupton ekzistencën e saj. Në botën e modernitetit të vonë, njeriu, si në asnjë periudhë tjetër historike, është larguar nga dimensioni shpirtëror. Njeriu që jeton në mesin e gjithë kësaj “kulture të veglave” teknologjike është shumë më pak i interesuar për artin, filozofinë, religjionin dhe kulturën në tërësi. Për më tepër, njeriu modern po përjeton një proces desubjektivizimi dhe dehumanizimi, duke u shkrirë brenda turmës. Progresi tekniko-teknologjik ka mundësuar gjithashtu prodhimin e kulturës masive, ku subjekti i kulturës nuk manifestohet si individ ose personalitet, por si turmë, masë apo “njeri-masë”. Siç thotë vetë Izetbegoviqi, “njeriu ka shpirtin, masa ka vetëm nevojat”, duke konceptuar kulturën si përpjekje për përvetësimin dhe përpunimin e individit, ndërsa kultura masive – produkt i civilizimit – shërben vetëm për përmbushjen e nevojave materiale.
Ndërsa kultura synon individualizmin, mendimin kritik dhe të bukurën, kultura masive çon drejt uniformitetit shpirtëror dhe intelektual. Ajo e ngushton lirinë njerëzore, duke promovuar homogjenizimin dhe standardizimin e mendimeve dhe vlerave. Për ta argumentuar këtë, Izetbegoviqi merr shembull televizionin si një mjet të kulturës masive, i cili, duke ua marrë kohën njerëzve, i privon ata nga aktivitetet që përbëjnë “aktivitete artistike” në kuptimin e vërtetë. Televizioni e ka zëvendësuar literaturën dhe meditimin. Në epokën moderne – dhe më tepër në epokën postmoderne ku jetojmë sot – muzeumet, teatrin, ekspozitat dhe të gjitha hapësirat ku kultivohet arti i vërtetë, vizitohen gjithnjë e më pak, duke treguar një zhvendosje të interesit nga përvetësimi i kulturës së thellë drejt konsumit të shpejtë dhe pasiv.
Në këtë kontekst, nënkapitulli “Pesimizmi i teatrit” te Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit shërben te Izetbegoviq si ilustrim konkret i krizës kulturore që ai e lidh me qytetërimin tekniko-teknologjik dhe kulturën masive. Teatri modern, ashtu si absurdi i Camus-it, përshkruan njeriun e zhveshur nga kuptimi, të huajësuar, të kthyer në një qenie pa substancë – pra pikërisht atë njeri që civilizimi e redukton në “vegla”. Duke iu referuar Camus-it, Izetbegoviqi nuk e pranon filozofinë e absurdit si zgjidhje, por e përdor atë si simptomë të një bote ku kultura e vërtetë – si meditim, art, religjion dhe reflektim moral – është zëvendësuar nga prodhimi i imazheve, spektaklit dhe argëtimit masiv. Në këtë mënyrë, “pesimizmi i teatrit” tek ai është vetëm një kapitull i së njëjtës kritikë: qytetërimi modern ka krijuar një njeri-masë pa orientim shpirtëror, ndërsa kultura autentike mbetet e vetmja hapësirë ku njeriu mund ta rifitojë dinjitetin dhe kuptimin e ekzistencës së vet. Kjo krizë e qytetërimit modern kulmon me nihilizmin e njeriut bashkëkohor. Nëse qytetërimi tekniko-teknologjik e ka reduktuar qenien njerëzore në “vegla” dhe kultura masive e ka shndërruar atë në njeri-masë, atëherë nihilizmi paraqet pikën kur njeriu jo vetëm që është i huajësuar, por nuk beson më në asnjë vlerë morale ose etike. Prandaj, nihilizmi nuk duhet interpretuar si mohim i Zotit, por si protestë pse nuk ka Zot ose si protestë pse njeriu nuk është i mundur, pse ai nuk është i realizueshëm në kushtet e ekzistencës. Ndërkaq ky qëndrim implikon, jo përfytyrimin shkencor, por religjioz, të njeriut dhe botës, thotë Izetbegoviqi.
Kultura dhe qytetërimi në pasqyrën kritike të Izetbegoviq
Ky qëndrim shpesh sjell një idealizim të kulturës “tradicionale”, duke e paraqitur atë si më të pastrën dhe më të virtytshmen në raport me vlerat e qytetërimit modern, të cilin Izetbegoviqi e sheh kryesisht si produkt të racionalizmit dhe iluminizmit. Glorifikimi i kulturës dhe kritika ndaj qytetërimit mund të lexohen si një formë proteste ndaj racionalitetit, shkencës dhe progresit material, që shpesh theksojnë logjikën dhe arsyetimin mbi dimensionin shpirtëror dhe moral të jetës. Në këtë sens, ai i jep përparësi dimensionit shpirtëror dhe moral, duke vlerësuar intimitetin e besimit, artin, filozofinë dhe meditimin si mënyra për të kuptuar ekzistencën dhe për të arritur një kuptim më të thellë të njeriut. Ky qëndrim, megjithëse kritik ndaj reduktimit të njeriut në një qenie të vetmuar tekniko-materiale, përbën gjithashtu një largim nga parimet e qytetërimit të bazuar në racionalizëm dhe iluminizëm, duke preferuar një qasje intuitive, shpirtërore dhe shpeshherë iracionaliste për ta interpretuar historinë dhe jetën njerëzore. Në këtë mënyrë, glorifikimi i kulturës nuk është vetëm një vlerësim i traditës dhe shpirtit, por edhe një reagim kritik ndaj modernitetit dhe dominimit të logjikës dhe arsyes mbi dimensionin metafizik dhe moral të ekzistencës njerëzore.
