Rozhdestvensky e emëroi Fan Nolin si prift në vitin 1908 dhe pak javë më pas i dha edhe pozitën e Arqimandritit të Misionit Ortodoks Shqiptar në Amerikë. Kështu, ky djalosh i lindur në rrethinat e Edrenesë, vuri themelet e para në një proces që rreth 30 vite më pas solli njohjen kanonike të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, një strehë që mundësoi mosasimilimin e ortodoksëve shqiptarë prej kishave të instrumentalizuara prej ekspansionizmit të vendeve fqinjë.
Arbër ZAIMI, Tiranë
Fan Noli, i lindur në Trakë më 1882, i përket një grupi dikur jo fort të rrallë, por sot gati të zhdukur, atij të ortodoksëve shqiptarë që jetonin në Ballkan në vende që më vonë u lanë jashtë kufijve të Shqipërisë. Teksa myslimanët dhe katolikët shqiptarë që jetonin në trojet e mbetura jashtë kufijve u përballën ose me shtypje e dhunë direkte ose me shpërngulje, ortodoksët shqiptarë kryesisht u përballën me presionin ngulmues për asimilim në kombshtetet e reja ballkanike që dolën prej Perandorisë Osmane, e që ishin vetëpërcaktuar si ekskluzivisht ortodokse. Për situatën aspak fatlume të këtyre ortodoksëve shqiptarë, të asaj që sot njihet si Maqedoni Veriore pas luftërave ballkanike, politikani diturak tetovar, Arbën Xhaferi, do të shkruante:
“Në këtë raund të luftërave të përgjakshme mes popujve të Ballkanit, më të dëmtuarit dolën shqiptarët dhe më të shpërblyerit dolën grekët dhe serbët. Këta të fundit e pushtuan Maqedoninë dhe krijuan një Serbi të madhe në trajtë të Jugosllavisë. Kur serbët e morën kontrollin mbi Maqedoninë, në Manastir dhe Shkup ka pasur mbi 60% shqiptarë, ndërkaq sot në Manastir ka më pak se 5% shqiptarë, në Shkup afër 20%. Shumë shqiptarë u vranë ose me dhunë u shpërngulën në Turqi, ndërkaq një pjesë e tyre, të besimit ortodoks që flitnin në dialektin gegë u asimiluan fillimisht në serbë, pastaj në maqedonas. Kjo pjesë e popullit shqiptarë që maqedonasit e sotëm i quajnë “shkreti”, pasqyrojnë më së miri fatin e popullit shqiptar në këtë periudhë tragjike dhe në vijimësi.”
Sot situata me ortodoksët shqiptarë të mbetur jashtë kufijve të Shqipërisë mund të ngjajë disi e pashpresë, sepse “të shkretët”, pavarësisht se diku-diku ende e flasin shqipen në shtëpi apo së paku e kujtojnë atë, janë në gjeneratën e katërt ose të pestë që prej integrimit asimilues në kishat etnike të shteteve ku jetojnë. Por, deri para një shekulli situata nuk dukej dhe aq e shkretë. Ortodoksët shqiptarë që jetonin në të gjitha trojet ku kishte komunitete shqiptare ishin qysh prej fillimit pjesë e mirëfilltë e përpjekjes politike, intelektuale e kulturore që përbënte lëvizjen për zgjim kombëtar të njohur sot si Rilindja. Të vetëdijshëm për rrethanat e veçanta historike të kombit të tyre, ndryshe prej një pjese të madhe të veprimtarëve ortodoksë të kombeve të tjera, ortodoksët shqiptarë u përcaktuan qysh herët për bashkëpunim vëllazëror me shqiptarët myslimanë ose katolikë, si dhe për rezistencën ndaj përpjekjeve për t’i joshur drejt asimilimit. Qysh në 1844 rilindasi i hershëm, Naum Veqilharxhi, shkruante një parathënie të Evetarit të vet drejtuar djelmnisë ortodokse, ku vë theksin te rëndësia e arsimit në gjuhën e nënës, pra në një identitet gjuhësor, e tek një korrespondencë polemizuese me të nipin, Jani Calin, e kritikon atë pikërisht për asocimin e tepërt me grekët, teksa pohon perspektivën politike të solidaritetit mes besimtarëve të feve të ndryshme që flasin gjuhën e njëjtë, perspektivë që më vonë do të bëhej horizont kryesor i kombit shqiptar, gjë që e veçon atë tërësisht prej kombeve të tjera ballkanike.
Me siguri, te një pjesë jo e vogël e shqiptarëve të të gjitha feve oportunizmi e interesi i ngushtë vetjak luante rol më të rëndësishëm sesa projekti i ri politik për kombin plurifetar shqiptar. Sidomos tek të paarsimuarit ky ndikim parakombëtar ishte edhe më i fortë. E nëse sheh fotot e vjetra të çetave bullgare, serbe e greke, aty mund të dallosh lehtë veshjet tipike të shqiptarëve, po edhe emra e mbiemra tipikë të gjuhës shqipe ose edhe mbiemra me gjurmë etnonimesh të tipit Arnautoviç, Arnautçe, Albanski, etj. Por, te një pjesë e paneglizhueshme kultura solli edhe vetëdijen e ngritur kombëtare. Nuk po zgjatem shumë te kontributet e panumërta të disa anëtarëve të shquar të familjes Qiriazi nga Manastiri, si në arsim, ashtu edhe në kulturë, diplomaci, politikë etj. Disa nga anëtarët e kësaj familjeje ortodokse u bënë protestantë, siç kishte bërë edhe një tjetër eksponent i shquar i ortodoksëve shqiptare, Kostandin Kristoforidhi. Dikush mund të vërë re te prirja për të marrë evangjelizmin protestant prej amerikanëve, një dëshirë për t’u larguar prej religjioneve të kombëtarizuara të Ballkanit, pra për të “shpëtuar” kësisoj shqiptarizmin. Paralele e kësaj dëshire ishte edhe ajo tjetra, për shpalljen e bektashizmit si “fe shqiptare”, projekt ku u nënshkruan për një kohë jo vetëm intelektualë me prejardhje bektashiane ose, më gjerë, myslimane, por edhe të krishterë, si p.sh. Andon Zako Çajupi, që shkroi “Baba Tomorrin”. Nuk ishin vetëm Qiriazët, assesi. Në Negovan të Greqisë së sotme, përtej Follorinës, në 1905 u vra prifti dhe shkrimtari nga ai fshat, Kristo Harallambi, i njohur si Papa Kristo Negovani, klerik ortodoks e veprimtar politik i çështjes shqiptare. Në 1915 në Prishtinë vdiq në rrethana të dyshimta poeti e shkrimtari Josif Bageri, që i përkiste komunitetit ortodoks shqiptar të trojeve që asokohe kishin mbetur nën Serbi e që sot janë nën Maqedoninë e Veriut. Bageri ishte duke udhëtuar për në Sofje të Bullgarisë, ku botonte gazetën me emërtim të pakeqkuptueshëm “Shqypeja e Shqypënis” (botohej në shqip e bullgarisht). Ndërkaq ortodoksi shqiptar nga Ohri, Peti Çauli, sot i kujtuar si Petar Çaulev, pjesëtar i triumviratit që udhëhiqte VMRO-në antiserbe një shekull më parë, u vra në Milano të Italisë në fund të vitit 1924. Çaulevi ka lënë shkrime e libra ku sqaron se angazhimi i tij në nivele të larta të VMRO-së nuk vjen si pasojë e ndonjë identifikimi me bullgarët ose ata që më vonë u shndërruan në maqedonë, por si pasojë e nevojës për front popullor për çlirimin e atyre trojeve nga Serbia. Ai vazhdimisht e sheh veten si ortodoks shqiptar e si pjesë të lëvizjes kombëtare shqiptare, madje në fund të jetës së tij e boton edhe librin “Skipia” (Shqipja). Strategjia për bashkëpunim shqiptaro-bullgar nuk u pa me interes vetëm nga ortodoksët shqiptarë të Maqedonisë, por edhe nga shqiptarët që jetonin në Kosovë e në jug të Shqipërisë, pasi aleanca shqiptaro-bullgare u shërbente të dyja kombeve përballë ekspansionizmit serb dhe grek, që konsiderohej si rrezik prioritar. Andaj edhe Hasan Prishtina lidhi marrëveshje me pjesëtarin tjetër të triumviratit të VMRO-së, Protogjerovin, që të angazhoheshin së bashku për çlirimin e viseve të Maqedonisë prej Serbisë, e vetëm më pastaj të diskutonin për ndarje (mes Shqipërisë e Bullgarisë) që do të reflektonte realitetet etnike.
Sidoqoftë, ajo çka dukej në fund të shekullit XIX si një perspektivë e hapur e shpresëdhënëse për bashkimin e katër vilajeteve, qoftë si autonome ose si të pavarura, sa vinte e po mbyllej. Mundësia për krijimin e një shteti që përfshinte shumicën e shqiptarëve të Ballkanit nuk dukej se do të vetëlulëzonte, sepse as Fuqitë e Mëdha, as fqinjët ballkanikë e as Perandoria Osmane, nuk dukeshin të interesuar për këtë opsion.
Në Ballkan tashmë po mateshin forcat në terren, e shqiptarët me traditë të gjatë ushtarake ose kaçake, për herë të parë gjendeshin në situatën kur duhej të luftonin për veten e tyre e jo për një mbret më të madh që do të mund t’i shpërblente me karrierë e para. Të pamësuar me ndërtimin e shtetit të vet, shqiptarët më shumë ishin reaktivë sesa aktivë. Lidhja e Prizrenit, projekti i parë që shpreh politikisht çështjen shqiptare, u mblodh në 1878 pikërisht si reaksion, për shkak se qindra mijëra shqiptarë tashmë ishin spastruar nga krahinat e Nishit, Kurshumlisë e Toplicës dhe endeshin si refugjatë të mjerë në trojet e tjera ku jetonin bashkëkombasit e tyre. Në jug grekët kishin mbërritur te Ura e Artës dhe kërkonin Prevezën e, më tej, Çamërinë, gjë që sërish si reagim solli hapjen e degës së Lidhjes së Prizrenit në Prevezë. Teksa shtetet e tjera ballkanike kishin filluar të krijonin vektorë aleancash e të ndërtonin projeksione të fuqisë rajonale, shqiptarët ishin ende në dhimbjet e lindjes së shtetit të tyre, jo rrallë të papajtuar në terren e në fushëbetejë as mes njëri-tjetrit. Në kushte të tilla ishte jetike ndihma intelektuale, ekonomike e diplomatike që vinte prej mërgimtarëve shqiptarë. Diaspora shqiptare, qysh asokohe, pa patur ndonjë ndihmë të madhe nga vendlindja, u bë ndihmësja e parë e mëmëdheut, me lobim, me dërgesa parash, me financim botimesh për tekste politike, shkencore e edukative, me bursa, me blerje armësh, e kur ishte nevoja edhe duke ardhur vetë në vendlindje për të kapur armët.
Rol të madh qëlloi të luajë një diasporë e re, ende jo shumë e madhe në numër, ajo e shqiptarëve të SHBA-së. Në vitin 1907 në qytetin Hudson të Massachusets-it vdiq nga sëmundja patrioti dhe veprimtari shqiptar Kristaq Dishnica. Prifti ortodoks i ngarkuar nga Kisha Ortodokse e Amerikës qëlloi të ishte grek, madje një nacionalist grek. Ai refuzoi ta varrosë Kristaq Dishnicën në varrezat ortodokse, meqë ky ishte nacionalist shqiptar, ngase të tillët kisha greke i konsideronte si të përjashtuar nga feja. Kështu Dishnica u varros pa shërbime fetare, gjë që ngjalli një frymë proteste te komuniteti shqiptar që zu të kërkojë me ngulm priftërinj shqiptarë. Kërkesa e tillë mund të bëhej më lehtë në demokracinë amerikane sesa në Ballkanin e kapluar prej logjikës së forcës (edhe pse ende ruhen prej shekujve të shkuar letra ku banorë fshatrash ortodoksë shqiptarë kërkojnë prej Patrikanës që të caktojë priftërinj që e dinë gjuhën vendase, sepse greqishten e sllavishten s’e marrin vesh).
Në të njëjtën kohë, kryepeshkopi ortodoks i Amerikës, rusi Platon Rozhdestvensky, ishte duke ndërmarrë një reformë për të rritur popullaritetin e asaj kishe midis emigrantëve që vinin nga Europa Lindore ku perandoritë Osmane, Ruse e Austro-Hungareze ishin në krizë. Rozhdestvensky ballafaqohej me dy probleme. Ai ishte kryetar i një kishe të themeluar nga rusët e Alaskës dhe nga diaspora ruse në Amerikë, por që në fund të shekullit XIX po hegjemonizohej nga klerikë greqishtfolës. Shumica e emigrantëve me prejardhje ortodokse nuk flisnin as rusisht e as greqisht, e si pasojë mbeteshin të ftohtë ndaj kishës dhe bëheshin protestantë a evangjelistë: ky ishte problemi i tij i parë; dhe, kleri greqishtfolës e konsideronte veten më të rëndësishëm se kleri rusishtfolës: ky ishte problemi i tij i dytë. Reforma që ndërmori Rozhdestvensky synonte që me një gur të vriste dy zogj. Ai filloi të promovojë klerikë të gjuhëve të tjera brenda trupës së Kishës Ortodokse të Amerikës.
Një situatë e tillë, nga njëra anë, incidenti në Hudson e, nga ana tjetër, projekti i Rozhdestvenskyt, u interpretuan nga intelektuali dhe veprimtari 26-vjeçar shqiptar, Fan Noli, si moment i rëndësisë së veçantë. Intuita e tij ishte e saktë – Rozhdestvensky e emëroi Fan Nolin si prift në vitin 1908 dhe pak javë më pas i dha edhe pozitën e Arqimandritit të Misionit Ortodoks Shqiptar në Amerikë. Kështu, ky djalosh i lindur në rrethinat e Edrenesë, vuri themelet e para në një proces që rreth 30 vite më pas solli njohjen kanonike të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, një strehë që mundësoi mosasimilimin e ortodoksëve shqiptarë prej kishave të instrumentalizuara prej ekspansionizmit të vendeve fqinjë. Një pjesë e ortodoksëve shqiptarë, pra, kryesisht ata që mbetën brenda kufijve zyrtarë të Shqipërisë, shpëtuan pa u bërë “shkretë”.
Ky kontribut fillestar i Nolit riosh, që u pasua gjatë pjekurisë së tij me shumë të tjerë, në rrafshin e letërsisë e përkthimit, muzikologjisë e poezisë, politikës e diplomacisë, parlamentarizmit e teologjisë, është megjithatë ndër më të rëndësishmit. Duke përmbushur dëshirën e ortodoksëve shqiptarë për të qenë pjesë e pandarë e kombit shqiptar, Noli njëkohësisht pajisi kombin e vet me një mjet gjeopolitik që vendet fqinjë nuk e kishin. Ky komb i ri, i lindur jo nga indiferenca për fenë, por nga solidariteti mes besimtarëve që flasin të njëjtën gjuhë, nuk e trashëgoi këtë karakteristikë nga Perandoria Osmane, ku jetonin pranë fe të ndryshme në sistemin e mileteve, por sidoqoftë ato milete udhëhiqeshin nga Stambolli dhe miletit mysliman i jepej arsimi turqisht, pavarësisht se a qe shqiptar a sllav a gjeorgjian, miletit ortodoks i servirej arsimi greqisht nga Fanari, pavarësisht se a qe shqiptar a vllah apo turk. Nuk e morën shqiptarët këtë praktikë as nga kombet e reja ballkanike, të cilat zunë të spastrojnë bazuar mbi fenë: Greqia largoi myslimanët greqishtfolës, Bullgaria largoi pomakët, Turqia largoi turqit ortodoksë e kështu me radhë. Solidariteti ndërfetar i shqiptarëve ishte një realitet i ri, modernist, demokratik, që themelonte një kulturë tolerante. Jorastësisht shqiptarët në projektet shtetërore ku ata drejtojnë, në Shqipëri, në Kosovë, e pjesërisht së fundmi edhe në Maqedoninë e Veriut, krijojnë për pakicat kombëtare që jetojnë mes tyre kushte shumë më të favorshme se në anë të tjera të Ballkanit. Nuk është kjo prej pafuqisë, por prej traditës intelektuale që e krijuan me jetën dhe veprën e tyre figura historike, ndër të cilat vend të lartë zë ajo e Fan Nolit.
