Me gjithë akuzat që ngriheshin herë pas here në shtyp për elozhet që i kishte shkruar komunizmit dhe diktatorit, për privilegjet që kishte gëzuar nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe për ofiqet e deputetit e të nënkryetarit të Frontit Demokratik, prapëseprapë shkrimtarit shqiptar më të njohur në Perëndim i kërkohej që të shprehej për zhvillimet në Shqipërinë e tranzicionit, për vuajtjet e shqiptarëve nën diktaturën komuniste, për kalvarin e kosovarëve dhe të shqiptarëve të tjerë të shtypur në Jugosllavi etj.
Enis SULSTAROVA, Tiranë
Nga shkrimtar në intelektual publik
Suksesi që romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” arriti Francë (i përkthyer nga Jusuf Vrioni) shënoi një pikë kthese për krijimtarinë e Ismail Kadaresë dhe për letërsinë shqipe në përgjithësi. Ai i hapi rrugë botimit në frëngjisht dhe në gjuhë të tjera botërore të romaneve pasues të Kadaresë, duke krijuar një publik të huaj për një nga shkrimtarët më të talentuar të shqiptarë. Kadareja duhet ta ketë parë veten edhe si përfaqësues të letërsisë e të kulturës shqiptare jashtë kufijve të vendit të tij dhe ndoshta kjo ka ndikuar në orientimin e tij për trajtimin letrar të temave nga historia dhe nga tradita e vjetër kulturore shqiptare. Gjithashtu, romani “Dimri i Madh” e paraqiste ndarjen e Shqipërisë nga kampi socialist jo vetëm si një ngjarje të rëndësishme të aktualitetit politik, por dhe si një pikë kulmore të historisë së qëndresës së popullit shqiptar ndaj perandorive pushtuese: më parë Roma e Kostandinopoja/Stambolli e tani Moska, “Roma e Tretë”. Ndër shqiptarët, brenda dhe jashtë Shqipërisë, veprat e Kadaresë lexoheshin si letërsi identitare, në vazhdën e letërsisë së Rilindjes Kombëtare, ndërsa në arenën ndërkombëtare ato mund të jenë perceptuar si “letërsi luftarake”, një term i kritikes franceze Paskale Kazanova [Pascale Casanova], me të cilin ajo përkufizon letërsinë e kombeve periferikë, që përshkohet nga ndjenja kombëtare dhe që shërben për të kërkuar të drejtat, nderin apo vendin e kombit të vet në botë. Pa dyshim që suksesi i “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur” i detyrohet klimës kundërfashiste dhe kundërkoloniale në Francë e në vendet e tjera europiane të kohës, ndërsa te romani “Dimri i Madh” lexuesit perëndimorë kanë parë Shqipërinë si një David që moralisht del fitimtar ndaj Goliatit, që kishte dërguar tanket për të penguar lulëzimin e Pranverës së Pragës, paçka se realisht Shqipëria sundohej nga një regjim stalinist që refuzonte reformat e nisura nga Hrushovi.
Për shkak të famës që fitoi jashtë kufijve të Shqipërisë komuniste, Kadareja pati një marrëdhënie të veçantë me diktaturën. Gjatë komunizmit, letërsia konsiderohej si thelbësore për asimilimin e ideologjisë marksiste-leniniste te masat dhe veprat letrare të Kadaresë konsideroheshin nga kritika e kohës si një ndihmesë e rëndësishme për zhvillimin e realizmit socialist. Gjithashtu, regjimit komunist, i cili po bëhej gjithnjë e më shumë ksenofobik dhe po e izolonte vendin prej ndikimeve kulturore të huaja, i interesonte që Kadareja, së bashku me disa shkrimtarë të tjerë të asaj kohe, të kryente rolin e ambasadorit të letërsisë dhe kulturës shqiptare në Europë dhe në botë. Kadareja e shfrytëzoi pozitën e tij si shkrimtari më i privilegjuar në Shqipëri për të guxuar më shumë në fushën e letërsisë, duke shkruar romane që nuk përshtateshin dhe aq me modelin mbizotërues të kohës, apo duke vendosur në romanet e tij personazhe apo tema që mund të interpretoheshin edhe jashtë skemës së realizmit socialist. Kështu, ndërsa “Dimri i Madh” e hiperbolizonte figurën e diktatorit si një hero kombëtar që e shpëtoi Shqipërinë prej perandorisë sovjetike, kjo e fundit në roman dilte si pasardhëse e perandorive osmane e cariste, personazhe të tjerë minorë me fjalët apo veprimet e tyre, dukeshin sikur përqeshin frymën heroike që regjimi i impononte shoqërisë shqiptare. Këto lloj aludimesh të maskuara e kthyen Kadarenë në një lloj përfaqësuesi të shtresës intelektuale të kohës. Marrë në tërësinë e saj, shumica e intelektualëve dhe artistëve të kohës ishte produkt i modernitetit socialist, megjithatë një pjesë prej tyre kishin mendime të luhatura apo të kundërta për kursin vetizolues e shtypës që po ndiqte Partia e Punës pas viteve 1960-të. Këta intelektualë “liberalë” u mësuan të bënin një lexim alegorik të pasazheve, personazheve e madje veprave të Kadaresë që e kishin kaluar filtrin e censurës zyrtare.
Ndërkohë që në të gjallë të Enver Hoxhës nuk mund të bëhej fjalë për disidencë, Kadareja nuk e kundërshtoi hapur regjimin komunist as në vitet e fundit të tij kur sundonte Ramiz Alia. Ai parapëlqeu të vepronte përmes letërsisë, shkroi romane të fshehtë të cilat arriti t’i nxirrte jashtë shtetit me porosinë që të botoheshin vetëm nëse autori i tyre ndërronte jetë. Gjithsesi, një tjetër pikë kthese ndodhi në tetor 1990, kur Kadareja kërkoi strehim politik në Francë dhe nisi të kritikonte Ramiz Alinë si një komunist që nuk mund të ndreqej e të printe transformimin demokratik të Shqipërisë. Sado që për shumë shqiptarë veprimi i tij ishte një hap i vonuar, që nga çasti kur strehimi politik i dha Kadaresë sigurinë për t’i shprehur hapur mendimet mbi zhvillimet politike e shoqërore shqiptare, ai kërkoi që t’i njihej roli i intelektualit publik nr. 1 në mesin e kombit shqiptar.
Përkufizimet që janë dhënë për figurën e intelektualit theksojnë jo vetëm aftësinë e tij për të prodhuar ide të reja ose për të dhënë ekspertizë në një fushë të dijes, por edhe ndërhyrjen e tij në sferën publike në emër të së mirës së përbashkët, moralit, të drejtave universale etj. Në kohën tonë termi “intelektual publik” përdoret për intelektualin që, idealisht, i drejtohet mbarë shoqërisë, kombit, ose njerëzimit. Me fitimin e lirisë së plotë për t’u shprehur, Kadareja e mori përsipër rolin e intelektualit publik nr. 1 të kombit shqiptar, por nuk duhet harruar se kjo në njëfarë mënyre iu kërkua nga kombi i tij. Me gjithë akuzat që ngriheshin herë pas here në shtyp për elozhet që i kishte shkruar komunizmit dhe diktatorit, për privilegjet që kishte gëzuar nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe për ofiqet e deputetit e të nënkryetarit të Frontit Demokratik, prapëseprapë shkrimtarit shqiptar më të njohur në Perëndim i kërkohej që të shprehej për zhvillimet në Shqipërinë e tranzicionit, për vuajtjet e shqiptarëve nën diktaturën komuniste, për kalvarin e kosovarëve dhe të shqiptarëve të tjerë të shtypur në Jugosllavi etj. Krahas shkrimit të romaneve të rinj dhe redaktimit të veprave të botuara më parë, Kadareja, sipas mënyrës së tij, luajti dhe rolin e intelektualit publik. Ai përmes intervistave dhe eseve shprehej për zhvillimet politike dhe shoqërore në Shqipëri, përpiqej të ndërmjetësonte dhe të sqaronte “mosmarrëveshjet” e kombit shqiptar me vetveten dhe me “Europën”, ndërhynte pranë politikanëve të lartë perëndimorë për mbrojtjen e të drejtave njerëzore e kolektive të shqiptarëve të Kosovë, u përpoq të krijonte trysni ndërkombëtare për lirimin nga burgu të Ukshin Hotit, këshilloi delegacionin e Kosovës në Konferencën e Rambujesë etj. Titujt e intervistave ose artikujve të tij zinin ballinën e të përditshmeve dhe vendin e parë në lajmet kryesore të televizioneve. Polemika e Kadaresë me kritikun letrar e shkrimtarin Rexhep Qosja u ndoq me interes të madh: shumë shkrimtarë, studiues, opinionistë, gazetarë e madje politikanë morën në dorë penën a mikrofonin për t’u shprehur për pozicionimet e dy intelektualëve të shquar mbi identitetin shqiptar.
Kadareja dhe orientalizmi shqiptar
Deri në mbarim të studimeve pasuniversitare kisha lexuar mjaftueshëm nga vepra e Kadare, aq sa për të përfshirë krijime të tij në artikullin e parë kritik që shkrova për orientalizmin shqiptar, i cili u botua në vitin 2002. Në vitet që vijuan, ndërsa ky artikull-skicë po shndërrohej në një monografi, lexova pothuaj të gjithë veprën e deriatëhershme të Kadaresë dhe u ndërgjegjësova për vendin qendror që orientalizmi – sipas Eduard Saidit, orientalizmi përkufizohet si ligjërim perëndimor mbi Orientin/Lindjen, që ka pretendimin e një disipline shkencore, por që faktikisht e ndan botën në dy pjesë të kundërta dhe antagoniste, me qëllimin për të përftuar një identitet pozitiv për Perëndimin dhe për të drejtuar e legjitimuar pushtetin e tij mbi Lindjen – ka në një pjesë të mirë të saj. E kam fjalën për romane, novela, poema e tregime që temë të përbashkët kanë qëndresën e shqiptarëve ndaj Perandorisë Osmane dhe perandorive moderne e “revizioniste”: “Kështjella” (“Daullet e shiut”), “Ura me tri harqe”, “Kush e solli Doruntinën”, “Pashallëqet e mëdha” (“Kamarja e turpit”), “Shqipëria dhe tri Romat”, “Princesha Argjiro”, “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave”, “Viti i mbrapshtë”, “Sjellësi i fatkeqësisë”, “Dimri i Madh”, “Koncert në fund të dimrit”, “Lamtumira e së keqes” etj.
Libri im mbi gjeneaologjinë e orientalizmit shqiptar, i titulluar “Arratisje nga Lindja”, u botua më 2006. Një kapitull i tij i kushtohej analizës së veprës së Kadaresë të botuar gjatë komunizmit. Disa arsye më shtynë që krijimtarinë e Kadaresë në vitet 1960-1980 ta merrja si një rast përfaqësues të realizmit socialist. Së pari, Kadareja cilësohej në atë kohë si ndër përfaqësuesit më të shquar të letërsisë së realizmit socialist. Së dyti, Kadareja ishte dhe ndoshta është ende shkrimtari shqiptar më i lexuar nga bashkëkombësit e tij dhe ndikimi i teksteve të tij mbi kulturën shqiptare ka qenë më i madh se i çdo shkrimtari tjetër. Siç e ceka më sipër, fama e tij i detyrohet temave historike dhe identitare të shumë prej veprave të tij. Arsyeja e tretë për përzgjedhjen e Kadaresë ishte karakteri i theksuar politik i veprës së tij të shkruar gjatë komunizmit. Dihet se çdo krijim i realizmit socialist ngërthente në vetvete vijën zyrtare të politikës, mirëpo ishin të rrallë shkrimtarët që me krijime të tyre ndoqën nga kaq afër peripecitë e regjimit komunist. “Dimri i Madh” trajton ndarjen nga Bashkimi Sovjetik dhe kampi socialist, romani “Dasma” revolucionin kulturor shqiptar, kurse “Koncerti në fund të dimrit” ndarjen nga Kina. Enver Hoxha është një prej personazheve kryesore të dy romaneve madhore të Kadaresë, ndërsa heronjtë negativë janë udhëheqësit komunistë, Nikita Hrushovi e Mao Ce Duni. Për shkrimin e “Dimrit të madh”, Kadareja shfrytëzoi arkivin sekret të partisë, atij iu dha leja që pjesë të bisedimeve të Hoxhës me Hrushovin t’i përfshinte në roman dhe në këtë mënyrë ato u botuan si letërsi, më parë sesa të dilnin në serinë e veprave të diktatorit shqiptar.
Në kapitullin në fjalë të studimit tim tregoj se, në radhë të parë, Kadareja i ka paraqitur turqit si pushtues aziatikë e barbarë të kombit europian shqiptar (“Poshtë nesh ishte Azia me tërë mistikën dhe barbarinë e saj”, thotë mbrojtësi shqiptar mbi bedenat e kështjellës, e cila shërben si alegori e vetë Shqipërisë dhe kombit shqiptar). Në radhë të dytë, Kadareja ka shfrytëzuar faktin se Kina ndodhet në Azinë e Largët dhe se Bashkimi Sovjetik shtrirjen më të madhe gjeografike e kishte në Azi, për të orientalizuar këto dy fuqi “revizioniste” në raport me Shqipërinë staliniste. Kjo e fundit, duke mbrojtur sovranitetin e vet dhe variantin ortodoks të komunizmit, del edhe si mbrojtëse e qytetërimit europian, ashtu siç kishte qenë gjatë epokës së Skënderbeut. (Maoja, personazh i “Koncertit” ëndërron: “Tani ajo nuk kishte ku të vinte më. Shurdhtazi, pa shpatë e pa bujë, ajo [Shqipëria] do t’i kthehej Azisë, këtë herë përjetë. Ky do të ishte një moment sublim në historinë mijëravjeçare të Kinës. Vendi i parë europian në botë që do të kinezifikohej… Kjo do të ishte fitorja e parë kolosale e Azisë mbi Europën”.) Në këtë mënyrë, orientalizmi gjallonte në letërsinë dhe kulturën shqiptare gjatë kohës së komunizmit, edhe pse “Perëndimi” anatemohej si i barazvlefshëm me “borgjezinë”, “kapitalizmin” e “imperializmin”. Regjimi komunist shqiptar e paraqiste veten si ndjekës i traditave përparimtare e revolucionare europiane dhe si kundërshtar i prapambetjes që Shqipëria kishte trashëguar që nga periudha osmane. Historiografia e kohës i përmbahej tezës se pushtimi turk e kishte ndërprerë zhvillimin e shqiptarëve me të njëjtin hap me Europën.
Në ligjërimin e stalinizmit shqiptar, “klasat shfrytëzuese” – bejlerët, bajraktarët, kulakët, klerikët, tregtarët etj., konsideroheshin po aq të rrezikshëm për “popullin” sa edhe pushtuesi i huaj. Klishetë orientaliste u përdorën në realizmin socialist për paraqitjen negative të turqve të bejlerëve, hoxhallarëve, dervishëve, fanatikëve myslimanë, por edhe të borgjezisë së venitur. Te romanet ë Kadaresë ndeshim dervishët si zbulues osmanë, apo si drejtues shpirtërorë të atyre fanatikëve myslimanë që i kundërvihen idesë së një Shqipërie të pavarur e europiane (“Thuaji ‘sikter’ Europës si denbabaden,/ Shqipëri, moj kuçkë, na bëre verem”); ndeshim edhe bejlerë e borgjezë të rënë nga vakti, të cilët e urrejnë komunizmin “aziatik”, por i kanë varur shpresat te revizionistët sovjetikë e kinezë për kthimin e fatit të klasës së tyre (si p.sh. në fjalët e plakës Nurihan Kryekurti: “Nga u ngrit kjo erë e marrë [komunizmi], që na përmbysi të gjithë?! Nga Siberia, nga shkretëtira e Gobit? Kushedi ç’merimanga të mëdha dhe me helm ka atje!”… “Nga filloi kjo ngritje e bekuar, kjo erë që po na ngjall të gjithë? Larg. Larg. Shkretëtirë e Siberisë. Shkretëtirë e Gobit. Oaz i Nurihanit!”).
Kapitulli pasues i “Arratisjes nga Lindja” trajton orientalizmin bashkëkohor shqiptar. Kadareja zë vend në të së bashku me disa intelektualëve të tjerë që kanë shkruar për “rikthimin në Europë” të shqiptarëve. Historinë e një mijë vjetëve të fundit Kadareja e paraqet sipas një përsëritjeje ciklike të dilemës ekzistenciale të shqiptarëve: me Europën apo kundër saj? Tani “Europa” njësohej me “Perëndimin”, duke u kthyer në “Europën atlantike”. Ankthi i një humbjeje të tretë të Europës ndeshet në shumë prej shkrimeve dhe intervistave të Kadaresë. Ankthi ushqehet prej atyre që shkrimtari i quan “shenjat dalluese, veshjet e zakonet që vijnë nga kontinente të tjera, kryesisht nga Lindja e Mesme”, pra që kanë të bëjnë kryesisht me islamin dhe trashëgiminë osmane. Orientalizmi i Kadaresë dhe i intelektualëve të tjerë që kam përfshirë në studimin tim, puqet me islamofobinë, ngaqë kundërshtarët e supozuar të orientimit europian të Shqipërisë dhe kombit shqiptar ata i kërkojnë në mesin e besimtarëve myslimanë. Për ata që integrimin në Europë e shohin si një kthim shpirtëror në “rrënjët” europiane të kulturës shqiptare, vlera simbolike e krishterimit vlerësohet si më e rëndësishme sesa fetë e tjera të pranishme në mesin e shqiptarëve. “Katolicizmi… përbën për ne derën e hapur kah Perëndimin, ndërkohë që ortodoksia… sikur i largohet disi. Sa për islamizmin, edhe pse përbën një rrezik të papërfillshëm te ne, ai nuk simbolizon në asnjë rast Europën”, thotë Kadareja, duke e lënë të paqartë nëse rreziku (i papërfillshëm) qëndron te islami si fe ose te islami politik. Te eseja “Identiteti evropian i shqiptarëve”, Kadareja sqaron se teza se shqiptarët janë vetëm përgjysmë europianë, për shkak të besimit mysliman, u leverdiste fqinjëve shovinistë që kërkonin t’i paraqisnin shqiptarët si të huaj në sytë e Europës dhe të merrnin miratimin e kësaj të fundit për t’i zhbërë shqiptarët. Mirëpo, Kadareja nuk shpjegon se përse “Europa” e kultivon ende zakonin e mbrapshtë të mospranimit të popujve myslimanë në kontinent, sepse ai e merrte të mirëqenë se “Europa” është dhe do të jetë në përplasje të vazhdueshme me “Azinë” ose, së paku, me botën islamike. Ideja e Europës së bashkuar në veprën e Kadaresë më shumë se një projekt i hapur ndaj të ardhmes, paraqitet si një fat i paracaktuar nga e kaluara!
Teksti, kultura dhe politika
Projekti im pasues, njëherazi tema e doktoratës, ishte ideja e Europës në ligjërimin intelektual në vitet 1918-1939 dhe 1990-2006 (botuar më 2012 me titullin “Jam Evropë!”). Për sa i përket periudhës së dytë, përzgjodha për të analizuar tekste të intelektualëve publikë dhe opinionistëve ku shqyrtohej identiteti shqiptar dhe aspekte të shoqërisë e kulturës shqiptare në raport me “Europën” dhe procesin e integrimit në Bashkimin Europian. Eseja “Identiteti evropian i shqiptarëve” dhe shkrime të tjera të Kadaresë natyrshëm që do të bëheshin pjesë e studimit.
Gjatë viteve, duke rilexuar veprat e Kadaresë, jam tërhequr nga tema të tjera që gjenden në to. Zgjatime të projektit për orientalizmin shqiptar janë shqyrtime të lidhjeve midis erosit, trupave dhe Orientit, si dhe një artikull mbi imazhin e Ballkanit në tekstet kadareiane. Në letërkëmbimin e shkrimtarit me presidentin Alia në vitin 1990 kam analizuar kalimin e përfaqësimit retorik të popullit nga Partia te shtresa e intelektualëve, prej së cilës do të dilnin politikanët dhe qeveritarët e rinj të Shqipërisë. Gjithashtu, kam shkruar një artikull nisur nga magjepsja e shkrimtarit me aeroplanët, të cilët shfaqen nëpër disa nga romanet e tij dhe që nuk ishin qëmtuar më parë. Kadareja ka shfrytëzuar elemente të letërsisë gotike për të pasuruar novelën “Emblema e dikurshme”, e cila përndryshe do të ishte një vepër tipike e realizmit socialist. Ngjasime në figurën e patriarkut te “Kronikë në gur” dhe disa romane të Luan Starovës janë tema e një artikulli tjetër, që është botuar në faqet e revistës “Shenja”, ku kam botuar edhe shqyrtime të “Nëpunësit të Pallatit të Ëndrrave”.
Ismail Kadareja ka lënë pas një vepër të vëllimshme dhe të larmishme letrare, pjesa më e madhe e së cilës është shkruar nën një regjim totalitar komunist. Ajo është përkthyer në shumë gjuhë dhe që kanë hyrë në fondin e letërsisë botërore. Kadareja me anë të eseve dhe intervistave ka dhënë interpretimet e tij për episode të historisë shqiptare dhe për folklorin shqiptar, interpretime që mbështesin ose rishikojnë përdorimin e miteve kombëtare dhe të folklorit që gjenden në romanet dhe poemat e tij. Në biografinë e shkrimtarit më të njohur shqiptar gjen si konformizëm me regjimin dhe me metodën e realizmit socialist, si tentativa për të vënë në dyshim apo kritikuar, me alegori e gjuhën e Ezopit, diktaturën komuniste. Për këto arsye dhe të tjera, tekstet e tij do të vijojnë të jetë objekt i studimit dhe interpretimit, i glorifikimit dhe kritikës prej studiuesve që interesohen për marrëdhëniet midis pushtetit, kulturës, letërsisë dhe identitetit.
