Për një pagesë të mirë, një shkurtabiq mund të dilte shtatlartë në histori, i përshkruar si “burrështetas i pashoq” dhe “njeri përmasash epike”. Një vigan që kishte mbajtur mbi supe hallet e një kohe të tërë mund të zbriste në nivelin e një frikacaku të përhumbur e teveqel. Një burrë që kishte rënë në luftë me armë në dorë për ta mbrojtur vendin, kthehej i lidhur me “armikun” dhe i kthyer në tradhtar me motive të ulëta. Në të kundërtën, një figurë që kishte tradhtuar për interesa të ngushta, ngrihej në majat e lavdisë, si “ndërtues i paqes”, “strateg i kohës”, etj.
Ardian MUHAJ, Tiranë
Në fund të ditës u gjend përpara një mali të lartë sa një kodër, aspak i pjerrët dhe i lehtëkalueshëm. Priti agimin tjetër dhe u nis drejt malkodrës së agimit të zjarrtë. Rruga sa vinte e bëhej më e vështirë, edhe pse maja dukej gjithnjë e më afër. Kur mbërriti në majë, agimi ishte bërë muzg sërish, megjithatë nga maja dallohej fusha e pamatë që shtrihej mu në rrëzë. U ul të pushonte nga lodhja e ngjitjes, por ndërroi mendje shpejt. “Tani në teposhtë do zbres pa lodhje e fare shpejt”, mendoi. “Le të më gjejë agimi fushës së pamatë që shtrihej nga rrëza e malkodrës deri në paanësi.”
Vërtet zbriti shpejt, madje më shpejt nga sa e mendonte. Menjëherë sa u vu teposhtë, këmbët e lodhura iu ngatërruan dhe u rrokullis teposhtë malkodrës, derisa u ndal rëndueshëm në rrëzë. Për pak mendoi se kishte fluturuar, por jo. Thjesht ishte rrokullisur. Këmbët i ishin vrarë, edhe duart, edhe brinjët, edhe koka. Banorët e asaj fushe, që nuk e mbanin veten për fisnorë, por krenoheshin se ishin tashmë fshatorë, i erdhën pranë, por askush nuk guxoi ta prekte e as ta ndihmonte. Nuk dinin çfarë të bënin, ngaqë nuk vriteshin kurrë, sepse duke qenë fushorë nuk ngjiteshin kurrë në lartësi dhe prandaj nuk vriteshin, as nuk plagoseshin. Thjesht i vinin rrotull të habitur pa bërë asgjë.
“Dua një doktor ju lutem”, iu drejtua njërit që dukej më i dhemshur dhe i vinte më afër. “Doktor, doktor”. Pa e thënë mirë, sa hap e mbyll sytë, fushaku u largua. Nuk vonoi as një hap dielli dhe erdhi së bashku me një fushak tjetër, me syze që i mbulonin gjysmën e fytyrës, i thinjur dhe plot rrudha në fytyrën pa syze.
“Ju jeni doktori?”, iu drejtua. “Po”, i tha, tjetri. “Përse më kërkuat?” vazhdoi. “Si përse?” – ia ktheu plot habi. “Nuk e shihni në ç’gjendje jam, si jam bërë copë?” “E mirë” – i tha, doktori. “I martuar je?” – pyeti. “Jo” – iu përgjigj ai, “pse më pyet?”. “Mirë” – i tha “më parë shërohesh se martohesh”. U habit pa masë nga fjalët e doktorit megjithëse i dolën siç i tha. Katër vjet mbas rrokullisjes ishte shëndosh e mirë, përsëri në këmbë dhe i fortë si më parë dhe akoma i pamartuar.
Arsyeja pse kishte zgjatur aq shumë shërimi i tij, që në Kunatumbë do të kishte shkuar as katër javë, ishte se doktori nuk dinte ta shëronte askënd. Për katër vjet thjesht ishte shëruar vetvetiu. Doktori, që respektohej në krejt fushërinë, nuk shëronte të gjallët, por të vdekurit. Kur i kishte kërkuar që ta shëronte, doktori i kishte shpjeguar se duhej të vdiste që të bëhej pacient i tij, mbasi ai nuk trajtonte pacientë të gjallë.
Me gjithë përpjekjet e doktorit, ai nuk kishte pranuar të vdiste për t’u shëruar dhe prandaj kishte vonuar aq shumë për t’u shëruar, por më në fund, me këmbënguljen e vet, u shërua pa pasur nevojë të vdiste.
Për katër vjet i kishte qëndruar çdo çast pranë doktorit dhe kishte mësuar edhe ai vetë të shëronte të vdekurit. Me një fjalë, ishte bërë doktor të vdekurish dhe ishte shumë i gëzuar se më në fund, kur të kthehej në Kunatumbë, do të mahniste krejt kunatumbasit me aftësinë e tij për të shëruar të vdekurit.
Në Kunatumbë jetonin shumë të vdekur. Madje, më shumë kishte të vdekur sesa të gjallë, prandaj do të mbahej mend si doktori i parë i diplomuar për të shëruar të vdekurit në historinë e fisit të tij të lavdishëm.
Për katër vite, nga agimi në muzg, çdo ditë kishte marrë diturinë e shërimit të të vdekurve, për të cilën kishte aq nevoja Kunatumba e tij e dashur dhe e largët. Doktori i të vdekurve e kishte marrë në shtëpinë e tij, me shpresë së mos ndryshonte mendje dhe pranonte të vdiste që të shërohej, por kur e kishte parë vendosmërinë e tij për të jetuar, thjesht ishte kujdesur për të dhe ngadalë kishte filluar t’ia mësonte të fshehtat e profesionit të tij.
Menjëherë sa ishte përmendur, e kishte parë veten në një dhomë që ndodhej ngjitur me studion e madhe të doktorit. Kur kishte hyrë për herë të parë në atë studio, kishte parë se ishte e stërmbushur me libra, statuja, piktura, fotografi, emra të gdhendur në gur, etj.
Nuk priti për ta pyetur se përse thoshte se shëronte të vdekurit kur aty nuk ndodhej këmbë të vdekuri. Doktori kishte qeshur dhe i kishte uruar mirëseardhjen dhe fillimshërimin e tij. Doktori i kishte shpjeguar se ai nuk i ngjallte të vdekurit, por thjesht i shëronte pa i ngjallur fare. Pikërisht aty qëndronte sekreti dhe e veçanta e punës së tij. Nëse ngjalleshin të vdekurit, ata prapë do të sëmureshin dhe do të vdisnin, ndërsa nëse qëndronin ashtu të vdekur, atëherë dija e tij i shëronte nga të gjitha të këqijat dhe sëmundjet që kishin pasur në gjallnimin e tyre. Pastaj, përveçse duhej të qëndronin të vdekur, ata duhej të kishin dikë të gjallë që i paguante shpenzimet e shërimit të tyre.
Pas katër vitesh, tashmë i kthyer në doktor të vdekurish, ai ishte gati të nisej për Kunatumbë. Por, para se të merrte rrugën, mësuesi i tij i moçëm, doktori i famshëm i fushës, e ftoi për një darkë lamtumire. Gjatë asaj darke të çuditshme, që u shtrua në një tryezë të gjatë me pjata të zbrazura dhe gota të mbushura me hije, doktori i vjetër ngriti një dolli të vetme: “Tani je njëri prej nesh. Mos harro kurrë se të vdekurit janë pasuri e gjallë. E ardhmja nuk mund të shkruhet pa u kurdisur mirë e mirë e kaluara”.
Në rrugën e kthimit për në Kunatumbë, i ri dhe i diplomuar në mjekësinë e të vdekurve, mendonte me ngazëllim për punën që e priste. Në fillim, banorët e Kunatumbës, që nuk ishin më të gjallë se të vdekurit e tyre, e pritën me ndjenjë dyshimi. Por, kur kuptuan se doktori nuk kishte ardhur për të prekur të gjallët, por për të shëruar të vdekurit, e pritën me entuziazëm.
Ai u vendos në ndërtesën më të vjetër të qytetit, një ish-muze që dikur kishte qenë shkollë, kishë, më pas burg dhe, së fundmi, “qendër për përkujtim dhe pajtim”. Në këtë vend, çdo i vdekur kishte një raft, një dosje, një bust ose një copë pllakë me mbishkrim. Aty kishte nga të gjithë: patriotë të mëdhenj dhe tradhtarë të poshtëruar, heronj me shpata në dorë dhe kriminelë me shpata në kurriz, të shenjtë dhe djaj, të lartësuar dhe të poshtëruar, sipas regjimeve që kishin kaluar.
Historiografia, ku ky doktor i të vdekurve u bë mjeshtër, ishte vetë fusha e pamatë, ku çdo sistem kishte nevojë për heronjtë dhe tradhtarët e vet. Vendi ku të vdekurit nuk ngjalleshin, por riformatoheshin. Ai shëronte me mjete të çuditshme: me interpretime, me burime të reja, me heqje pllakash dhe vendosje bustesh të rinj. Çdo ndërhyrje në trupin e të vdekurve, në imazhin e tyre, ishte e paprekshme për të gjallët, por e ndjeshme për të gjithë sistemin.
Nëse dikush kishte nevojë për një hero, mjaftonte të kërkonte te raftet e të harruarve dhe aty doktori e ringrinte një figurë që dikur ishte përbuzur. Po ashtu, nëse duhej një tradhtar për të justifikuar dështimet e të gjallëve, mjaftonte një shenjë e doktorit dhe një i vdekur i ndritur zbehej në një siluetë errësire. Sepse gjithmonë, të gjallët ishin ata që e paguanin shërimin e të vdekurve dhe sa më i lartë çmimi, aq më i thellë transformimi.
Për një pagesë të mirë, një shkurtabiq mund të dilte shtatlartë në histori, i përshkruar si “burrështetas i pashoq” dhe “njeri përmasash epike”. Një vigan që kishte mbajtur mbi supe hallet e një kohe të tërë mund të zbriste në nivelin e një frikacaku të përhumbur e teveqel. Një burrë që kishte rënë në luftë me armë në dorë për ta mbrojtur vendin, kthehej i lidhur me “armikun” dhe i kthyer në tradhtar me motive të ulëta. Në të kundërtën, një figurë që kishte tradhtuar për interesa të ngushta, ngrihej në majat e lavdisë, si “ndërtues i paqes”, “strateg i kohës”, etj.
Një hajdut pulash, që s’kishte lënë katund pa vjedhur, portretizohej si filantrop që e kishte ndihmuar popullin në vitet e vështira, me foto të varura nëpër muze e rrugë të emërtuara me emrin e tij. Një informator, që dikur kishte ndjekur, përgjuar e shkatërruar jetë njerëzish, në përmendoren e doktorit dilte si “mbrojtës i rendit dhe ligjit”, “njeri i rregullave” dhe “ruajtës i moralit kombëtar”. Një poet, që s’kishte thënë kurrë ndonjë varg të tijin, shpallej zëri i ndërgjegjes fistare. E, ndërkohë, një shkrimtar që kishte sakrifikuar gjithçka për të thënë ta vërtetën, mbetej i pazëshëm në raftet e doktorit, sepse askush nuk paguante për të.
Në këtë mënyrë, doktori i të vdekurve nuk ishte thjesht një mjek që shëronte kujtesën, por mjeshtër i maskave dhe i rikompozimit të figurave sipas nevojës, interesit dhe kërkesës së ditës. Historitë ndërroheshin si fletë kartelash mjekësore. Dosjet e të njëjtit të vdekur herë kishin diagnozën “armik i kombit”, e herë “atdhetar i ndritur”, varësisht nga dorëzanët dhe financuesit e shërimit të tij memorial.
Tashmë doktori kishte nxjerrë edhe nxënës të tij, të cilët shkonin në qytete të tjera e hapnin klinika të ngjashme. Në çdo qytet, klinikat e shërimit të të vdekurve u bënë institucione me interes fisnor e fistar. Ato quheshin institute, komisione për rishikim, muze përkujtese, etj.
Kështu, në heshtje dhe në vetmi, u përmbush cikli i një njeriu që nuk vdiq për t’u shëruar, por që kuptoi shumë vonë se në këtë vend, e kaluara nuk është një vendbanim i kujtesës, por një punishte e retushimeve, ku historia nuk mësohet, por maskohet, sipas interesit dhe qëllimit të atyre që ende nuk kanë vdekur.
Pas shumë vitesh pune si doktor i të vdekurve, ai filloi të ndiente një lodhje të çuditshme. Jo nga puna, por nga ndjesia që çdo shërim që kryente e shtrembëronte edhe më shumë trupin e së vërtetës. Sa më shumë i shëronte të vdekurit, aq më pak i kuptonte të gjallët. Fjalët “hero”, “tradhtar”, “atdhetar”, “kriminel”, “martir”, “kolaboracionist”, “filantrop”, “revolucionar”, “demokrat”, kishin filluar të humbnin peshën dhe përmbajtjen, si etiketa që u ngjiteshin sipër arkivolëve në varësi të porosisë. Aty për aty kuptoi se në këtë fushë paanësie, ku ngrihej e binte morali historik sipas stinëve të pushtetit, e vërteta nuk ishte më një horizont për t’u arritur, por një mall që peshohej dhe shitej si mall tregu.
Në çdo raft të klinikës së tij qëndronin jetë të përshtatura, të ripunuara, të rimontuara, jo për hir të drejtësisë historike, por për nevoja simbolike, për identitete të përkohshme, për interesa të partive, familjeve, klaneve, fondacioneve, për fushata elektorale apo për diplomaci të jashtme.
Dhe, ndonëse e kishte nisur rrugëtimin me qëllimin për të ndihmuar, ai tani po kuptonte se ishte bërë pjesë e një zinxhiri të gjatë përpunimi, ku kujtesa nuk trashëgohej, por prodhohej dhe e kaluara nuk jepej siç kishte ndodhur, por siç duhej të ishte për ta justifikuar të tashmen. Sepse, në atë fushë të pamatë, që quhej histori fistare, të vdekurit nuk ishin thjesht kujtime, ata ishin instrumentë.
(…)
Kështu, në historiografi, vdekja nuk është fundi, por fillimi i një trajtimi të gjatë që e bën një jetë të dikurshme të ndërrojë kuptim, moral dhe, madje, edhe kah ideologjik, jo sipas së vërtetës, por sipas nevojës.
