Shtypi shqiptar i viteve 1930-të luajti një rol thelbësor në pasurimin e gjuhës letrare dhe kulturës kombëtare, duke shërbyer si një forcë shtytëse për modernizimin e shoqërisë. Ai ishte instrument në “ringjalljen e jetës kulturore” dhe në “lëvrimin e gjuhës letrare shqipe, në njësimin e shkrimit të saj”. Ky angazhim i shtypit në standardizimin dhe rafinimin e gjuhës kombëtare tregon një përpjekje të vetëdijshme për të ndërtuar një shtet modern, ku një gjuhë e unifikuar është thelbësore për kohezionin kombëtar, arsimin efektiv dhe zhvillimin e infrastrukturës administrative dhe kulturore.
Festim RIZANAJ, Prizren
Gjatë viteve ’30-të, Shqipëria përjetoi një periudhë kyçe në procesin e konsolidimit shtetëror dhe të modernizimit shoqëror, pas trashëgimisë së gjatë të sundimit osman dhe pasigurisë strukturore, që pasoi shpalljen e pavarësisë. Kjo dekadë u karakterizua nga një përpjekje e qëndrueshme për ndërtimin e institucioneve shtetërore dhe afirmimin e sovranitetit kombëtar. Nën drejtimin autoritar të Mbretit Zog I, i cili e institucionalizoi kalimin nga një republikë në një monarki parlamentare, u realizua një centralizim i theksuar i pushtetit ekzekutiv, çka çoi në eliminimin gradual të opozitës politike dhe në vendosjen e një regjimi me tendenca autoritare.
Gjatë sundimit të Mbretit Zog, u ndërmorën disa reforma me karakter modernizues që, ndonëse të kufizuara nga natyra autoritare e regjimit, kontribuuan në ndërtimin e një rendi shtetëror më funksional. Kushtetuta e vitit 1928 sanksionoi ndarjen formale të pushteteve dhe njohu disa të drejta qytetare, ndërsa investimet në arsim, përfshirë shkollimin e vajzave, përfaqësonin hapa të rëndësishëm drejt emancipimit shoqëror. Miratimi i kodit civil dhe penal, në vitin 1929, i frymëzuar nga modelet perëndimore, shënoi një përpjekje për zëvendësimin e së drejtës zakonore me një sistem ligjor modern. Forcimi i administratës burokratike ndihmoi në konsolidimin e pushtetit shtetëror dhe në frenimin e ndikimit të strukturave tradicionale lokale.[i]
Me gjithë vështirësitë ekonomike të kohës, kjo periudhë shënoi një zhvillim të ndjeshëm kulturor, që ishte i nxitur nga intelektualë të formuar jashtë vendit, ndërsa arsimi u vu në qendër të përpjekjeve shtetërore, përballë nivelit të lartë të analfabetizmit që në vitin 1928 kapte rreth 90 për qind të popullsisë.[ii]
Në këtë kontekst kompleks, shtypi shqiptar u shfaq si një instrument jetik për modernizimin. Në një komb me institucione të kufizuara publike dhe me një normë të lartë analfabetizmi, shtypi u bë tribuna kryesore e mendimit politik dhe shoqëror shqiptar, si dhe një mjet thelbësor për ringjalljen kulturore. Intelektualët e konsideronin atë si pararojë për promovimin e zhvillimit kombëtar dhe adresimin e prapambetjes së vendit. Vetë shteti e njohu këtë potencial, duke financuar pjesërisht aktivitete dhe institucione artistike, si dhe duke e mbështetur në mënyrë implicite rolin e shtypit në përhapjen e këtyre nismave kulturore. Kjo qasje e shtetit ndaj shtypit tregon se modernizimi nën Mbretin Zog ishte një projekt i drejtuar nga lart-poshtë, i cili e përdori median si një mjet për ta forcuar shtetin dhe për të ndërtuar një identitet kombëtar, duke e pozicionuar shtypin si një agjent kyç në përpjekjet e shtetit për ta avancuar me shpejtësi shoqërinë, edhe pse kjo nënkuptonte një narrativë të kontrolluar.[iii]
Peizazhi i shtypit shqiptar në vitet 1930
Në dekadën e viteve 1930-të u vu re një hov i dukshëm i shtypit shqiptar, i cili u pasqyrua në shtimin e revistave dhe gazetave që dilnin si brenda vendit, ashtu edhe në diasporë. Qendrat kryesore të botimit në Shqipëri përfshinin Tiranën, Shkodrën, Korçën, Elbasanin, Vlorën dhe Gjirokastrën. Përveç kësaj, botimet arrinin edhe në komunitetet shqiptare në Kosovë, Itali, Serbi, Francë dhe SHBA.[iv]
Botimet periodike shqiptare të viteve 1930-të trajtonin një spektër të gjerë temash, pasqyrë e sfidave të shumta që i shoqëronin përpjekjet për konsolidimin e shtetit shqiptar. Përmbajtja e këtyre botimeve përfshinte analiza dhe diskutime mbi çështje politike, ekonomike, historike, letrare, kulturore, arsimore dhe fetare. Ndër temat më të trajtuara ishin edhe çështjet gjuhësore, të cilat, në vazhdimësi me debatin e hapur gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare, zinin një vend qendror në diskursin publik, duke dëshmuar rolin e shtypit në artikulimin e ideve për ndërtimin e një identiteti kombëtar të unifikuar.[v]
Shtypi shqiptar i viteve 1930-të luajti një rol thelbësor në pasurimin e gjuhës letrare dhe kulturës kombëtare, duke shërbyer si një forcë shtytëse për modernizimin e shoqërisë. Ai ishte instrument në “ringjalljen e jetës kulturore” dhe në “lëvrimin e gjuhës letrare shqipe, në njësimin e shkrimit të saj”. Ky angazhim i shtypit në standardizimin dhe rafinimin e gjuhës kombëtare tregon një përpjekje të vetëdijshme për të ndërtuar një shtet modern, ku një gjuhë e unifikuar është thelbësore për kohezionin kombëtar, arsimin efektiv dhe zhvillimin e infrastrukturës administrative dhe kulturore. Duke u angazhuar aktivisht në debate dhe duke promovuar një gjuhë të unifikuar, shtypi kontribuoi drejtpërdrejt në formimin e një identiteti kombëtar koheziv, duke kapërcyer dialektet e fragmentuara rajonale dhe ndikimet e mbetura gjuhësore të së kaluarës osmane.[vi]
Gazeta Illyria luajti një rol aktiv në promovimin e standardeve arsimore dhe gjuhësore, duke theksuar rëndësinë e zotërimit të gjuhëve të huaja nga mësuesit dhe duke botuar rubrika si “Fjalorthi”, të cilat synonin standardizimin dhe pasurimin e gjuhës shqipe. Këto iniciativa, në një kontekst të lartë analfabetizmi dhe të një gjuhe letrare në formim, i jepnin shtypit një funksion të qartë pedagogjik dhe e poziciononin atë si një faktor kyç në modernizimin dhe emancipimin kulturor të shoqërisë shqiptare.[vii]
Në periudhën 1925-1944, shtypi shqiptar u fokusua kryesisht në konsolidimin e identitetit kombëtar, duke synuar ndërtimin e një ndërgjegjeje të unifikuar përtej dallimeve fetare dhe kufijve shtetërorë. Ai mbështeti hapat kyçë, si ndarjen e Komunitetit Mysliman nga kalifati dhe kërkesat për autoqefalinë e Kishës Ortodokse, duke përforcuar sekularizimin dhe centralizimin e autoritetit shtetëror. Shtypi, shpesh i mbështetur nga Mbreti Zog, shërbeu si mjet ideologjik për promovimin e një identiteti laik dhe kombëtar, bazuar në gjuhën dhe kulturën, duke luajtur një rol kyç në modernizimin dhe ndërtimin e shtetit-komb shqiptar.[viii]
Diskursi intelektual për modernizimin shoqëror
Shtypi shërbeu si një arenë e gjallë për pasqyrimin dhe formësimin e debateve shoqërore, shpesh të karakterizuara nga “përplasje të ashpra ideologjike” dhe “debate të mprehta” midis grupeve të ndryshme intelektuale dhe botuese.
Një karakteristikë e shquar e epokës ishte kthimi i shumë intelektualëve shqiptarë, të cilët kishin studiuar jashtë vendit, duke sjellë me vete “kulturën progresive perëndimore” dhe mendimin filozofik. [ix] Shtypi shërbeu si një arenë jetike për promovimin dhe debatin e rrymave të ndryshme intelektuale, përfshirë ato që avokuan për ide progresive. Kjo e lehtësoi shkëmbimin e koncepteve të reja dhe i sfidoi pikëpamjet tradicionale.
Puna e publicistëve si Branko Merxhani, i njohur për stilin e tij filozofik dhe theksin e tij te “kultura” mbi “politikën”, ilustron se si shtypi shpërndau paradigma të reja intelektuale. Shkrimet e tij inkurajuan një fokus te përparimi shoqëror dhe kulturor si motori i vërtetë i progresit kombëtar. Vetë qëllimi i revistave, si “Studenti shqiptar”, u deklarua shprehimisht si “lartësim intelektual” dhe “stërvitje e ndjenjave estetike të popullit tonë” , duke demonstruar një mandat të qartë për ndriçim intelektual dhe kulturor.[x]
Branko Merxhani, së bashku me figura si Petro Marku, Tajar Zavalani dhe Lasgush Poradeci, ishte ndër ideatorët kryesorë të “neoshqiptarizmës” — një qasje reformuese që synonte zhvillimin e Shqipërisë përmes modelit perëndimor, por pa imituar verbërisht kulturat e huaja. Ata mbronin ruajtjen e unitetit kombëtar dhe u distancuan nga individualizmi ekstrem që po përhapej në Europë. Idetë e tyre u shprehën fillimisht në gazetën Illyria dhe më pas në revistën Përpjekja Shqiptare. Merxhani theksonte se Shqipëria duhej t’i përvetësonte metodat teknike dhe qytetërimin e Perëndimit – të kuptuar si zhvillim teknologjik – por jo kulturën e tij, duke propozuar një përmbrendësim të qytetërimit të jashtëm brenda kulturës shqiptare, njësoj si fjalët e huaja që integrohen në një gjuhë.[xi]
Merxhani veproi në një periudhë kur shteti shqiptar sapo ishte konsoliduar, por shoqëria vazhdonte të përballej me kriza të mëdha ekonomike, politike, sociale dhe kulturore. Projekti i tij intelektual synonte modernizimin e shoqërisë shqiptare në rrethana të reja shtetformuese, duke hedhur poshtë trashëgiminë e vjetruar dhe duke ndërtuar një demokraci mbi baza të reja. Ai refuzoi mbështetjet tradicionale të sistemit feudal-osman, si edhe ideologjitë e reja të shekullit, si fashizmi, bolshevizmi dhe liberalizmi, duke promovuar një qasje demokratike që shmangte skajet ideologjike.[xii]
Ideja kryesore e Merxhanit përmblidhej në moton e tij “Politikë s’ka! Vetëm kulturë!”. Ai besonte se ndryshimi i vërtetë shoqëror dhe politik duhej të vinte përmes zhvillimit të thellë kulturor dhe intelektual, duke refuzuar revolucionet radikale, si atë bolshevik, të cilin e shihte si “shkatërrues” [183]. Ai e kritikonte modernizmin sipërfaqësor dhe e theksonte nevojën për “kultivim të perceptimit, intelektit, emocionit, karakterit dhe vullnetit”. Merxhani synonte një rilindje shqiptare që do ta lidhte vendin me vlerat dhe mendimin perëndimor.[xiii]
Branko Merxhani, së bashku me Vangjel Koçon, në propozimin e tyre për alternativën modernizuese të quajtur “neoshqiptarizma”, synonin ndërtimin e një shoqërie shqiptare moderne të bazuar në vlerat e qytetërimit perëndimor, pa lënë pas dore identitetin dhe kulturën vendase. Kjo qasje kërkonte riedukimin e shqiptarëve dhe riorganizimin e sistemit arsimor, ndërsa theksonte rëndësinë e njohurive filozofike dhe sociologjike në kapërcimin e krizave sociale të trashëguara. Merxhani solli një perspektivë të re në debatin intelektual shqiptar, duke prezantuar për herë të parë sociologjinë dhe figura të rëndësishme të mendimit europian, si Bergson, Descartes dhe Freud, përmes të cilëve përpiqej të ndriçonte rrugën drejt një moderniteti kombëtar.[xiv]
Vangjel Koça ishte një publicist dhe gazetar i shquar, bashkëpunëtor i ngushtë i Merxhanit në promovimin e Neoshqiptarizmës, veçanërisht përmes gazetës “Demokratia”. Edhe Koça ishte një avokat i fortë i perëndimorizimit kulturor, duke theksuar rëndësinë e kulturës si “armë e vetme” për transformimin e Shqipërisë. Ai ndante me Merxhanin qëndrimin antikomunist dhe besimin se ndryshimi shoqëror duhej të vinte nga brenda përmes kulturës dhe jo nga revolucioni politik. Roli i tij ishte thelbësor në përhapjen e këtyre ideve në një audiencë më të gjerë përmes shtypit.
* * *
Shtypi shqiptar i viteve 1930-të luajti një rol kyç në modernizimin e shoqërisë shqiptare në disa drejtime, duke shërbyer si forcë nxitëse për zhvillimin gjuhësor, arsimor, kulturor dhe për ndërtimin e identitetit kombëtar. Ai kontribuoi në njësimin e gjuhës letrare dhe ortografisë shqipe, mbështeti përpjekjet kundër analfabetizmit dhe i promovoi vlerat e shkollimit. Në aspektin kulturor, shtypi u bë forum i rëndësishëm për debatet mbi artin, letërsinë dhe rolin e gruas në shoqëri, duke ndihmuar në formësimin e një identiteti modern dhe laik. Përmes mbulimit të reformave fetare dhe të emancipimit shoqëror, shtypi ndihmoi në krijimin e një Shqipërie të re, të orientuar drejt Perëndimit, të arsimuar dhe të unifikuar, pavarësisht kufizimeve nga kontrolli shtetëror.
[i] Bernd J. Fischer and Oliver Jens Schmitt (2022). Interwar Albania: The Rise of Authoritarianism, 1925–1939
[ii] Eriselda Sefa (2016). Culture of Albania in Years (1928-1938). Centre for Albanological Studies.
[iii] Bernd J. Fischer and Oliver Jens Schmitt (2022). Interwar Albania: The Rise of Authoritarianism, 1925–1939
[iv] Resmije Kryeziu (2004). Shtypi në vitet `30. Gjurmime Albanologjike – Seria e shkencave filologjike
[v] Tomor Osmani (2024). Studime për gjuhën shqipe në gazetën Illyria (1934-1936).
[vi] Eriselda Sefa (2016). Culture of Albania in Years (1928-1938). Centre for Albanological Studies.
[vii] Tomor Osmani (2024). Studime për gjuhën shqipe në gazetën Illyria (1934-1936).
[viii] Gazmend Leçini (2015). Roli i medias në formimin e identitetit kombëtar shqiptar në vitet 1925-1944. Thesis, nr.2.
[ix] Eriselda Sefa (2016). Culture of Albania in Years (1928-1938). Centre for Albanological Studies.
[x] Ermir Hoxha (2020). Shënimet estetike shqiptare të viteve 1930: “Mbi natyrë t’Artit”! https://telegrafi.com/shenimet-estetike-shqiptare-te-viteve-1930-mbi-natyre-tartit/
[xi] Branko Merxhani (2003). Vepra: Branko Merxhani. Plejad.
[xii] Gëzim Selaci. “Nga Shqiptarisma në Neo-shqiptarismë”: vizioni i Branko Merxhanit. Sbunker. https://sbunker.org/analize/nga-shqiptarisma-ne-neo-shqiptarisme-vizioni-i-branko-merxhanit/
[xiii] Branko Merxhani (2003). Vepra: Branko Merxhani. Plejad.
[xiv] Gëzim Selaci. “Nga Shqiptarisma në Neo-shqiptarismë”: vizioni i Branko Merxhanit. Sbunker. https://sbunker.org/analize/nga-shqiptarisma-ne-neo-shqiptarisme-vizioni-i-branko-merxhanit/
