Shkruan: Fjolla SPANCA, Mitrovicë
Nanë
Emni yt asht ai’ Qielli i Naltë
që ma përthekon n’kërthizë Shpirtin!
Nanë, Ti je Frymë!
yjzi n’Hanë
edhe Dashni, e parë!
Dashni e mramë!
sot, n’mot!
Nana zemrën e paqtë,
si lot!
Kur shtatit i rrumbullakosen ditët dhe pritjes i troket fundi, Nana, pa as edhe një grimcë hamendësimi e dyshimi, shkrihet në dorëzimin më të pacen, për tek Shpirti. Nana përjeton më të përplotin dorëzim kur, përpara vetes, lartëson Jetën në ardhje, duke e ditur fare mirë se ky dorëzim mund të jetë sa i pari aq edhe i fundit për përkohshmërinë e saj. Dhe, sërish, ajo zgjedhë sypatrembur ta nxjerr në dritë tik-takun e asaj zemre që nëpër muaj lodronte përmes damarëve të loçkës, në thellësitë e fshehura, mu aty ku ndrit rranja e krahërorit të gruas.
Në rrëfenjat e mëmësisë kjo dashni e lidhur prej kërthize pikturohet si njësi tërësisht e pamatshme për peshoren e përbotshmënisë. Ky rrugëtim shpirtnor, ku lundrohet me varka shprese e pikëpyetjesh, gratë vazhdimisht i nxjerrë në brigje që s’janë shkelur më parë, kundrimi i së cilave kërkon durim, besim dhe vetnjohje. Ndonëse baulet e njeriut modern janë të ngarkuara kapicë prej barnash e melhemesh turlisoj, foshnjorët, pa zë, lypin veçse të ngjiten pas lëkurës së shtatit të nanës. Aty, në atë konak mistik, krejt açik, shembën teoritë duke u rishkruar tapitë’ e zemrave të magjepsura mbas tamlit, të nanës, të vetmës shkencë që nuk i është zbehur kurrë vula e përjetësisë.
Çmagjepsjet e lëna përgjysmë
Max Weber-i mbetet një prej mendimtarëve më të rëndësishëm që artikuluan tezën e shekullarizimit; një qasje teorike, e cila ka ushtruar ndikim të gjerë në studimet e shoqërisë dhe kulturës moderne. Sipas tij, moderniteti, veçanërisht pas epokës industriale, është produkt i një procesi të dyfishtë çmagjepsjeje, i cili mund të kuptohet thelbësisht përmes dy fazave kryesore.
Faza e parë karakterizohet me ndikimin e feve monoteiste, të cilat, duke ia atribuar gjithë krijimin dhe kuptimin një Zoti të vetëm, e kanë zhveshur universin nga shumësia e perëndive, gjysmëzotave dhe shpirtave që kishin dominuar ndër shekuj me radhë botëkuptimin e njeriut. Kjo zhvendosje drejt një bote shpirtërisht të unifikuar ka qenë hapi i parë për kah çmitizimi i realitetit. Ndërkaq, Weber-i pohon se faza e dytë çelet me racionalizmin evropian apo një zhvillim intelektual dhe kulturor që kulmoi me revolucionin shkencor. Përmes këtij procesi, mënyra tradicionale e të menduarit dhe të shpjeguarit të botës nga pikëpamja e Weber-it, do të zëvendësohej prej një logjike të bazuar në arsye, vëzhgim dhe rregull.
Në stadin e tij më të avancuar, ky proces çmagjepsjeje sipas Weber-it do të shfaqej në dy trajta themelore: në shekullarizimin e jetës publike dhe zbehjen e rolit të magjisë si dhe në forcimin dhe zgjerimin e ndikimit të shkencës, ligjit, burokracisë dhe shtetit modern mbi individin. Në këtë kuptim, moderniteti paraqet si një epokë ku Zoti dhe forcat okulte janë tërhequr nga jeta shoqërore, duke ia lëshuar vendin racionalitetit, llogaridhënies dhe strukturave institucionale.
Kështu, në prag të mitit modern të çmagjepsjes, idetë dhe vizionet e kohës po projektoheshin mbi një realitet të profanizuar, të çliruar nga Absoluti dhe të përshkuara nga përfytyrimi i një progresi të pandërprerë.
Në këtë horizont ideor, feja prirej të konceptohej shpesh si një strukturë identitare e trashëguar deri në Mesjetë; periudhë kur ajo përmbushte funksione thelbësore në organizimin e jetës sociale dhe orientimin shpirtëror të individit. Në këtë kuptim, feja nuk ishte thjesht një çështje besimi personal. Përkundrazi, Emile Durkheim-i e përcaktonte atë si simbol identitar që e konstrukton kuptimin kolektiv dhe e përforcon ndjenjën e përkatësisë brenda një komuniteti.
Megjithatë, me lindjen e modernitetit dhe ndikimin e thellë të Iluminizmit, nis të përvijohet një vizion tjetër mbi raportin e shoqërisë me fenë. Rruga drejt racionalizimit, përparimi i shkencës dhe zhvillimi i teknologjisë që i dhanë formë idesë së një bote gjithnjë e më të çliruar nga misteri dhe transcendenca ose një bote të “çmagjepsur” siç do të thoshte Max Weber-i, fenë po e projektonte si një relikt historik, të destinuar për t’u zbehur dhe për ta humbur ndikimin e saj mbi jetën publike dhe ndërgjegjen individuale, teksa shoqëria orientohej gjithnjë e më shumë drejt autonomisë së arsyes dhe institucioneve sekulare.
Sipas optikës klasike të teorisë së shekullarizimit, me shpërthimin e modernitetit, feja do ta humbiste funksionin e saj integrues, duke mos qenë më e aftë të ruante kohezionin social apo të ndikonte ndjeshëm në formimin e vetëdijes kolektive. Madje, në vend të saj, do të ngrihej një rend i ri racional, i ndërtuar mbi bazën e arsyes empirike, të shkencës dhe të pluralizmit të vlerave.
Matanë shekullarizimit
Vite më vonë, sociologë si Peter Berger do t’i sfidonin pritshmëritë klasike të teorisë së shekullarizimit, duke vënë në dukje se feja asnjëherë nuk kishte përjetuar një rënie “lineare e të pashmangshme”. Përkundrazi, në shumë cepa të globit qe vënë në dukje një “rivitalizimi” i traditave fetare, shpeshherë i shoqëruar me rritjen e pjesëmarrjes në ritualet tradicionale dhe me shtimin e numrit të atyre që i frekuentonin institucionet fetare si kisha apo xhamia.
Për më tepër, ndonëse evidencat për zbehjen e rolit të fesë në Perëndim janë të mirëdokumentuara dhe nuk mund të anashkalohen, sociologia Mary Eberstadt propozon një interpretim tjetër të këtij fenomeni. Sipas saj, zbehja e ndikimit të fesë në shoqëritë perëndimore është e lidhur ngushtë me shpërbërjen e strukturës familjare.
Pra, aniqë sociologjia konvencionale ka prodhuar një postulat të qëndrueshëm sipas të cilit rënia e fesë, nënkuptuar si proces i shekullarizimit sjell edhe rënien e familjes (lidhje kjo e ndërtuar mbi idenë se individët, pasi humbasin përkushtimin e tyre fetar, priren më pas të shmangin formimin e familjes apo të heqin dorë nga pasja e fëmijëve, duke çuar kështu në shpërbërjen e strukturave tradicionale familjare) Mary Eberstadt-i argumenton se nuk është domosdoshmërisht zvenitja e fesë ajo që shkakton shpërbërjen e familjes, por përkundrazi është kriza e familjes ajo që ka çuar në zbehjen e praktikës dhe besimit fetar. Në këtë dritë, rritja e prirjes për të mos formuar familje ose për të jetuar në struktura familjare të fragmentuara i ka sfiduar dhe përmbysur modelet klasike të teorisë së shekullarizimit.
Biles, Eberstadt-i propozon edhe një metaforë tejet domethënëse për këtë ndërvarësi, duke theksuar se familja dhe besimi janë spiralet e dyfishta dhe të padukshme të shoqërisë; dy spirale që, kur janë të lidhura me njëra-tjetrën, mund të riprodhohen në mënyrë të suksesshme, por fuqia dhe momentumi i tyre varet nga mbështetja e ndërsjellë. Sipas këtij vizioni, krizat që prekin njërën prej këtyre shtyllave nuk mund të kuptohen në izolim, por vetëm si pjesë e një lidhjeje organike që e strukturon vetë thelbin e rendit shoqëror.
Tëhuajësim i Njeriut
Udhëtimi i pasosun në kërkim të vetvetës zakonisht pengohet prej krisjeve shekullore që cyten nga çvelimi i veteve të paftuara. Njeriu, në thelb harrestar por i përunjur, vazhdimisht kacafytet me kryenaltësinë e mosmirënjohjes, e cila, minimalisht, është katalizatore e çmagjepsjes dhe yshtëse e përvujtënisë.
Kapërcimet prej gjendjeve shpirtnore për tek botëkuptimet e përkohshme, natyrshëm e trandin themelin e një Shpirti që ka zbritur me dritëzën e Frymës Hyjnore, busullë, e cila herdokur, i therrët të Përmalluarit për nga qeliza amë. Thirrjet janë sa metafizike po aq shkencore; djep ku përkunden në harmoni të vërtetat e pathëna që burojnë prej PaFillimit dhe formulat e shpjegueshme deri në imtësinë e paimagjinueshme, të PaMbarimit.
Njeriu, sidoqoftë, tulatet dhe tundohet nga papërfillshmëria e shumësisë aniqë Koha nuk ndryshon përpara afateve të përcaktuara saktë, pagabueshëm, për secilin frymor. Ndërkaq, shqiptarët, duke mos e matur kohën me Sahat djellnor, turren gjithëherë, për kah i forti. Fortësia – tipar lakmitar për syrin e pangopur të një njeriu që ka jetuar dikur me komunizmin, tej me nostalgjinë e jugosllavizmit dhe aktualisht me përhumbjen ndaj ultra-modernizmit, kollaj krejt mund të interpretohet si perdja që ka rënë me kohë, si paralajmërim i fundit dhe fillimit të ri. POR, shqiptari, rëndom, as andej – as këndej, as Lindje – as Perëndim, mbetet një kërkonjës në kërkim të… kush e di se të kujt.
Pa një kandar qartësisht të dallueshëm, shqiptari sorollatet rrokaqiejve gri që shikimin ia praptojnë si stuhi duke i shkrumbuar ato pak katandi trashëguar prej një brezi që njohu butësisht, Vetën dhe të Vërtetën.
Sot, feja e shqiptarëve është pasqyra e familjeve që fluturojnë vetmueshëm. Thellimi në dituri e urtni është krejt si tranzicioni që as dihet kur ka nisur dhe as dihet në ka për t’u bitisur. Faltoret janë foltore gati partiake ndërkaq sofrave u janë shembur këmbëzat. Sofrat, sot duken si sini, varur në mur për t’mbyllur gropëza që vetmimi i njeriut të pakohë nuk gjenë dekikun për t’i mbushur me pak baltë e ujë.
Larg shtatit që i ka mbajtur, pa Perëndim e pa Orientim, shqiptarët mbijetojnë me klishenë se “as janë të fundit dhe as të parët”. Anëve tona, dinjiteti akoma është mysafir i munguar.
