Sami Frashëri, si një shqiptar i vetëdijshëm për etninë e tij, shihte një rrezik në patriotizmin osman që synohej të ngrihej në dëm të diversitetit kulturor dhe etnik. Vepra e tij, Besa Yahut Ahde Vefa (Besa) u shfaq si një korrektuese ndaj Vatan Veyahut Silistre. Samiu, nëpërmjet dramës së tij, nxori në pah dy vatane, që, sipas tij, “…, uniteti osman, sado i madhërishëm dhe i shenjtë, duhej të lejonte lulëzimin e pluralizmit kulturor brenda komunitetit mysliman”. Drama synonte ta fuqizonte vlerësimin e diversitetit etnik brenda Perandorisë.
Shkruan: Rizvan SULEJMANI, Shkup
Çka është kombi, si lindi? Kombi, si nocion socio-kulturor, në Europë lindi si pasojë e Revolucionit Industrial, që solli deri tek urbanizimi, ndarja e punës dhe pavarësia e mbijetesës së njerëzve prej bujqësisë, që varet prej fenomeneve natyrore, të cilat janë kapricioze dhe i bënë njerëzit të lidhen me forcat mbinatyrore. Meqë mbijetesa tanimë nuk varej nga moti, nëse do të ketë të reshura apo jo, por varet nga mjetet e punës dhe raportet që i solli në shoqëri industrializimi dhe urbanizimi, filloi shekullarizimi i shoqërisë, që imponoi nevojën për një vëllazëri të re, kombin, përtej asaj mëkatare, që e promovonte kisha. Popujve europianë, që ishin shkëputur prej feudeve dhe bashkë me të përjetuan largimin edhe prej Zotit, nuk u mjaftonin shpjegimet racionaliste të rrepta dhe ftohta për jetën dhe vëllazërinë e re, andaj kërkonin diçka që do ua ngrohte zemrat. Anthony D. Smith-i thotë se: “.. në kohën e shekullarizimit gjithnjë e më të madh të shoqërisë, zotnat janë zëvendësuar në shoqëri të burrave dhe grave, kurse shpresën për pavdekësi e gjejnë në kujtesën për vazhdimësinë kolektive”, gjegjësisht, kombi do ta zë vendin e feve tradicionale. Pasi feja tradicionale do ta ketë humbur monopolin mbi organizimin shoqërisë dhe shpjegimin e fenomeneve natyrore, njeriu e fitoi lirinë, sepse u çlirua nga çdo ngërç kolektiv i traditave klanore, por edhe nga forcat mbinatyrore u krijua hapësirë për shkencën dhe filozofinë që ta projektojë një botë të re. E çliruar nga kthetrat e religjionit, filozofia do ta rrënojë idenë e shtetit hierarkial të propaganduar nga kisha, ngritur mbi parimin e pastërtisë së gjakut dhe trashëgimisë, për të projektuar një shtet barazimtarë pa privilegje apriori, ku pozita e individit në shoqëri do të varet nga shkathtësitë, angazhimi e përkushtimi i tij. Me të lindi shtetkombi modern, bazuar në tre postulatet bazë të Revolucionit Francez – “liri, barazi, vëllazëri”.
Për të modeluar njeriun për këtë vëllazëri të re nevojitej një frymë intelektuale, e njohur si romantizëm që do ta mbushte boshllëkun që e lanë racionalistët, të cilët e shihnin botën si një orë e saktë për llogari të ndrydhjes së ndjenjave dhe përkatësisë së përbashkët. Këta të fundit e parcializuan dhe e instrumentalizuan historinë për ta vënë atë në funksion të një grupi, etnie, që së paku ka një gjuhë, traditë dhe të kaluar të përbashkët. Ata filluan t’i glorifikojnë mitet dhe figurat historike të komunitetit dhe t’i bëjnë thirrje popullatës t’i kthehet të kaluarës “së ndritur” të grupit, etnisë, për ta mbajtur bashkë si shoqëri, qoftë ajo edhe imagjinare, që do të njihet si komb.
Ky do të kishte qenë përshkrimi i shkurtër i trajektores që e ndoqën popujt të cilët e kishin përjetuar iluminizmin dhe industrializimin dhe që e kishin braktisur jetën e mbyllur në feude për t’u humbur në pellgun e madh të qendrave urbane, ku duhej dhënë përgjigje pyetjes: kush jam unë? Por, jo gjithë popujt, e veçanërisht ata të Ballkanit, e kanë ndjekur këtë rrugë. Ata nuk e kishin përjetuar iluminizmin, industrializimin dhe as urbanizimin, pasi jetonin jetën idilike të bujkut, që varej nga kushtet atmosferike nëse do të kishte bukë e ujë, besonin në autoritete lokale e fetare dhe, mbi të gjitha, kishin nevojë që forcat mbinatyrore të ishin në anën e tyre, andaj e adhuronin Zotin, gjegjësisht nuk ishin në gjendje t’i sakrifikonin fetë tradicionale për ta përkapur shekullarizimin.
Përskaj kushteve socioekonomike, që nuk ishin në favor të krijimit të kombit në këtë botë, erërat e reja nga Perëndimi kishin mbërritur edhe te këta popuj. Kishat, për shkak të pozitës autonome që e kishin në Perandorinë Osmane, ishin akumuluesit më të mëdhenj të traditës dhe historisë së përbashkët, andaj edhe kisha greke, që i dominonte këto treva, do të jetë nismëtare e idesë së kombit, shumë më tepër si revoltë kundër sundimit perandorak dhe për ta kthyer Konstantinopojën si qendër ortodokse sesa për ta ringjallur Platonin e Aristotelin. Më vonë, për shkak të gjuhës së predikimit, greqishtja do të bëhet bartëse e idesë së kombit. Kjo rrugë, pothuajse, u shpërnda gjithandej ku kishte ndikim kjo kishë, si në Rumani, Serbi e Bullgari.
Përskaj faktit se shqiptarët kishin një gjuhë dhe një etni të përbashkët, mbi ta rëndonin tri qendra të vendosjes religjioze, që kishin lënë vragë të pashlyera, por fryma nuk i la pa prekur as ata. Në përpjekjen për shtrirë idenë e kombit do të shquhen dy figura shumë të rëndësishme, Naum Veqilharxhi (1797-1854) dhe Jeronim De Rada (1814-1903). Naumi, i lindur në Korçë, por i rritur dhe shkolluar në Vllahi, ku kishte më tepër koloni shqiptare, kurse tjetri, De Rada, në jug të Italisë, në Kalabri, ishin përtej se adekuatë për këtë mision. Të dy, përveçse patën kontakt të drejtpërdrejtë me mendimin e ri politik e filozofik që zhvillohej në Europë, ishin edhe pjesëmarrës aktivë të këtyre lëvizjeve: njëri në Rumani e tjetri në Itali. Ata, gjithashtu, i kishin të njohura vlerat e Revolucionit Francez (1789-1794) dhe ishin kundër kuptimit të vjetër për shtetin dhe kombin mesjetar klerikal të perandoritë teokratike, kundër sulltanëve kalifë dhe kundër Patrikanës Ortodokse të Stambollit.
Naum Veqilharxhi ishte i vetëdijshëm se kjo ide nuk do të mund të përhapet dhe pranohet nga masat e gjëra nëse nuk do të ketë një alfabet të përbashkët në gjuhën shqipe, andaj theksin do ta vendosë në arsimin dhe alfabetin e shqip. Jeronim De Rada, nga ana tjetër, bënte përpjekje ta mbajë kujtesën për një kohë të lavdishme, andaj duke i parë arbëreshët si pjesë të pandarë të popullit shqiptar, do ta glorifikojë heroizmin e popullit shqiptar në shekullin e XV, siç ishin veprat “Këngët e Milosaos”, “Skenderbeu i pa fan” dhe “Këngët e Serafina Topisë” (1843).
Por, përskaj idesë elitare, duhej plotësuar edhe parakushtet për përthithjen e saj tek masat e gjëra popullore. Momenti që i përshpejtoi ose që u dha hov lëvizjeve të shqiptarëve për pavarësi, edhe pse nuk ishte formësuar ideja e kombit, ishin reformat e njohura si reformat e Tanzimatit (1839). Çka ishte Tanzimati dhe osmanizmi? Sipas George Gawrych, i cili bën një studim serioz të identitetit shqiptar në librin “Gjysmëhëna dhe shqiponja – sundimi osman, Islami dhe shqiptarët, 1874-1913”, reformat përpunuan një ideologji dhe program zyrtar të njohur si “osmanizëm” (osmanlik), veçoria thelbësore e të cilit ishte barazia e të gjithë shtetasve brenda Perandorisë, pavarësisht prej origjinës, religjionit ose etnisë. Më e rëndësishmja është se bëhet dallimi prej fjalës “osman”, që paraprakisht kufizohej në dinastinë ose shtetin. Në përdorim u futen edhe termat “komb” (milet) osman, “atdhe” (vatan) osman, “qytetari” (tabijet) osmane dhe, madje, teatër osman. Përskaj kësaj, realiteti i diversitetit etnik, religjioz dhe gjuhësor mbetën edhe më tutje tipari esencial i Perandorisë, që krijonte pengesa. Si rrjedhim, osmanizmi kërkonte një artikulim, angazhim dhe pranim të pluralizmit kulturor.
Pikërisht në këto rrethana vjen në shprehje figura e Sami Frashërit, i cili do të bëjë dallimin esencial të koncepteve të osmanizmit, si i përgjithshëm nga etnia, kombi si i veçantë, që vështirë do t’i kishte shkuar për dore dikujt tjetër në ato rrethana.
Për t’i shpjeguar këto dallime, do t’i referohemi sërish George Gawrych-it, i cili i analizon dy dramat e shkruara në atë kohë, nga dy shokë të lëvizjes xhonturke, Vatan vejahud Silistre e Namik Kemal-it dhe Besa Yahut Ahde Vefa (Fjala e nderit apo Besnikëria ndaj betimit), e njohur ndër shqiptarë si Besa, të Shemsedin Samiut (Sami Frashërit), të cilët e trajtuan temën e vatanit ose atdheut. Ai, në analizën e tij, i nxjerr në pah dallimet esenciale të këtyre koncepteve ndërmjet dy protagonistëve.
Sipas Gawrych-it, ka dallim në interpretim, si të vatanit, ashtu edhe të patriotizmit ose atdhedashurisë. Përderisa vatani ende mbartte kuptimin e tij tradicional të qytetit ose vendit të lindjes dhe edukimit të një personi, Namik Kemal-i këtë e shoqëron me një patriotizëm dhe me nocionin e trinitetit të din ve devlet ve vatan. Namik Kemal-i theksonte me zell ngjitës shenjtërinë e atdheut osman dhe të patriotizmit osman, përmes personazhit të tij të dramës, Islami (emri i personazhit) i cili e deklaronte vatanin si pjesë të fesë myslimane me sintagmën “Vatani është një me besimin. Ai që nuk e do vatanin, nuk e do as Zotin” .
Qëndrimi i Namik Kemal-it, që e vë theksin më tepër mbi atdheun osman, mbi patriotizmin osman dhe mbi besimin islam, që nënkuptonte asimilimin në dëm të pluralizmit dhe diversitetit kulturor, nuk përputhej me mendimet e Shemsedin Samiut (Sami Frashërit).
Sami Frashëri, si një shqiptar i vetëdijshëm për etninë e tij, shihte një rrezik në patriotizmin osman që synohej të ngrihej në dëm të diversitetit kulturor dhe etnik. Vepra e tij, Besa Yahut Ahde Vefa (Besa) u shfaq si një korrektuese ndaj Vatan Veyahut Silistre. Samiu, nëpërmjet dramës së tij, nxori në pah dy vatane, që, sipas tij, “…, uniteti osman, sado i madhërishëm dhe i shenjtë, duhej të lejonte lulëzimin e pluralizmit kulturor brenda komunitetit mysliman”. Drama synonte ta fuqizonte vlerësimin e diversitetit etnik brenda Perandorisë.
Gawrych-i potencon se koha e paraqitjes së veprës së Samiut në vitin 1874 e deri në 1913 ishte: “Osmanizmi, Shqiptarizmi dhe Islamizmi ishin koncepte dinamike të negociueshme, duke pasur secila një bërthamë bazë, por me një përputhje të pjesshme”. Kjo nënkupton se qeveria osmane nuk mund të impononte Weltanschauung-un e saj mbi popullin shqiptar, pasi – përskaj faktit se kishin ndjenjë të dobët kombëtare – ata i ruanin me xhelozi traditat, zakonet dhe interesat e tyre lokale. Por, të jetuarit në dy botë, atë osmane dhe atë etnike, zhvillohej në rrethana tejet komplekse, pasi që një numër i mirë i shqiptarëve myslimanë, sipas autorit të librit që e analizojmë, i shërbenin shtetit dhe “vepronin midis botës osmane dhe shqiptare me më tepër lehtësi sesa bashkëvendasit e tyre të besimit katolik ose ortodoks”, kjo për arsye se shqiptarët individualisht mbartnin nivele të shumëfishta të identitetit, që e bën pothuaj të pamundur të tërhiqet një vijë e qartë midis osmanizmit, shqiptarizmit dhe islamizmit.
Ngjarjet që do të pasojnë në gjithë Ballkanin pas krizës lindore, veçanërisht Lufta Ruso-Osmane e viteve 1877-78, shqiptarët i shtyn t’ia demonstrojnë shtetit osman rëndësinë e tyre si një kavim, që e potenconte Sami Frashëri, e që kulmoi me Lidhjen e Prizrenit.
Nacionalistët ose rebelët kundër shtetit osman qëndronin në panteonin e udhëheqësve të rëndësishëm shqiptarë – Skënderbeu dhe Ali Pashë Tepelena. Këtyre dy figurave të shquara historike më herët nuk u ishte kushtuar vëmendje serioze përpara audiencës osmane, por tani dhe në të ardhmen shqiptarët do ta përsërisnin këtë rrëfim historik deri në shuarjen e Perandorisë. Duke mbetur konsekuent në lidhshmërinë e tyre me osmanizmin, deri në një fazë ata mbanin gjallë një “nacionalizëm joradikal”, më saktë ata shprehnin një varësi tek Perandoria Osmane.
Se si dukej ky “nacionalizëm joradikal”, për këtë do ta citoj pjesë nga një artikull mbi temën e Çështjes Shqiptare, të botuar në 24 dhjetor të vitit 1878, ku Sami Frashëri e identifikonte veten si një njeri për të cilin “Shqipëria [është] vatani im i veçantë … Për njeriun, asgjë nuk është më i rëndësishëm sesa atdheu (vatan) dhe asgjë nuk është më e shenjtë sesa feja (milet) dhe raca (cinsiyet)”. Më pas në artikull diskuton për marrëdhëniet midis vatanit të përgjithshëm dhe vatanit të veçantë, duke i caktuar një prioritet të qartë për nga rëndësia këtij të dytit: “Nëse njeriu e do vatanin e tij të përgjithshëm në nivelin një, atëherë ai sigurisht do ta dojë vatanin e tij të veçantë në nivelin dy”. Kjo fjali e shkurtër deklarative e paraqet osmanizmin dhe shqiptarizmin ose atë që e quajtëm “nacionalizmi joradikal”.
Kur Samiu mbante këtë qëndrim, duket se ai kishte për bazë formulën kombi-shteti-populli, që pa dyshim e lidh kombin me territorin, pasi struktura dhe definicionin për shtetin janë të lidhura me territorin. Përskaj faktit se në Deklaratën Franceze për të Drejtat (1795), që merret si bazë për formimin e kombit thuhet: “Çdo popull është i lirë dhe sovran, sido që të jetë numri i individëve që janë pjesë e tij dhe në kufijtë e territorit që e banojnë”.
Koncepti i deklaratës nuk bënte lidhje logjike me kolektivin, qytetarë të shtetit territorial, nga njëra anë, dhe identifikimit të “kombit” mbi parimin linguistik, etnik ose ndonjë karakteristike tjetër që mundësojnë pranimin e identitifikimit grupor, kjo për arsye se në kohën e Revolucionit Francez kanë qenë krejtësisht të panjohur principi ose ndjenja kombëtare, bile ka qenë edhe armiqësore ndaj tij, për shkak të principit të shtruar më lart në deklaratë. Për më tepër se, sipas liberalëve klasikë, që një popull të mund të shndërrohet në komb, nevojitej “prag”, i vendosur mbi tri kritere bazë që duhej plotësuar: i pari, lidhja historike me shtetin aktual ose shtetin me një të kaluar të pasur jo të largët; dy, ekzistimi i një elite kulturore që ka letërsi të shkruar dhe administratë shtetërore në gjuhën e vet; dhe tre, për fat të keq, aftësia për të pushtuar. Populli shqiptar në atë kohë nuk e plotësonte asnjërin nga këto kritere, por nën presion të lëvizjeve nacionaliste, që sollën deri tek zhbërja e dy perandorive të asaj kohe në Ballkan, Austro-Hungarisë dhe Perandorisë Osmane, e rrënoi “pragun” që e kishin vendosur liberalët klasikë.
Në këto momente të kufizimeve shqiptare një rol shumë të rëndësishëm në Rilindjen Kombëtare luajtën të mërguarit politikë në Europë dhe Egjipt, të tillë si Ismail Qemal Vlora, Ibrahim Temo dhe Dervish Hima. Ata bashkëpunuan me osmanë të tjerë kundër regjimit hamidian ose e artikuluan kundërshtimin e tyre politik ndaj Abdulhamidit II me shprehje osmane dhe jo vetëm ekskluzivisht shqiptare. Ky moment mund të regjistrohet si fillimi i një ndarje definitive që do të pasojë.
Kalimi prej një “nacionalizimi joradikal”, siç e quajtëm atë të promovuar nga Sami Frashëri përmes dramës Besa (1874), në një “nacionalizëm, atdhetar”, në aspektin e mendimit politik, ndodhi po nga i njëjti autor, por diku 25 vjet më vonë, me “Shqiptaria ç´është e ç´do të bëhet?”.
Pasi do të konstatojë se fati i shqiptarëve deri më tani ka qenë i lidhur me Perandorinë Osmane, kurse pjesës së saj europiane i ka ardhur fundi, ai shtron një pyetje retorike që vetë i jep përgjigje: “Turqia a do të ronjë edhe shumë kohë n’Europë? Kësaj pyetjeje njeri si përgjigjet dot a përgjigja e kësaj është jo”. Pastaj do të ju drejtohet shqiptarëve: “Nuk ka më të shënjëtëruarë të drejtë se kombërija, gjuha e mëmëdheu për një komb”.
Ky qëndrim i Samiut ishte në kundërshtim jo vetëm me liberalët klasikë, por edhe me “Principet e kombit” që i debatonin diplomatët e asaj kohe, ndërsa ishte në përputhje me realitetin e krijuar përmes fenomenit të njohur si nacionalizëm. Kuptohet, nacionalizmi shqiptarë në këtë fazë është më tepër atdhetar sesa kombëtar në kuptimin modern të tij. Por, jo se një fenomen të tillë nuk e njeh historia e formimit të shteteve kombe. Siç thotë Hobwsbawm-i, në kohën e Macinit nuk ishte me rëndësi se pjesa dërmuese e italianëve nuk e kishin përjetuar iluminizmin, gjë që do ta pranojë Masimo Daxeljo kur deklaroi: “Kemi bërë Italinë tani duhet bërë italianët”. Apo, siç nuk ishte me rëndësi që në vitin 1772 polakët ta formojnë shtetin, edhe pse pjesa dërmuese e tyre nuk flisnin polonisht. Këtë fakt e pranojnë si Masimo, njashtu edhe çlirimtari i Polonisë, koloneli Pilusudski, kur do ta shqiptojë frazën e njohur “Shteti e bën kombin, jo kombi shtetin”.
Duke e ditur këtë realitet, ai në kushtrimin e fundit, “Besa e Lidhja”, përveçqë lëshon një thirrje për mobilizim, në mënyrë suptile i vendos edhe bazat, mbi të cilat do të ndërtohej shteti i ardhshëm shqiptar. Shqipëria duhet të jetë një shtet bazuar në marrëveshje komunitare, mbi një vlerë tanimë të ngritur ndër shqiptarët, Besa dhe Lidhja. Në fjalët “O burrani, o shqiptarë! Zihuni me të dy duart në besët, në lidhjet dhe në bashkimt, se kjo do t’ju shpëtonjë! Jo, po në mos, ini të humburë. Mos e vështoni bes’e fe: myslimanë, katolikë, ortodoksë, gjithë shqiptarët, sa janë e tek janë, janë vëllezër. Gjithë duhet të bashkohen nën flamurin të shëntëruar të shqiptarisë!!” ngrihet e gjithë filozofia e kombit komunitar, konvencional.
Nëse analizohen me kujdes vargjet, del në pah gjenialiteti i Samiut që bëri sintezën e feve tradicionale, të cilat shqiptarët nuk ishin në gjendje t’i lëshojnë me një “fe” konvencionale, shqiptarinë, që është zanafilla e kombit që e përjetojmë. Shqiptaria, kombi komunitar, bazuar në konventë, marrëveshje ndërfetare, Besëlidhje, qëndron larg trajektores së formimit të kombeve të popujve që e përjetuan iluminizmin, industrializimin dhe urbanizimin, por edhe jashtë trajektores që e ndoqën popujt sllavë, të cilët për strumbullar në ngritjen e kombit e mbanin kishën. Falë kësaj sinteze autentike të feve tradicionale me “fenë” konvencionale, kombin, që e modeloi Sami Frasheri dhe u përkrah si nga elitat intelektuale, politike dhe nga populli shqiptar, jo vetëm që u mbijetuam sfidave, por ndjehemi edhe krenarë me përkatësinë tonë. Për këtë para të gjithëve meritat i takojnë Sami Frashërit, por jo vetëm.
