Ardhja në pushtet e Enver Hoxhës edhe maksimën e Pashko Vasës dhe idenë e Sami Frashërit për “shqiptarinë” e tyre e ktheu jo në hapësirë përbashkuese të komuniteteve fetare, por në mjet me të cilin do të luftohej besimi fetar. Pas ndalimit edhe me ligj të fesë në Shqipëri, më 1967, në literaturën e kohës – gjithnjë kur do të flitej për “luftën kundër fesë” – do të citohej edhe Pashko Vasa dhe Sami Frashëri, duke u vendosur në kuadër të interpretimit të ideologjisë antifetare.
Shkruan: Zeqirija IBRAHIMI, Shkup
Pas një periudhe të gjatë të përplasjeve mes kishës dhe shtetit në Europën mesjetare, më në fund ngadhënjeu koncepti i shtetit që e nxori fenë në sferën e privates, duke e organizuar shoqërinë mbi baza të racionalizmit dhe shkencës empirike, duke e përjashtuar gati plotësisht Zotin nga organizimi i jetës sociale. Fillimisht, në shek. XVI shekullarizmi nënkuptonte heqjen e fuqisë mbi pronën nga pushteti religjioz në pushtetin e përbotshëm. Profesori malajzian S.N. Attas e shpjegon këtë term si referim në “botën”, “tokësoren”, “të tashmen”, “këtë kohë”, që nënkuptonte që pushteti të jetë “i tokës” dhe jo “i qiellit”. Në kontekst të këtillë terminologjik, termi shekullarizëm nënkupton ndarjen e shtetit nga kisha, që pastaj kjo doli të jetë ndaj secilës fe, pra ndarje e shtetit nga feja, distancim ose neutralitet ndaj fesë, që më tej kaloi në mohim të plotë të Zotit e deri në shpalljen e shekullarizmit si një tip feje më vete. Filloi, pra, si reaksion ndaj pushtetit absolut të Kishës, e pastaj u përkthye edhe në revoltë ndaj Zotit, për të ardhur deri në deklarimin e Nietzsche-s se “Zoti ka vdekur!”.
Sa për ta qartësuar, në kohën kur në Europë u paraqit shekullarizmi, Kisha Katolike kishte pushtet absolut mbi organizimin e jetës së njeriut. Andaj, me ardhjen e iluminizmit dhe racionalizmit dekartian, me ç’rast u vulos se të vërtetat nuk kanë burim metafizik, por ato janë produkt racional, duke i mohuar çfarëdo roli një fuqie të mbinatyrshme, të quajtur Zot, iu mor pushteti Kishës, që pastaj kjo të bëhet doktrinë mbizotëruese e ndërtimit të shteteve dhe e organizimit të gjithë jetës shoqërore.
Shekullarizmi, pra, përkufizohet si dorëheqje e njeriut nga kontrolli religjioz e pastaj nga ai metafizik mbi arsyen dhe të shprehurit e tij. Ai është “çlirimi i botës nga botëkuptimet religjioze dhe gati-religjioze, të hequrit qafe i të gjitha pikëpamjeve konservatore, thyerja e të gjitha miteve mbinatyrore dhe simboleve të shenjta… është heqja e interesimit të njeriut nga bota e përtejme, kthimi i tij drejt kësaj bote dhe kësaj kohe” (Attas, 2006: 42). Sipas prof. Attas-it, shekullarizmi përfshin jo vetëm fushat politike dhe shoqërore të jetës, por gjithsesi edhe ato kulturore.
Kjo nënkupton se shekullarizmi nuk ka mbetur vetëm në qarkun e ndarjes së pushtetit politik, por ka përfshirë edhe pikëpamje të tërë mbi botën dhe të vërtetat mbi të. Pra, përmes kësaj doktrine përkufizohet se çka është e vërtetë e pranuar empirike (shkencore) dhe çka jo, ndërsa kjo bëhet pjesë e silabuseve të shkollave e universiteteve e, në përgjithësi, mendimit publik. Ky proces i ka zgjatimet e veta edhe në perceptimin e familjes, në organizimin e saj e kështu me radhë. Në këtë mënyrë është prodhuar edhe etika shekullare, që i ka vendosur kodet e moralit publik shekullar dhe në këtë mënyrë shekullarizmi është shndërruar në, variantin më të mirë, në fe civile, dhe në rastin më të keq, në fe politike, siç do të shpjegojmë më poshtë.
Kur flasim për shekullarizmin, një distinksion i rëndësishëm që duhet të bëhet është mes termave laicizëm dhe shekullarizëm. Sipas autorëve Jocelyn Maclure dhe Charles Taylor, “…laicizimi politik e gjen shprehjen e tij në të drejtën pozitive dhe politikat publike, sekularizimi social është një fenomen sociologjik i cili mishërohet në konceptimet që njerëzit kanë mbi botën dhe mënyrat e të jetuarit” (Maclure & Taylor, 2015: 22). Pra, laiciteti ka të bëjë më shumë me organizimin politik, përcaktohet nga shtetet – vendosja e kufijve të fesë në një shtet/shoqëri, ndërsa shekullarizmi është një doktrinë më e gjerë filozofike, etike, sociale etj. Ndonëse shpesh hasen si sinonime, në kontekste të ndryshme shoqërore-politike kanë marrë edhe nuanca të ndryshme kuptimore, për të cilat do të bëjmë fjalë.
E kur flasim për shembuj praktikë shtetërorë, termi laicitet rëndom përdoret në kontekst të Francës dhe nuk është vetëm distancim ose neutralitet nga feja, por shpesh është edhe një “fe tjetër”, që i përcakton kufijtë e fesë në jetën publike. Kjo, në anën tjetër, mund të jetë kufizim për të drejtat fetare, siç janë përshkruar ato në nenin 18-të të Konventës Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike: “Secili ka tё drejtёn e lirisё sё mendimit, ndërgjegjes dhe fesё. Kjo e drejtё pёrfshin lirinё pёr tё pasur ose pёr tё adoptuar njё fe ose njё besim prej tij si dhe lirinë pёr tё manifestuar fenё apo besimin e vet, qoftë individualisht apo sё bashku me tё tjerët, si publikisht ashtu edhe privatisht, nёpёrmjet kultit dhe kryerjes sё riteve, praktikave dhe arsimit.”. Prandaj, në SHBA (edhe në Kanada) institucionet publike dhe private në rrethana të caktuara janë subjekte të obligimit legal për të akomoduar besimet fetare minoritare dhe praktikat e tyre (Maclure & Taylor). Dhe, kjo shihet gjerësisht në SHBA, ku përmendja e Zotit në një tubim politik, vajtja në kishë e presidentit të ri pas inaugurimit, betimi i tij mbi Bibël etj., nuk përbën kurrfarë thyerje të shtetit shekullar. Madje, kjo shihet si respektim i bindjeve të shumicës religjioze në atë vend. Kjo sigurisht e ka burimin në thënien legjendare të presidentit Jefferson se “do të ndërtojmë një mur ndarës mes fesë dhe shtetit, të cilin shteti nuk do ta kalonte kurrë, ndërsa feja do ta kishte të drejtën të fliste për çështjet e shoqërisë dhe shtetit sa herë të donte”.
Shekullarizmi si religjion
“Fetë e politikës”, e autorit Emilio Gentile, është një vepër që e ka analizuar se si ideologjitë e ndryshme e kopjojnë matricën e fesë, për ta rritur “grigjën” e tyre, pra për ta imponuar ideologjinë e tyre, për t’i vendosur standardet e etikës së tyre, madje – në disa raste më rreptë se fetë tradicionale në kuptim të ekskluzivitetit – për të përjashtuar çdo ideologji tjetër, duke e përdorur edhe mekanizmin e fuqisë. Sipas këtij autori, në shoqërinë shekullare kanë lindur dy lloj “fesh” të këtilla, është feja civile dhe feja politike. Ai shpjegon se feja civile është kategoria konceptore brenda së cilës vendosim format e sakralizimit të një sistemi politik garantues i pluralitetit të ideve, konkurrencën e lirë për ushtrimin e pushtetit dhe shfuqizimin e udhëheqësve nga qytetarët përmes metodave paqësore dhe kushtetuese: për rrjedhojë feja civile respekton lirinë e individit, bashkëjeton me ideologji të tjera, nuk kërkon përfshirjen e detyruar dhe të pakushtëzuar në mësimet e saj, ndërsa feja politike është sakralizimi i një sistemi politik të bazuar mbi monopolin e parevokueshëm të pushtetit, mbi monizmin ideologjik, mbi vartësinë e detyruar dhe pa kushte të individit e bashkësisë ndaj kodit të saj të urdhëresave: për rrjedhojë feja politike është jotolerante, detyruese, integraliste, kërkon të shenjojë çdo aspekt të jetës së individit dhe bashkësisë (Gentile, 2017: 21).
Kështu, derisa presidenti amerikan në çdo fjali i referohet Zotit (“God bless America” – Zoti e bekoftë Amerikën), derisa në monedhën e dollarit qëndron “In God we trust” (Ne besojmë në Zot) dhe secili president amerikan, gjatë inaugurimit, betohet me dorë mbi Bibël, që flet për një shekullarizëm të fesë civile, kjo nuk ndodh në shoqëri që kanë zhvilluar shekullarizëm të fesë politike. Në të vërtetë, “Tundimi për të bërë laicitetin si ekuivalent të fesë është përgjithësisht më i fuqishëm në hapësirat dhe vendet ku laiciteti u arrit me çmimin e një lufte karshi fesë dominuese; mund të përmendet shembulli i kishës katolike në periudhën e Restaurimit në rastin e Francës apo Islamit në rastin e Turqisë dhe kalifatit” (Maclure & Taylor, 2015: 20). Fjala bie, ish presidenti Jacque Chirac në fjalimin e tij mbi laicitetin në vitin 2003 pati thënë: “Ne duhet që me ngulm të riafirmojmë neutralitetin dhe laicitetin e shërbimit publik. Ndalimi i shfaqjes së besimit dhe opinioneve imponohet mbi çdo punëtor publik i cili është në shërbim të të gjithëve dhe në shërbim të interesit të përgjithshëm. Ky është rregulli i ligjit tonë, ngase asnjë francez nuk duhet të dyshojë që një përfaqësues i autoriteteve publike është i anshëm për apo kundër atij apo asaj në funksion të bindjeve të tij personale.” (Maclure & Taylor, 2015: 51)
Duke e lexuar Gentile-n dhe autorët Maclure & Taylor, nuk e kemi vështirë ta përcaktojmë se shekullarizmi i fesë civile është ai i tipit amerikan, ndërsa shekullarizmi i fesë politike është ai i tipit francez, por aq më shumë si ky i fundit është shekullarizmi i shoqërive totalitare, siç ishte blloku lindor komunist, një model që vazhdon edhe sot në disa shtete të botës.
Dhe, kjo fe politike, që në Francë është një tip i kufizimit të religjionit në jetën publike, në shoqëritë komuniste ka shkuar në përmasa deliriumi. Kështu, duke u nisur nga maksima marksiste se “feja është opium për popullin”, në një dokument të Partisë së Punës të Shqipërisë komuniste, të vitit 1967 (kur u ndalua feja me ligj) lexojmë: “Luftën tonë kundër fesë ne duhet ta drejtojmë qoftë kundër dogmës fetare vetë, kundër pikpamjeve filozofike, idealiste e mistike të saj, ashtu edhe kundër disiplinave fetare, që kanë hyrë, deri në zakonet e përditëshme të atyre që besojnë, bile edhe të atyre që nuk besojnë, por që i zbatojnë nganjëherë pa i ditur, pa bërë kujdes”. (https://shqiptarja.com/lajm/urdh-euml-rsa-sekrete-nbsp-enver-hoxha-br-ja-si-ti-zhdukni-kishat-dhe-xhamit-euml – qershor 2025).
Ky laicitet shqiptar i ka rrënjët në laicizimin francez, që ishte i pranishëm edhe në shtetet ish komuniste (në Shqipëri dhe, më pak, në Jugosllavi). Siç e dimë, Shqipëria ishte vendi i vetëm në botë që e kishte shpallur veten shtet ateist, që shkoi përtej deklarimit të Nietzsche-s, i cili vetëm konstatoi, ndërsa Shqipëria komuniste njëmend, edhe me “armë”, i shpalli luftë Zotit, duke bërë agresion terrorizues mbi shpirtin e njerëzve dhe të drejtën e tyre më elementare për të besuar. Kështu “zot” i Shqipërisë u bë kreu i Partisë së Punës, vetë Enver Hoxha, i cili përveç “adhurimit” që e imponoi me forcë, sillej njësoj siç silleshin “hyjnitë” e antikitetit, që përshkruhen në letërsinë e hershme ose si faraonët e Egjiptit të lashtë. Zaten “piramida” në qendër të Tiranës ishte një tempull i tillë. Duke e ndaluar me fuqinë e shtetit adhurimin e Zoit metafizik, ai do të shpallej “zot i shqiptarëve” dhe, madje, në sytë e tyre për gati gjysmë shekulli ai do jetë më i rreptë se vetë Zoti – derisa besimtarët druajnë se Zoti mund t’i ndëshkojë në botën tjetër, Enveri, me këto cilësi “hyjnore”, do të ndëshkonte qysh në këtë botë në mënyra të ndryshme pa fund njerëz edhe vetëm sepse kishin shfaqur një prirje të vogël religjioze që binte ndesh me “fenë politike” të tij. Për sociologët, antropologët dhe teologët pasojat shihen sot kur merret për analizë shkalla e krimit, organizimi i familjes, etika publike etj. Sidoqoftë, ndonëse kohët kanë ndryshuar, matrica ka mbetur.
Shekullarizmi shqiptar – “Feja e shqiptarit është shqiptaria”
Duke qenë një komb heterogjen (i shpërndarë në disa shtete, me shumëllojshmëri të folmeve dhe me larmi të besimeve fetare), rilindësve shqiptarë u duhej të prodhonin një ide përbashkuese të kombit. Dhe, indi i tillë lidhor u gjet gjuha, që fillimisht u unifikua përmes alfabetit të përbashkët e pastaj edhe përmes gjuhës së përbashkët standarde. Ndërkaq, dallimet fetare u akomoduan duke e prodhuar një hapësirë neutrale, që mund ta marrim si shekullarizmi shqiptar, e cila u quajt “shqiptari”. Është ajo që Pashko Vasa do ta artikulonte në vargjet “E mos shikoni kisha e xhamia: Feja e shqyptarit asht shqyptaria!”. Ideja e tij ishte se mënyra e bashkimit të kombit është nëse të gjithë besojnë në një “fe civile” më të lartë se vetë fetë që i kishin shqiptarët. Këtë ide të Pashko Vasës e gjejmë të elaboruar edhe në manifestin “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhetë”, ku thuhet: “Çdo njeri besën’ e ka për vetëhe të ti edhe kurrëkush s’ka të drejtë të shtrëngonjë tjatrinë për të besuarë një gjë a për të bërë një punë të besësë me pahir. Të parët’ e besëvet, ylemaja e priftërija vetëm me fjalë e me të mirë do të mundinë të sjellinë botënë n’udhët të besësë edhe këtë nëpër xhamit, medreset, teqet, kishat etj., e jo jashtë. Nonjë njeri nukë do të shtrëngohetë të paguanjë gjë për punërat e per vëndet të besëvet, veç kush të dojë vetë t’apë ç’i do zemra.” (Sami Frashëri, 2004: 120). Edhe në këtë vepër madhështore feja nxirret në sferën e privates, pa iu përzier dhe pa e detyruar askënd ndaj besimit fetar. Këso shpjegime e thirrje hasim edhe te Naim Frashëri, por edhe te rilindësit e tjerë shqiptarë.
Dhe, po të mos kishte ndodhur Lufta e Dytë Botërore ndoshta ky shekullarizëm do të ishte institucionalizuar dhe mund të funksiononte, por ardhja e komunizmit e shfytyroi dhe shpuri atë në shtigje të tjera. Për hir të së vërtetës, tendenca kufizimi – me nuanca laiciteti francez – hasim që në kohën e Zogut, por ai e ruante një ekuilibër që ishte i pranueshëm edhe nga komunitetet fetare. Megjithatë, ardhja në pushtet e Enver Hoxhës edhe maksimën e Pashko Vasës dhe idenë e Sami Frashërit për “shqiptarinë” e tyre e ktheu jo në hapësirë përbashkuese të komuniteteve fetare, por në mjet me të cilin do të luftohej besimi fetar. Pas ndalimit edhe me ligj të fesë në Shqipëri, më 1967, në literaturën e kohës – gjithnjë kur do të flitej për “luftën kundër fesë” – do të citohej edhe Pashko Vasa dhe Sami Frashëri, duke u vendosur në kuadër të interpretimit të ideologjisë antifetare. Ndonëse në Jugosllavi nuk kishte ndalim të fesë, megjithatë kufizimi i saj në sferën e privates, kontrolli mbi të dhe përçmimi i saj, e bëri të veten. Kjo bëri që elita intelektuale shqiptare të ketë jo vetëm indiferencë e përçmim ndaj fesë (në Jugosllavi), por edhe averzion e luftë ndaj saj (në Shqipëri). Prandaj në klasën intelektuale shqiptare gati fare nuk gjendeshin besimtarë të asnjë feje. Dhe, derisa në Poloni rrëzimin e komunizmit e bëri kisha katolike dhe besimtarët katolikë, të ndihmuar drejtpërdrejt nga Papa Gjon Pali II, te shqiptarët edhe kalimi nga komunizmi në pluralizëm u bë nga kjo klasë dhe prandaj kjo frymë ka vazhduar gati në mënyrë të njëjtë edhe pas viteve të ’90-ta. Drejtuesit politikë, por edhe klasa intelektuale shqiptare, jo vetëm që ka mbetur e laicizuar, por ajo manifeston averzion publik ndaj fesë, me theks të veçantë ndaj besimit islam, kjo me arsyen se “Islami është fe joperëndimore, ndërsa Krishterimi është fe e Europës” (ta kujtojmë debatin Qosja-Kadare më 2006 dhe librin e Ismail Kadaresë “Identiteti europian i shqiptarëve”).
Kur e kundrojmë kështu, kemi përshtypjen se ne shqiptarët sillemi afërsisht si Mustafa Kemal Ataturku, i cili e mori si kallëp laicitetin frëng për ta vendosur në Turqinë pasosmane, që – përveç traumave të mospërshtatjes – solli përsëri kthimin në shoqëri konservatore. Turqia e sotme është dëshmia më e mirë se gjërat nuk bëhen me imponim. Ai popull, pas më pak se një shekulli, iu kthye përsëri traditës së tij. Ky duhet të jetë një shembull shkollor edhe për ne shqiptarët se gjërat nuk shkojnë me imponim, sepse efektet mund të jenë të paimagjinueshme. A nuk janë refleksione të tilla shpërfaqjet ekstremiste shqiptare, deri te ato në luftimet në Siri, shembull i asaj se çfarë efekte arrihen kur bëhet presion publik ndaj njerëzve besimtarë? Dhe, në këto raste, viktimat janë rëndom besimtarët e zakonshëm, që nuk bëjnë zhurmë në opinion as si ekstremistët religjiozë, as si ata shekullarë.
Një komb i përçarë
Pavarësisht se a kanë të drejtë elitat politike e intelektuale shqiptare në këtë qasje ndaj feve, në kuptimin politik kjo na bën një komb të thyeshëm, rrjedhimisht edhe patriotizmin e tyre e kthen në kauzë antishqiptare. Duke ndërtuar meinstream publik përgjithësisht afetar dhe shpesh antifetar, duke u sjellë në mënyrë refuzuese ndaj besimit të shumicës së kombit, duke lejuar që teologjinë islame dhe kristiane shqiptare ta lëvrojë kush si mundet, është lejuar që sot shqiptarët të jenë një komb me shumë vija të çarjes. Në shumë vendbanime shqiptare gjen “bomba me siguresë të hequr” pikërisht në komunitetet fetare, që armiqtë e shqiptarëve shpesh i përdorin për ta ndërtuar narrativin se shqiptarët janë rreziku islamik ose edhe për t’ua ushqyer argumentin disa qarqeve radikale islamike se “myslimanët janë të rrezikuar nga të krishterët ose nga shtetet e tyre”. Në këtë mënyrë, nga një komb që shekullarizmin e kishte të projektuar në premisën e shqiptarisë si institucioni mbifetar, ku kisha dhe xhamia bashkoheshin në “fenë e përbashkët civile” (shqiptaria), arritëm në laicizmin që kishën dhe xhaminë po i shndërron në elemente që e ndajnë kombin.
Si përfundim
Duke qenë një shoqëri me shumicë myslimane, por edhe duke pasur një traditë gjashtëshekullore kontakti me Orientin, për shqiptarët këto duhej të ishin fakte se çfarë versioni të shekullarizmit duhet prodhuar. Meqë ne nuk e njohim traditën e pushtetit të Kishës, rrjedhimisht nuk mund të flasim as për shekullarizëm të atij tipi, sepse gjithnjë duhet pasur parasysh kontekstin. Nëse shoqëria katolike franceze prodhoi një laicizëm të modelit frëng dhe ajo amerikane një version të saj të shekullarizmit, do të ishte e udhës që edhe shqiptarët ta kenë versionin e tyre të shekullarizmit autentik dhe autokton shqiptar, që do të buronte duke e marrë në konsideratë traditën, historinë, kulturën, kontekstin politik, shkallën e fetarisë etj.
Përveç modelit të Rilindjes Kombëtare, edhe bashkëpunimi i shqiptarëve të të tria besimeve në periudhën para Luftës së Dytë Botërore përbën një shembull të mirë, nga duhej të niset ky proces, por ja që fati ynë ishte i tillë që diktatura komuniste na futi në rrugë tjetër. Andaj, çdo kopjim, imponim ose përcaktim i shekullares ose i laicitetit sipas kuteve të ndryshme të opinionistëve dhe pa ndonjë debat më të thellë akademik, qoftë ai edhe modeli më i suksesshëm në një truall tjetër, do të jetë i destinuar të dështojë, të prodhojë ekstremizëm religjioz ose, në plan afatgjatë, të prodhojë sytha si rrëfimi turk sot. Përgjigjen e kësaj e ka dhënë më së miri prof. Ferid Muhiqi kur thotë se: “Fakti që një pjesë e popullsisë myslimane në botë sot refuzon që ta pranojë shekullarizmin, paraqet konsekuencën e dukshme të shekullarizmit të dhunshëm, zbatuar në shumë vende me popullsi myslimane.”
Prandaj, në përpjekje për ta pasur versionin tonë vendor të shekullarizmit, detyra e jonë mbetet ta mbrojmë, kultivojmë, afirmojmë dhe zhvillojmë identitetin tonë etnik e kulturor, gjithnjë duke i pasur në konsideratë të gjithë faktorët që e bëjnë një komb të suksesshëm. Siç do të shprehej Hafiz Ali Korça: “Atdheu kutij është feja xhevahiri / Rron në kuti brënda e ruhet floriri. / Për të mbrojtur nderin na duhet kutia / Po s pate kutinë shkon feja, inxhija.”
Frashëri, Sami (2004).: Vepra 1 – Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhetë”, Logos-A, Shkup.
Nakib El-Attas, Sejid Muhammed (2006).: Islami dhe shekullarizmi, Logos-A, Shkup
Gentile, Emilio (2017).: Fetë e politikës, “Pika pa sipërfaqe”, Tiranë
(https://shqiptarja.com/lajm/urdh-euml-rsa-sekrete-nbsp-enver-hoxha-br-ja-si-ti-zhdukni-kishat-dhe-xhamit-euml – qershor 2025).
