Pavarësia shënon arkhén, pra fillimin e shfaqjes së qenies shqiptare në regjistrin e historisë botërore. Në kuptimin hegelian, me pavarësinë, qenia shqiptare shfaqet si qenie e lirë, pasi shteti është ai që mishëron frymën dhe lirinë kolektive të një kombi. Termi “i lirë” nënkupton mbi të gjitha vetëdijesimin për veten; sipas Hegelit, vetëdijesimi për veten arrihet vetëm kur një komb arrin shtetin e tij dhe, me shtetin, edhe lirinë e tij.
Murat ALIU, Prilep
Rëndësia e shtetit në traditën filozofike
Shteti – një nocion ky që pa asnjë dyshim ka shënjuar e gjithë teorinë e filozofisë politike, së paku që prej antikitetit deri më sot. Së këndejmi lind pyetja pse gjithë ky angazhim intelektual e filozofik për atë që ne sot e quajmë shtet? Apo, thënë ndryshe, pse gjithë ky shenjtërim ose idealizim i shtetit? Një përgjigje simplifikative do të ishte sepse shteti është menduar dhe akoma mendohet se përbën një entitet të domosdoshëm për ekzistencën e individit dhe shoqërisë.
Ishte Sokrati, mbase filozofi i parë i cili në mënyrë sistematike filloi të teorizojë dhe artikulojë rëndësinë e të jetuarit brenda Polis-it apo shtetit. Polisi, argumenton ai, është i vetmi bashkim shoqëroro-politik që mund të sigurojë qëllimin themelor të njeriut, pra lumturinë. Pa dyshim, lumturia është një qëllim që qëndron përpara vetë njeriut dhe ai që do të jetë i lumtur është sërish vetë njeriu; sigurisht, falë dijes. Megjithatë, rëndësia qendrore e Polisit në këtë pikë buron nga fakti se ai e përcakton kornizën e nevojshme që kjo lumturi të mundësohet. Është shteti që, përmes ligjeve pozitive, siguron lumturinë e qytetarëve të vet. Prandaj, duke pasur parasysh se lumturia e vërtetë mund të jetë vetëm universale, domethënë mund të ekzistojë vetëm brenda Polisit, ajo që u takon qytetarëve është t’i binden ligjit pa kushte dhe pa rezerva, edhe nëse ligjet sjellin një rezultat që del kundër tyre.
Për dallim nga sofistët, Platoni është i mendimit që shteti nuk është një entitet kontraktual ose artificial, por i natyrshëm, sepse vetë shoqëria është e tillë. Duke qenë i natyrshëm, shteti shfaqet si një domosdoshmëri, sepse njeriu nga natyra është i pamjaftueshëm. Shteti është një rrjedhë e natyrshme e nevojave të qenies njerëzore. Sipas Platonit, shteti është një kategori kryesisht etike. Vetëm duke jetuar brenda shtetit, njeriu arrin në nivelin e qenies etike. Prandaj, për Platonin nuk ekziston asnjë dallim midis shtetit të mirë, shoqërisë së mirë dhe qytetarit të mirë. Një njeri i mirë, në kuptimin e vërtetë, mund të jetë vetëm një qytetar i mirë; një qytetar i mirë mund të formohet vetëm nga një shoqëri e mirë, që do të thotë qartë se është e nevojshme një shtet i mirë. Në këtë kuptim, kur flitet për njeriun, nuk mund të flitet për dy fusha të ndara të jetës ose përvojës, njëra private dhe tjetra publike. Nëse jeta publike është e degjeneruar, kjo do t’i dëmtojë patjetër edhe shpirtrat e individëve; dhe, e kundërta është e vërtetë. Prandaj, vetëm përmes një shteti ideal mund të arrihet deri tek një shoqëri dhe qytetar “ideal”.
Për Aristotelin, shteti është e vetmja mundësi morale dhe intelektuale që synon të mirën më të lartë për njerëzimin. Vetëm përmes shtetit, argumenton ai, njeriu mund të realizohet si qenie morale. Shteti është ai që i mundëson njeriut “jetën e mirë”. Këtu me “jetë të mirë”, Aristoteli nuk kishte parasysh plotësimin e nevojave biologjike, por një koncept që tejkalon nevojat biologjike. Vetëm përmes jetesës në shtet, njeriu mund ta arrijë atë që ai e quan eudaimonia, pra lumturinë ose, në kuptimin e gjerë të fjalës, jetesën e njeriut në mënyrën më të përkryer të mundshme, në përputhje me natyrën e tij. Pra, me krijimin e shtetit, bashkësia njerëzore shndërrohet në një formacion të vetëmjaftueshëm.
Për rëndësinë e shtetit dhe formën e qeverisjes kanë folur sigurisht edhe shumë mendimtarë të periudhës së Perandorisë Romake, madje edhe të Mesjetës së hershme e të vonshme, si Shën Augustini dhe Thoma Akuini, të cilët pa dyshim kishin një qasje krejt tjetër, pra teocentrike ndaj shtetit, por që gjithsesi theksuan rëndësinë e të jetuarit brenda një shteti ose brenda “Perandorisë së Zotit”.
Për dallim nga grekët, sipas të cilëve shteti në vetvete ishte mishërim i bukurisë, në mendimin skolastik ai tashmë nuk konsiderohej si një entitet i përsosur, por si një realitet i prekur nga një e keqe themelore, duke humbur kështu bukurinë absolute, kjo sepse bukuria nuk mund t’i atribuohej askujt tjetër, përveç Zotit. Edhe shkaku përfundimtar i shtetit nuk mund të ishte tjetër, veçse Zoti. Për Shën Augustinin, shteti nuk ishte një krijesë natyrore, siç e mendonin Platoni apo Aristoteli, por një pasojë e mëkatit të parë. Megjithatë, ai konceptohej si i nevojshëm, sepse duhej të vendosej siguria dhe paqja në tokë. Pra, nga ky aspekt, shteti në mendimin e tij, ishte i domosdoshëm, sepse njerëzit u shkëputën nga Zoti dhe ranë në kaos; për këtë arsye, Zoti lejoi që disa njerëz të sundonin mbi të tjerët. Në origjinë, pra, shteti ishte i njollosur nga mëkati fillestar dhe përbënte më tepër një ndëshkim sesa një dhuratë. Për Thoma Akuinin, shteti ishte ai entitet që ia jepte njeriut mundësinë për të jetuar në mënyrë të virtytshme. Vetëm përmes shtetit dhe ligjit mund të arrihej një shoqëri morale. Për Thoma Akuinin, ajo që e bën shtetin të ekzistojë nuk është gjë tjetër, veçse e mira e përbashkët; dhe, kjo e mirë shfaqet në shoqërinë, e cila, si një tërësi organizmash të dalluar sipas funksioneve të tyre, përbën një organizëm të gjallë.
Hegeli dhe shteti si mishërim i shpirtit objektiv
Një nga nocionet thelbësore të gjithë filozofisë së Hegelit pa dyshim është Geist-i, i cili në shqip mund të përkthehet si frymë ose shpirt. Për Hegelin, historia nuk është thjesht një riradhitje ngjarjesh të rastësishme, por procesi i vetëdijesimit për lirinë dhe zhvillimin të Geistit në botë. Në këtë kontekst Geisti është vetë vetëdija dhe arsyeja që zhvillohet brenda qenies njerëzore, shoqërisë dhe historisë. Është ajo fuqi lëvizëse që e shpie individin dhe shoqërinë drejt lirisë. Historia në botëkuptimin e Hegelit nuk është thjesht një amalgam ngjarjesh politike e ushtarake, por është një manifestim i shpirtit (Geistit) që vetëdijesohet për lirinë e tij. Së këndejmi, e gjithë historia njerëzore është një përpjekje vetëdijesimi mbi lirinë. Geisti në koncepcionin e tij është i trefishtë. Ai zhvillohet në tri faza: shpirti subjektiv, shpirti objektiv dhe shpirti absolut. Shpirti subjektiv shënjon lirinë si shprehje individuale. Liria këtu është një potencial, por ende nuk është e realizuar në botën reale. Me fjalë të tjera, individi e kupton se është i lirë, por kjo liri nuk ka efekt në botën shoqërore ose historike. Shpirti objektiv është faza e dytë e zhvillimit të Geist-it. Këtu liria dhe vetëdija shkëputen nga individi dhe realizohen në botën e jashtme, përmes marrëdhënieve shoqërore, ligjit dhe shtetit. institucioneve. Pra, nuk është më thjesht zgjedhje personale, por liri objektive që merr formë konkrete. Shpirti absolut është faza e tretë dhe kulminante e zhvillimit të Geist-it. Këtu liria nuk është më thjesht subjektive (tek individi) ose objektive (tek institucionet), por bëhet universale dhe vetëdije e plotë e arsyes dhe lirisë. Është niveli ku shpirti e njeh vetveten në mënyrë të përfunduar. Është arti, feja dhe filozofia, përmes të cilave shpërfaqet shpirti absolut.
Shteti, në këtë skemë të Hegelit, lind në fazën e dytë të zhvillimit të Geist-it, pra atë objektiv. Botëkuptimi i Hegelit për shtetin derivohet nga botëkuptimi i tij për historinë. Sipas tij, shteti nuk është vetëm pjesë e rrjedhës së historinë, as një fushë e specifike e saj, por është thelbi, substanca kryesore e historisë. Shteti është fillimi dhe në të njëjtën kohë edhe fundi i historisë. Është e pamundur të flasësh për histori në mungesë të shtetit ose para tij. Kombet mund të kenë jetuar shumë gjatë, thotë Hegeli, madje gjatë kësaj periudhe disa prej tyre mund të kenë fituar edhe një kulturë të konsiderueshme, por, megjithatë, në këtë rast një varg shumë i gjerë ngjarjesh kanë ngelur jashtë kufijve të historisë, jashtë regjistrimit të saj. Nga këto fjalë të Hegelit vërehet qartë se, për të, shteti përfytyrohet si parakusht i historisë, që nënkupton parakusht edhe i vetëdijes; shteti paraqet realitetin më të lartë dhe të përsosur. Sipas Hegelit, shteti nuk është vetëm një përfaqësues i “historisë botërore”, por edhe forma e saj e mishëruar në mënyrë të plotë dhe konkrete. Historia merr kuptim vetëm nëpërmjet shtetit si formë konkrete, etike dhe racionale e frymës njerëzore. Në këtë kuptim, shteti është ai që mishëron arritjen më të lartë të vetëdijes dhe të lirisë njerëzore brenda rendit historik. Për Hegelin, shteti nuk është vetëm një strukturë ligjore ose burokratike që menaxhon individët. Ai është manifestimi i moralitetit dhe racionalitetit absolut në botë. Vetëm përmes tij vlera dhe liria e shpirtit hyjnor shfaqen në realitetin tokësor. “Rrugëtimi i Zotit në botë, kjo është ajo që është shteti” – është thënia më kulminante e Hegelit në shenjtërimin e shtetit si metaforë e racionalitetit, moralit dhe lirisë universale. Sepse, përmes shtetit, Zoti (Geisti absolut) “ec” në botë, pra e realizon moralin dhe racionalitetin në jetën praktike.
Kur Hegeli thotë që shteti është fillimi i historisë, ai thotë që është fillimi i vetëdijes për lirinë dhe ndërgjegjësimit mbi lirinë. “Në shtet, liria e arrin realitetin e saj.”, thotë Hegeli. Sipas Hegelit, shteti është një realitet i idesë etike dhe duke qenë kështu, individi duke jetuar brenda një shteti, pra duke iu bindur një ligji, ai bëhet pjesë e një rendi racional. Këtu, rendi dhe ligji nuk duhet nënkuptuar si kufizime të lirisë, por si mjete për ta realizuar lirinë në mënyrë universale. Sepse, sipas Hegelit, liria e vërtetë nuk nënkupton “të bësh çfarë të duash”, por të jetosh sipas arsyes dhe moralitetit që i shërben së mirës së përbashkët. Në këtë kuptim, liria është vetëdija se veprimet e tua janë në përputhje me racionalitetin dhe moralin universal. Shteti është mënyra e vetme, përmes së cilës liria dhe racionaliteti realizohen në botë. Individi bëhet i lirë vetëm kur vepron brenda një sistemi që e harmonizon interesin personal me të mirën e përbashkët.
Shpallja e pavarësisë së Shqipërisë si bërje e historisë dhe mishërim i lirisë kolektive!
Nisur nga pikëpamjet e Hegelit, sipas të cilit krijimi i shtetit është forma më konkrete në të cilën liria e njeriut bëhet reale dhe objektive dhe se historia e popujve “fillon” me shtetin, shpallja e pavarësisë së shtetit shqiptar në vitin 1912, e projektuar, menduar dhe realizuar nga elita politike dhe kulturore e kohës, përbën në thelb “hyrjen” e kombit shqiptar në histori dhe kalimin e tij nga objekti në subjekt historik. Pavarësia shënon arkhén, pra fillimin e shfaqjes së qenies shqiptare në regjistrin e historisë botërore. Në kuptimin hegelian, me pavarësinë, qenia shqiptare shfaqet si qenie e lirë, pasi që shteti është ai që mishëron frymën dhe lirinë kolektive të një kombi. Termi “i lirë” nënkupton mbi të gjitha vetëdijesimin për veten; sipas Hegelit, vetëdijesimi për veten arrihet vetëm kur një komb arrin shtetin e tij dhe, me shtetin, edhe lirinë e tij. Vetëdijesimi për veten, ose vetëdija në kuptimin hegelian, realizohet përmes procesit dialektik: individi, duke krijuar marrëdhënie me vetëdije të tjera, e kupton vlerën dhe lirinë e vet. Në këtë kontekst, shpallja e pavarësisë së shtetit shqiptar përbën gjithashtu rikthim tek vetja, përmes një procesi të gjatë dhe të mundimshëm dialektik, i cili përfshinte marrëdhënie antagonistike me vetëdijet e tjera. Shteti shqiptar lindi, përkatësisht vetëdija për veten lindi, në një kontekst politik të trazuar, si europian, ashtu edhe ballkanik, të kohës. Ishte një vetëdijesim që e parapriu dialektikën me popujt ballkanikë, të cilët synonin skllavërimin e shqiptarëve dhe pikërisht sipas skemës dialektike të Hegelit, ndërmjet pronarit dhe skllavit, u zhvillua edhe vetëdija kolektive e kombit shqiptar.
Megjithatë, kjo pjesëmarrje në historinë botërore ishte e pjesshme. Kjo liri e arritur me krijimin e shtetit shqiptar ishte gjysmake, pasi një pjesë e kombit shqiptar mbeti jashtë përfitimit të këtij privilegji. Megjithatë, fakti që një pjesë e trungut kombëtar shqiptar mbeti jashtë shtetit shqiptar nuk duhet shumëzuar me zero, ashtu siç mund të pretendohet ose mendohet. Pa asnjë dyshim, në epokën e nacionalizmit, mospërputhja e njësive etnike me atë shtetërore paraqet një tragjedi në vetvete, por kjo nuk duhet lexuar si një dështim absolut. Duke parë historinë e popullit shqiptar ndër shekuj, shpallja e pavarësisë së shtetit shqiptar duket si një çudi e madhe, madje diçka e paimagjinueshme. Për një popull relativisht i vogël në numër, i sunduar dhe i pushtuar nga fuqi dhe perandori të ndryshme pothuajse gjatë gjithë historisë së tij dhe së fundmi i përfshirë thellë brenda Perandorisë Osmane, një pengesë serioze për lindjen e vetëdijes kombëtare, shpallja e pavarësisë përbën një hap të jashtëzakonshëm. Ky hap, përveçse ashtu siç u argumentua më sipër, paraqet “hyrjen” në historinë botërore, shërbeu gjithashtu për identifikimin e popullit shqiptar me popujt e qytetëruar. Edhe pse kjo mund të duket, dhe ndoshta është e tillë, një qasje eurocentrike dhe përjashtuese, si atëherë ashtu edhe sot, krijimi i shtetit modern ose kombëtar konsiderohej si një shenjë qytetërimi. Sado që shteti dhe kombi shqiptar ishin ende të pazhvilluar, krijimi i shtetit shërbeu që, megjithatë, Europa dhe Perëndimi, të ndikuar nga ideologjia dominuese e iluminizmit, t’i konsideronin shqiptarët pjesë të “qytetërimit europian”.
Shteti shqiptar nga 1912 deri në tranzicionin demokratik
Për Hegelin dhe, më gjerë, për idealizmin gjerman, shteti nuk është produkt i një marrëdhënieje kontraktuale në kuptimin e një marrëveshjeje të thjeshtë midis individëve për të rregulluar dëshirat e tyre personale, si te Hobsi apo Loku (Locke), por një entitet organik dhe i natyrshëm, një bashkim i gjallë dhe i strukturuar i individëve që realizon lirinë e tyre në mënyrë të përbashkët. Në terma hegelianë, shteti është forma më konkrete e jetës morale dhe e vetëdijes kombëtare, në të cilën individi i realizon jo vetëm të drejtat e veta, por edhe detyrimet dhe pjesëmarrjen e tij në historinë dhe rendin e përgjithshëm. Për Hegelin, por edhe për shumë mendimtarë e ideologë të tjerë, shteti paraqet një qëllim në vetvete dhe jo një mjet. Megjithatë, historia e dy a tre shekujve të fundit dëshmoi se kjo teori hegeliane mbi shtetin si qëllim në vetvete u shtrembërua qëllimisht dhe u përdor për ta kufizuar lirinë e individit. Ky kufizim i lirisë nuk erdhi përmes masave të buta shtrënguese, por shpesh përmes dhunës brutale. Ideologjitë që prodhuan totalitarizmat dhe diktaturat e egra të shekullit XX u nisën nga premisa se shteti është qëllim dhe jo mjet. Nazizmi, fashizmi, enverizmi, stalinizmi e të tjerë janë të gjitha produkte të një botëkuptimi që e sheh shtetin si qëllim në vetvete
Po çfarë shteti ndërtuan shqiptarët nga viti 1912 e deri më sot? Nga pikëpamja e ideologjisë shtetërore dhe mënyra e qeverisjes, shteti shqiptar fillimisht u konceptua si monarki, më pas si diktaturë (e proletariatit) dhe pas vitit 1990 si demokraci parlamentare. Periudha e parë, 1920–1939, ishte një periudhë e konsolidimit të shtetit shqiptar. Megjithatë, kjo periudhë, qoftë sipas koncepcionit hegelian, ashtu edhe sipas botëkuptimeve liberale, nuk arriti ta shfaqte plotësisht qenien e lirë shqiptare. Nëse për Hegelin liria kishte kuptim vetëm brenda raportit me ligjin dhe moralin universal, në këtë periudhë qenia shqiptare ishte ende larg konceptimit të lirisë në këtë kuptim. Për më tepër, qenia shqiptare, në këtë periudhë, e kuptonte lirinë në kuptimin negativ — si mungesë të pengesave të jashtme dhe si një liri hobsiane, një liri e një qenieje që udhëhiqej nga instinkti për mbijetesë. Megjithatë, edhe përkundër kësaj, duhet pranuar se qenia shqiptare, në këtë periudhë, sado minimale të ketë qenë, fitoi një vetëdije shtetërore.
Ndryshe nga periudha e Zogut, kur shteti shqiptar po përpiqej të formësonte një vetëdije shtetërore të re, periudha e komunizmit shënoi një përmbysje radikale në konceptimin e shtetit, të lirisë dhe të individit. Shteti shqiptar në këtë periudhë, i ngritur mbi ideologjinë marksiste-leniniste, u shndërrua në një entitet total që kontrollonte çdo sferë të jetës publike dhe private. Në termat hegelianë, mund të thuhet se Geisti shqiptar në këtë periudhë kaloi nga një vetëdije spontane dhe e papjekur për lirinë (si në periudhën e Zogut), në një vetëdije të rreme për lirinë — e rreme, ngase e identifikonte lirinë me nënshtrimin ndaj totalitetit shtetëror. Shteti i projektuar nga komunistët shqiptarë ishte shumë larg shtetit që e përfytyronte Hegeli, i cili fliste për shtetin racional – atë që e respekton ligjin, të drejtën dhe arsyen – një shtet që është shfaqje e arsyes hyjnore në botë. Ndërkaq komunizmi shqiptar ndërtoi një “substancialitet etik” të shtrembëruar, ku individi nuk kishte më një ekzistencë të pavarur morale, por ishte vetëm si funksion i kolektivitetit. Në këtë kuptim, liria individuale u sakrifikua në emër të një ideali universal të rremë — atij të “njeriut të ri socialist”. Në aspektin hegelian, ky shtet mund të shihet si një hipertrofi e momentit të “Universalitetit” brenda dialektikës së shoqërisë: universali (partia-shtet) e gëlltiti tërësisht individualitetin dhe veprimin moral subjektiv. Pra, aty ku Hegeli kërkon një unitet racional midis vullnetit të individit dhe ligjit universal, komunizmi shqiptar krijoi një identifikim mekanik, ku vullneti i individit u anulua. Kështu, liria — që për Hegelin është bashkimi i domosdoshmërisë dhe vetëdijes, qenia në përputhje me arsyen — në komunizëm mori formën e nënshtrimit ndaj arsyes së një partie që pretendonte të mishëronte domosdoshmërinë historike. Në vend që individi të bëhej subjekt moral autonom, ai u bë objekt i një vullneti kolektiv të komanduar nga lart.
Rënia e sistemit komunist dhe fillimi i periudhës demokratike pas vitit 1990 përbën, në terma hegelianë, momentin e “negacionit të negacionit”, pra përpjekjen e Geistit shqiptar për të kapërcyer mohimin totalitar të lirisë dhe për ta afirmuar sërish vetveten si subjekt të lirë. Kjo periudhë mund të shihet si çasti i vetëdijes së shpirtit për lirinë e tij reale, por një vetëdije ende e pasigurt, kontradiktore dhe, shpesh, e shpërndarë në forma fragmentare të ekzistencës shoqërore. Nga një këndvështrim historik, kjo kohë shënon kalimin nga një totalitet ideologjik në një pluralitet vlerash dhe interesash, pra nga një Geist objektiv i mbyllur në një Geist që kërkon vetërealizim përmes demokracisë, tregut të lirë dhe vlerave liberale. Megjithatë, për Hegelin liria nuk është vetëm negative, nuk është thjesht mungesë pengesash të jashtme ose mundësi zgjedhjeje arbitrare, por një mënyrë e qenies që e njeh dhe e pranon domosdoshmërinë si pjesë të arsyes. Pikërisht në këtë pikë qëndron edhe drama e qenies shqiptare në këtë periudhë: Geisti shqiptar, i çliruar nga fryma e vjetër totalitare, e përjetoi lirinë si mungesë kufizimesh, pra si liri negative, atë që Hegeli e quan “liri e zbrazët”, një liri që refuzon çdo autoritet, por që ende nuk arrin të ndërtojë një rend racional të vetin. Në këtë kuptim, liria shqiptare e pas ’90-tës ishte më shumë shpërthim sesa ndërtim, më shumë refuzim sesa afirmim, më shumë hapje ndaj botës se sa gjetje e vetvetes.
Në këtë kuptim, periudha e tranzicionit shqiptar paraqet një fazë të dialektikës midis subjektivitetit dhe universalitetit: nga njëra anë qëndron individi që kërkon afirmimin e vetvetes, autonominë morale e politike dhe të drejtën e zgjedhjes, ndërsa nga ana tjetër është shteti, i cili përpiqet të krijojë një kornizë ligjore dhe institucionale që t’i japë kësaj lirie një formë objektive dhe morale. Por, për dallim nga vizioni hegelian i shtetit, si shprehje e arsyes dhe moralit universal, shteti shqiptar në periudhën e tranzicionit shpesh ka mbetur në nivelin e një instrumenti formal, pa arritur ta mishërojë racionalitetin etik të jetës së përbashkët. Duke u nisur nga kjo, edhe pse periudha pas vitit 1990-të shënon një hap të rëndësishëm drejt lirisë politike, ajo në fakt dëshmon se liria pa vetëdije morale dhe pa racionalitetin që e organizon atë, shndërrohet në një formë të fragmentuar të ekzistencës shoqërore dhe, si e tillë, e paplotë. Parë në terma hegelianë, procesi i demokratizimit shqiptar përbën një proces të hapur, një lëvizje dhe dialektikë të vazhdueshme midis subjektivitetit të individit dhe universalitetit të shtetit, ndërmjet dëshirës për liri dhe nevojës për rend moral.
Për ta përmbyllur, edhe përkundër të gjitha të metave të qenies shqiptare për të ndërtuar një shtet të mirëfilltë, duhet thënë se historia e shtetit shqiptar, nga viti 1912 e deri më sot, përfaqëson një rrugëtim dialektik të frymës kombëtare drejt vetëdijes për liri. Pra, nga instinkti për mbijetesë (periudha e Zogut), te mohimi i lirisë në emër të domosdoshmërisë kolektive (periudha komuniste), e deri te përpjekja për ta bashkuar lirinë individuale me arsyen universale të shtetit (periudha demokratike). Ky proces, ashtu si dialektika hegeliane, nuk është i përmbyllur; është në bërje e sipër, një rrugëtim drejt pajtimit midis lirisë dhe arsyes, midis individit dhe shtetit, midis asaj që është dhe asaj që duhet të jetë.
