Edhe pse në Tiranë, Prishtinë e Shkup ka patur mendje të qeta, që kanë gjetur shtigjet e duhura kuptimore, sërish përballja me “kulturën moderne” dhe “kulturën e prapambetur” do të vijojë, për sa kohë modernia e ka betejën me të shenjtën.
Agim BAÇI, Tiranë
Shekullarizimi, edhe pse si nocion nënkupton një proces ndryshimesh brenda një periudhe të caktuar kohore, në thelbin e vet ka nënkuptuar rënien e ndikimit të fuqisë që kanë pasur Besimi në Zot dhe te Tradita, kjo edhe për faktin se të vetmet nocione që nuk kishin një kohë të kufizuar kanë qenë dhe mbeten institucionet e besimit fetar dhe, me pas, edhe mbështetja në tradita e zakone të trashëguara, që gjithsesi lidhen me raportin e besimit në Zot. Kështu kushdo që ka vënë re raportet e shekullarizimit me shoqërinë, pa dyshim do konstatonte lehtësisht vënien e dyshimit te e shenjta, çka më pas solli modernen dhe postmodernen – e para duke vënë në dyshim të shenjtën dhe në shpërbërjen e tradicionalizmit dhe, e dyta, duke ndërtuar atë që njihet si “të vërtetat personale”, në një epokë ku gjithçka është në dyshim.
Kështu, edhe pse “shekullarizmi” u përdor fillimisht nga mendimtari britanik George Jacob Holyoake (1851), ai i hapi udhën një dallimi të fortë mes teizmit dhe ateizmit. Holyoake, që ka edituar për disa vite një gazetë sekulariste, edhe pse nuk ishte një mbështetës i ateizimit, i hapi udhën një mendimi të ri modern, ku “e shkuara”, sipas tij, ishte “kaotike”, ndërsa “modernja ishte natyrshmëria drejt të mirës”. Tridhjetë vite më vonë se Holyoake, ministri francez i Arsimit, Jules Ferry, do të mbronte në senatin dhe parlamentin francez dy projektligje që kishin të bënin me arsimin dhe laicitetin, duke u kthyer në shembullin që do të ndiqej më pas nga shumë vende në botë.
Edhe në Shqipëri, qeveritë e krijuara pas vitit 1912 funksionuan sipas parimit të laicitetit, frymëzuar nga këto ligje franceze, ku shkolla shihej si vendi i edukimit, si pjesë e vazhdimësisë ku merrej frymëzimi kryesor i të parit të funksionimit në shoqëri, gërshetuar me laicitetin, që në jo pak raste është ngatërruar me ateizimin.
Çfarë solli shekullarizimi filozofik?
Sociologu Max Weber shprehej se bota e sheh shekullarizimin si një largim nga magjia, ndërsa filozofi politik Hegel e pikturonte si të kuptuarit e drejtë të botës së tokësores. Bazuar në këto këndvështrime, të cilat ishin me pasojë ne mendimin botëror, gjithçka erdhi duke e zhvendosur fenë në periferi të shoqërisë. Siç vë re me të drejtë Matei Calinescu, në librin e tij “Pesë fytyrat e modernitetit”, gjithçka shkoi drejt prehërit të racionalizmit – një racionalizëm që kishte në themel mosmbështetjen e njeriut te ndjesitë që rrjedhin nga besimi në Zot. Pra, modernia dhe postmodernja ishin treni ku u mbështet dërgimi i çështjes së besimit në periferi të të menduarit të shoqërisë.
Edhe në Shqipëri ky debat nuk është anashkaluar. Në një shkrim lidhur me përqafimin e shekullarizimit në Shqipëri, ish ministri i Arsimit, gjuhëtari Aleksandër Xhuvani, në një shkrim për revistën “Minerva” (1933), citonte historianin Ernest Lavisse, i cili shkruante në fillim të shekullit XX se: “Me qenë laik nuk do me thânë me e kufizue mendjen e njeriut në nji orizont të ngushtë, as me ja ndalue me vëzhgue të hyjnueshmit; nuk do me thânë me përbuzë, me lëndue e ngucë ndërgjegjën që iu mbahet besimevet të vjetra, por me ua mohue fevet të drejtën e qeverimit të njerëzisë që mban e rron gjithëmonë. Me qenë laik nuk do me thânë me i pasë mëni kësaj e asaj feje, po me luftue fanatizmin fetar, që ka shkaktue e shkakton kaqë të liga, vrasje, dhuna e shkatërrime. Me qenë laik do me thanë mos me e lânë mendjen t’u-shtrohet dogmavet të pandryshueme, as me i dhânë armët përparave gjânavet që s’kuptohen: por me i çelë arsyes kredi të pakufizueme vëzhgimesh, me shpresue prej kësaj nji dritë të ré, mos me mbetë në padijën e tashme…” (Miverva, 1933)
Pra, nën këtë retorikë u debatua dhe në mjediset shqiptare, një debat racionalistësh të inspiruar nga iluminizmi europian.
Por, pavarësisht se këto debati duket se nuk ishin kundër fesë, për shumë debutues të kohës, e sidomos për zyrtarët e sistemit komunist që instaluan diktaturën në fund të vitit 1944, shekullarizmi u kthye në një rival të pashpirt të moralit dhe arsimit fetar. Kjo betejë u bë edhe për faktin se zyrtarët shqiptarë kishin parasysh në këtë “lufte” laicizmin francez, që në thelb nuk ishte një ndarje nga feja, por një betejë që e shihte besimin fetar një kundërshtar të progresit.
“Vdekja e njeriut” dhe paragjykimi
Sipas sekularistëve, “vdekja e njeriut” mund të vijë nga të mbeturit te e pandryshueshmja, te mbështetja në besimin e “të paravendosurës”. Ndërkohë, për filozofin britanik, konservatorin Edmund Burke, vdekja e njeriut vjen kur ndodh humbja e paragjykimit, pra lidhja me të shenjtën. Pavarësisht se në shqip fjala “paragjykim” ka një konotacion negativ, për Burken paragjykimi është mbështetja te e përhershmja dhe gjithçka që vjen duhet parë me atë sy. Filozofi politik, Aleks de Tokëvil, tregon se pati parasysh pikërisht këtë lloj këndvështrimi të Burkes kur shkroi librin “Demokracia në Amerikë”. Në një krahasim mes demokracisë në antikitet me demokracinë në SHBA, ai sjell konstatimin që përbën edhe thelbin e ndryshimit – demokracia në antikitet mbështetej në virtyt, ndërsa e dyta në interes. Sipas Tokëvilit, mbështetja në racionalizëm kishte sjellë edhe rrëshqitjen në interes, duke nxjerrë kështu jashtë debatit virtytin njerëzor, pra të shenjtën.
Ndërkaq, “vdekja e njeriut” ishte pikërisht vdekja e zakoneve. Në Shqipëri kjo “vdekje njerëzore” nisi me imitimin e iluministëve që në vitet e ’30-ta, por u vulos nën regjimin komunist, ku në vend të tradicionales u shpik “njeriu i ri”, që e mbështeste gjithçka në të kundërtën e moralit fetar, duke u mbështetur në ideologjinë komuniste, që në emër të një barazie të qytetarëve i shkatërroi zakonet, e shkatërroi të shenjtën, duke nisur nga zëvendësimi i kuptimit të fjalëve e, për pasojë, edhe të mendimeve. Në këtë drejtim, gjuhëtarët shqiptarë e mbështetën teorinë e Zherar Zhenetit që kërkonte të asgjësonte çdo largësi mes shkronjës dhe kuptimit, duke synuar pikërisht vdekjen e së shenjtës. Dhe, vdekja e kuptimeve ishte e lidhur ngushtë me “vdekjen e njeriut”, i cili, i larguar nga tradicionalja, nga e përhershmja, u reduktua vetëm në “njeriun e ri”, një njeri që nuk mendonte, por vetëm bindej.
Moderniteti dhe dallimet binare
Antropologu i famshëm francez, Claud Levi-Strauss, në librin e tij “Tropikë të trishtë”, si një karakteristikë të shumë shoqërive ka veçuar “tendencën” e mendjes njerëzore për të kryer shpesh dallime në formë binare: i keq-i mirë, i bukur-i shëmtuar, i vlefshëm-i pavlefshëm. Këto dallime binare, sipas Strauss-it, bëhen me qëllim nga debatuesit më së shumti për dominimin dhe nënshtrimin e tjetrit, që është ndryshe kulturalisht, e sidomos fetarisht, nga ai. Ky debat, për disa dekada, ka qenë i lidhur me statusin e myslimanëve në Tiranë, Prishtinë e Shkup, e sidomos në rastet e vajzave me shami në shkolla. Kjo tendencë binare ka pasur qëllim që të fusë myslimanët në territorin e inferioritetit. Fatkeqësisht, nën ritmin e debatit emocional, shumë myslimanë ia kanë dhënë kënaqësinë atyre që i kanë hapur këto debate binare, duke mos arritur dot të shohin shumë më thellë qëllimin e nisjes së këtyre debateve.
Pak nga debutuesit kanë arritur të dallojnë gjithë trajtat e qëllimit të “debutuesve laikë” për të fituar “territorin e epërsisë kulturore”. Madje, tendenca të tilla, pasi flasin për shaminë, flasin edhe për mjekrën, bakllavanë e kadaifin, duke tentuar kështu të kthejnë në një lëmsh ideor atë që kërkohet realisht të debatohet.
Edhe pse në Tiranë, Prishtinë e Shkup ka patur mendje të qeta, që kanë gjetur shtigjet e duhura kuptimore, sërish përballja me “kulturën moderne” dhe “kulturën e prapambetur” do të vijojë, për sa kohë modernia e ka betejën me të shenjtën. Dhe për sa kohë modernia dhe postmodernia do tentojnë ta çojnë sa më në periferi debatin për të shenjtën, ky debat binar do ketë hapësirat e veta. Ajo që kërkohet është thjesht një mbështetje në atë që arrin ta mbajë të përhershmen edhe në shinat e së tashmes, pa rënë nën thonjtë e “mbretërimit të tanishmërisë”.
