Në retrospektivë, mund të thuhet se Ismail Qemali përfaqësonte jo vetëm aktin e pavarësisë, por edhe krizën e identitetit shqiptar midis Lindjes dhe Perëndimit, midis Islamit dhe Europës, midis provincës dhe shtetit. Projekti i tij mbeti i papërfunduar, por mbolli farën e një vetëdijeje politike që, me gjithë ndërprerjet e vazhdueshme të historisë, do të gjente vijimësi në përpjekjet e mëvonshme për të ndërtuar një shtet funksional e të qëndrueshëm.
Lulzim HOXHA, Tiranë
Në historinë politike të Shqipërisë, figura e Ismail Qemalit shfaqet si protagonist në themelimin e shtetit të pavarur shqiptar. Ngritja e flamurit në Vlorë, më 28 nëntor të vitit 1912, është pa dyshim ngjarja më e rëndësishme e vetëdijes kombëtare shqiptare dhe e vetmja që mund të pranohet si një pasuese e denjë e betejave dhe qëndresës heroike të Skënderbeut kundër pushtimit osman rreth 450 vjet më parë. Mirëpo pikërisht për shkak të meritave të padiskutueshme të Ismail Qemalit në pavarësinë e Shqipërisë, karriera e tij politike në shtetin osman, përgjatë gjithë gjysmës së dytë të shekullit XIX e deri në vitin 1912, shpeshherë është paraqitur si një pjesë e pandashme e përpjekjeve të tij të vazhdueshme për pavarësinë e Shqipërisë. Kësisoj, në pjesën dërrmuese të interpretimeve pas pavarësisë, veçanërisht pas Luftës së Dytë Botërore, gjithë trajektorja e karrierës politike të Ismail Qemalit si përfaqësues i shtetit osman, qysh kur u emërua, ndër të tjera, si guvernator i Varnas, guvernator i Danubit të Poshtëm, guvernator i Bolusë (në Anadoll), deputet i parlamentit osman ose vali i Bejrutit, mund të kuptohet vetëm nëpërmjet objektivit politik për pavarësinë e Shqipërisë. Në fakt, kjo perspektivë e interpretimit të historisë nuk i referohet vetëm figurës së Ismail Qemalit, por të gjithë personaliteteve me origjinë shqiptare që kanë vepruar brenda kontekstit osman, sidomos të shekullit të nëntëmbëdhjetë, kur në Perandori shpërtheu vala e lëvizjeve nacionaliste. Duke u përvetësuar nga diskursi kombëtarist, gjithë veprimtaria e këtyre personaliteteve është kthyer në një pasqyrim të tezës mbi qëndresën e vazhdueshme 500-vjeçare të shqiptarëve ndaj sundimit osman, duke mënjanuar kështu një pjesë të madhe të aktivitetit politik, letrar, artistik, intelektual dhe fetar të atyre që kanë shërbyer në afirmimin e shqiptarizmit, herë përmes reformimit të Perandorisë, herë përmes prirjeve irredentiste dhe, në të shumtën e rasteve, të dyja njëherësh. Parë nga ky këndvështrim, Ismail Qemali përfaqëson një politikan dhe diplomat që ka jetuar në hapësirën mes dy botëve: realitetit perandorak osman dhe atij lokal shqiptar. Ai e kishte kaluar gati gjithë jetën e tij në administratën osmane, ishte pjesëmarrës i drejtpërdrejtë në jetën politike të një perandorie që po shpërbëhej, por që në momentin e duhur arriti të shkëputej prej saj dhe ta artikulonte nevojën për një shtet të pavarur shqiptar. Ky kontrast, midis osmanizmit si ideologji perandorake dhe shqiptarizmit si ideologji kombëtariste, është thelbësor për ta kuptuar kontributin e tij politik, si dhe për të hedhur dritë mbi tensionet e brendshme që shoqëruan fillimet e shtetit shqiptar.
Ismail Qemali lindi në Vlorë më 1844, në një familje të njohur me lidhje të hershme me administratën osmane. Në rininë e tij, pasi ndoqi disa mësime në një shkollë fillore osmane në Selanik, dërgohet në shkollën e njohur të vëllezërve Zosimea në Janinë, ku ai shquhet si i pari nxënës mysliman në këtë lice. Në vitin 1860, ende në moshën gjashtëmbëdhjetë vjeçare, daja i madh, Ismail pashë Plasa, dhe ministri i Punëve të Jashtme, Fuad Pasha, e sjellin në Stamboll ku hyn në zyrën e përkthimeve, një nga vatrat reformatore të Perandorisë së asokohe (Nathalie Clayer, Të Rimendosh Nacionalizmat Ballkanike: Rasti i figurës së Ismail bej Qemalit, revista “Përpjekja”, Nr. 30-31, f. 5). Ai qysh herët u bë pjesë e shërbimit publik osman, ku mbajti detyra të larta në provinca të ndryshme të Perandorisë. Brenda këtij universi politik, me kalimin e kohës, Qemali u kthye në një ndër përfaqësuesit kryesorë të reformatorëve osmanë që besonin se shpëtimi i Perandorisë mund të vinte përmes modernizimit, kushtetutës dhe barazisë ndërmjet popujve të saj. Ai qe pjesë e krahut me prirje liberale të Perandorisë, që kërkonte përmirësimin e sistemit nga brenda dhe jo shkatërrimin e tij.
Megjithatë, nëse e shohim nga perspektiva e ditëve tona, rrënjët e tij shqiptare dhe ndjenja e veçantë e përkatësisë lokale – ndaj qytetit, krahinës, gjuhës dhe zakoneve të vendit – e vendosën atë në një pozitë ambige. Nga njëra anë, ai qe funksionar i shtetit imperial, pjesë e aparatit burokratik që duhej të siguronte unitetin e perandorisë shumëkombëshe, ndërsa nga ana tjetër ai ishte i vetëdijshëm për margjinalizimin e shqiptarëve (por edhe popujve të tjerë të Perandorisë) brenda këtij sistemi, për mungesën e shkollave shqipe, për përpjekjet e asimilimit dhe për rrezikun e zhdukjes së elementit shqiptar nën trysninë e kombeve të tjera ballkanike, një pjesë e të cilëve tashmë kishin krijuar shtetet e tyre kombëtare.
Ky ambiguitet përbën pikën qendrore të përmbajtjes politike të figurës së tij si një njeri që, përgjatë gjithë karrierës së pasur politike, ka vepruar midis dy identiteteve të ndryshme kulturore, politike dhe historike.
Në nivel më të gjerë, osmanizmi në fund të shekullit XIX, gjatë periudhës hamidiane, përfaqësonte përpjekjen për të centralizuar një rend shumetnik dhe shumëfetar përmes një identiteti politik gjithëpërfshirës, që nuk varej nga etnia ose përkatësia fetare, por nga besnikëria ndaj shtetit. Ky projekt, i përqafuar për një kohë nga shumë ideologë të lëvizjeve kombëtare, jo vetëm dështoi të ndalonte valën e nacionalizmave etnikë që përfshiu Ballkanin, por, përkundrazi, sikurse i druhej Ismail Qemali, i thelloi edhe më tej përçarjet e brendshme, të cilat arritën kulmin gjatë luftërave ballkanike. Në këtë valë, shqiptarët mbetën ndër të fundit që ngritën një kërkesë të qartë për pavarësi dhe kjo vonesë kishte lidhje të drejtpërdrejtë me pozitën e tyre të ndërmjetme në perandori: masivisht myslimanë si shumica e osmanëve, por të paidentifikuar si turq; ballkanas, por ende të paafirmuar politikisht si territor i veçantë kombëtar përballë fqinjëve grekë, serbë e bullgarë.
Ismail Qemali e përjetoi këtë periudhë krize dhe transformimesh brenda Perandorisë duke e ndryshuar vazhdimisht rrjetin e tij të aleancave: nga njeri i besuar i Midhat Pashës, përfaqësuesit të sulltanit dhe hartuesit të Kushtetutës së Parë (1876), në pjesë të opozitës kundër Abdylhamidit, nga mbështetës i xhonturqve në kundërshtarin e tyre, nga përkrahës i reformave për decentralizimin e Perandorisë në mbrojtës të pavarësisë së Shqipërisë. Kur u arratis nga Stambolli, më 1900, pas konfliktit me Sulltan Abdylhamidin, ai nuk ishte ende një separatist. Por, pas përvojës me revolucionin e xhonturqve më 1908, me kalimin e kohës, Ismaili e kuptoi se projekti i osmanizmit po kthehej në një projekt turqizimi. Këtu ndodhi dhe momenti i tij i kthesës ku tanimë në perspektivën e Qemalit, shpërbërja e Perandorisë shfaqet si një eventualitet i pashmangshëm. Siç duket qartë në kujtimet e tij (Ismail Qemali, Kujtime, Tiranë: 2009), gjithë aktiviteti politik i Ismail Qemalit në më tepër se katër dekada është përqendruar në decentralizimin e Perandorisë dhe krijimin e njëfarë sistemi federativ që do ta reduktonte pushtetin qendror të Stambollit duke i shtuar të drejtat politike, shoqërore dhe kulturore të popullsive lokale të vilajeteve.
Pamundësia për reformimin e një perandorie të karakterizuar nga stagnacioni, e shtyu Ismail Qemalin drejt një nisme të re politike – themelimin e shtetit shqiptar – i cili, fillimisht ndonëse ende i paartikuluar qartë, do të bëhej boshti i veprimtarisë së tij politike sidomos pas shpartallimit të Perandorisë në Luftën e Parë Ballkanike.
Ismail Qemali midis reformimit të Perandorisë dhe perspektivës kombëtariste
Ismail Qemali bën pjesë në brezin e vjetër të shqiptaristëve të Perandorisë Osmane, së bashku me vëllezërit Frashëri ose Pashko Vasën, por më i moshuar se disa figura të tjera të nacionalizmit shqiptar, si Hasan Prishtina, Mithat Frashëri, Faik Konica ose Fan Noli. Për Qemalin, ashtu sikundër edhe për patriotët e tjerë të gjeneratës së tij, konteksti i përgjithshëm është ai i tkurrjes së vazhdueshme të Perandorisë Osmane në Europë dhe i gjetjes së zgjidhjeve politike për ta shmangur këtë ose, në të kundërtën, për ta siguruar një të ardhme sa më të mirë për shqiptarët pas shpërbërjes së Perandorisë. Mirëpo, për dallim nga shqiptaristët e tjerë të brezit të ri, Ismail Qemali besonte në mundësinë e reformimit të Perandorisë dhe në shumicën dërrmuese të kujtimeve të shkruara prej tij nuk dallohet ndonjë kundërvënie midis mbrojtjes së të drejtave të shqiptarëve dhe reformimit të Perandorisë. Për rrjedhojë, sipas tij “nacionalizmi shqiptar është i ndërlidhur si me çështjen e reformave të Perandorisë, ashtu edhe me atë të mbajtjes së Rumelisë në Perandori përballë rrezikut sllav, edhe pse këto dy probleme fillojnë duke u lidhur pazgjidhshmërisht me njëri-tjetrin” (Nathalie Clayer, Të Rimendosh Nacionalizmat Ballkanike: rasti i figurës së Ismail Qemalit dhe i Nacionalizmit Shqiptar, revista Përpjekja nr 30-31, Tiranë: 2013, f.6). Ismail Qemali i shihte reformat si masa të domosdoshme për të parandaluar përsëritjen e ngjarjeve që sollën Kongresin e Berlinit, të cilat do ta copëtonin edhe më tej territorin europian të Perandorisë. Centralizimin e mëtejshëm të pushtetit nga ana e Komitetit për Bashkim dhe Përparim (KBP) ai e konsideronte si shkaktarin kryesor për aneksimin e Bosnjes & Hercegovinës nga Austro-Hungaria dhe shpalljen e pavarësisë së Bullgarisë. Si reagim ndaj marrëveshjes së nënshkruar mes Vezirit të Madh dhe ambasadorit të Austro-Hungarisë mbi aneksimin e Bosnjes në këmbim të njohjes së Kalifatit të Sulltanit mbi popullsinë myslimane të provincës dhe pagesës së një shume në parà, ai shkruante se “Heqja dorë nga të drejtat sovrane mbi një pjesë të Perandorisë për një dëmshpërblim në parà, ishte një akt i turpshëm për sovranitetin e Sulltanit dhe një precedent i rrezikshëm për tërësinë territoriale të Perandorisë”. Sa për pavarësinë e Bullgarisë, ku gjatë vitit 1869 kishte punuar si guvernator i Sanxhakut të Varnës, ai qe përpjekur në reformimin e këtij rajoni brenda Perandorisë Osmane, por kur u bë e qartë se pavarësia u bë e pashmangshme, u orvat për “njohjen e pavarësisë së Bullgarisë bashkë me përfshirjen e Rumelisë Lindore, por me kusht që kjo e dyta të shpallej asnjanëse nën garancinë e Fuqive të Mëdha. Kjo zgjidhje do të ishte e vetmja mundësi që ta bënte të pamundur konfliktin mes shtetit të ri bullgar dhe Perandorisë” (Ismail Qemali, Kujtime, Tiranë: 2009, f.370). Mirëpo, kjo zgjidhje e kërkuar prej tij u kundërshtua nga përfaqësuesit e qeverisë me argumentin se Perandoria nuk ka nevojë për garanci të huaja. Kësisoj, Ismail Qemalit nuk i mbetej tjetër, veçse të dorëzohej për humbjen e një tjetër territori dhe pavarësinë e një shteti të ri që së shpejti do të kthehej në një tjetër shtet armiqësor ndaj Perandorisë në rajon. Kur shkruan se “Unë pata të paktën kënaqësinë të dëshmoj se e kisha përmbushur detyrën time të fundit patriotike, ndonëse për fat të keq, ajo qe përsëri një mundësi e humbur” (Po aty, f. 371), duket qartë se humbja e një tjetër territori të Perandorisë, jo vetëm e kishte zhgënjyer shumë për të ardhmen e vendit, por nga ana tjetër, të paktën deri në këtë moment, ai e shihte mbrojtjen e tërësisë territoriale të Perandorisë si përmbushje e detyrave patriotike po aq sa mbrojtja e territorit të vilajeteve shqiptare, të cilat qysh pas Kongresit të Berlinit qenë kthyer në barrierat kufitare të shtetit osman në Europë. Pak muaj më vonë, gjatë vitit 1909, Ismail Qemali qe kthyer në një nga kundërshtarët më të vendosur të akteve arbitrare të qeverisë së re. Veçanërisht problematik dhe barbar, sipas tij, ishte “Ligji kundër çetave, sipas të cilit kur anëtari i një familjeje bëhej pjesë e një çete, e gjithë familja do t’i syrgjynosej dhe pasuria do t’i konfiskohej; kjo do të thoshte që krejt një fshat i tërë të penalizohej për aktin e pak anëtarëve të bashkësisë” (Po aty, f.372). Masat e marra nga qeveria xhonturke kundër kryengritjeve të shqiptarëve vetëm sa e shtuan mungesën e rendit në territoret europiane të Perandorisë. Sikurse shkruan George Gawrych, “Në vend ta konsideronte konfliktin e armatosur si një veprim që sillte efekt dobësues si mbi komunitetet e zonave kufitare, ashtu edhe mbi qeverinë, KBP u kap fort pas fushatave ushtarake, duke e parë dhunën si të vetmin mjet për forcimin e Perandorisë” (Gawrych, Gjysmëhëna dhe Shqiponja, Tiranë: 2007, f.262). Oficerët e ushtrisë osmane morën poste në administratën civile, në një kohë që kjo e fundit kishte nevojë më shumë se çdo gjë tjetër për nëpunës të kualifikuar administrate dhe jo për oficerë agresivë. Nga mesi i vitit 1909, ushtria osmane kishte regjistruar “shkatërrimin e rreth njëqind kullave në zonën e malësive të Shqipërisë, teksa njëherësh u vendosën taksa të ashpra, shërbimi i detyruar ushtarak, si dhe u çarmatos pjesa më e madhe e popullsisë në krahinë” (Po aty, f.265). Gjatë kësaj kohe, Ismail Qemali rishfaqet në Stamboll si mbështetës i kundërrevolucionit që synonte ta përmbyste pushtetin e xhonturqve, por pas disfatës do t’i duhet të mërgojë sërish, edhe kësaj here me ndihmën e ambasadës britanike, siç kishte ndodhur në vitin 1900 kur sulltani e kish emëruar si guvernator të Tripolit. Pas rikthimit në Stamboll më 1910, e themelon Partinë Liberale, e cila në objektivat e saj politikë favorizonte decentralizimin e Perandorisë, “u përforcua me shumicën dërrmuese të deputetëve shqiptarë dhe arabë” (Ismail Qemali, Kujtime, Tiranë: 2009, f.389). Në pranverën e vitit 1910, kur qe deputet në parlamentin osman dhe kryetar i Partisë Liberale, Ismail Qemali ngriti me Pallavicinin, ambasadorin e Austro-Hungarisë, çështjen e një Shqipërie integrale dhe të bashkuar në rastin e shembjes së Perandorisë Osmane (Stauro Skendi, Zgjimi Kombëtar Shqiptar, Tiranë: 2000, f. 397). Studiues të ndryshëm, si Gawrych, Clayer, Fischer, Skendi dhe Csaplar-Degovics, kanë argumentuar se interesat parësore të Austro-Hungarisë ishin për ruajtjen e status-quosë brenda territoreve osmane, por kjo nuk e përjashtonte përkrahjen e kërkesave të autonomisë dhe decentralizimit, që për Ismail Qemalin qenë çështje prioritare. Në maj të vitit 1911, Qemali kthehet në mbështetësit politikë kryesorë të lëvizjes kryengritëse në toskëri (Gawrych, Gjysmëhëna dhe Shqiponja, f.288). Gjatë kësaj kohe, shqiptarët në Vlorë i dërgojnë një telegram Stambollit, me anë të të cilit kërkonin autonomi administrative për Shqipërinë; bashkimin e të katër vilajeteve të Shkodrës, Kosovës, Manastirit dhe Janinës në një provincë të vetme, e cila të kishte parlamentin dhe ushtrinë e vet, si dhe emërimin në administratën vendore vetëm të shqiptarëve. Qytete të tjera shqiptare ndoqën të njëjtin shembull, duke shtuar mbështetjen e tyre për kuvendin e Gërçes, që do të mbahej në fund të qershorit. Në lidhje me këtë ngjarje të rëndësishme për bashkimin e shqiptarëve nga të gjitha trevat, vetë Ismail Qemali shkruante se “Pas një qëndrese të fortë, të gjithë delegatët nënshkruan, në këtë kuvend në Gërçe, një memorandum të hartuar me nxitjen time, i cili përmban dymbëdhjetë pika me kërkesat kombëtare, duke shprehur njëkohësisht edhe një herë zotimin për lidhje me Perandorinë Osmane” (Ismail Qemali, Kujtime, Tiranë: 2009, f. 413-14). Ndërkaq, pas kryengritjeve të viteve 1911-1912 u bë e qartë se forca nuk qe mjeti i duhur për pajtimin e administratës osmane me shqiptarët. Qeveria vetëm sa i kishte përshkallëzuar më tej problemet, duke “ndaluar mbajtjen e armëve, heqjen e privilegjeve të vjetra të krerëve lokalë shqiptarë, zëvendësimin e ligjit të maleve me ligjin e shtetit osman, mandej duke ndaluar përdorimin e alfabetit latin të vendosur në Kongresin e Manastirit (1908), e në fund duke mbyllur të gjitha shkollat në gjuhën shqipe” (Gawrych, Gjysmëhëna dhe Shqiponja, Tiranë: 2007, f. 295). Sikur të mos mjaftonin trazirat në vend, në fund të vitit 1911, Perandoria Osmane pëson një disfatë të rëndë ushtarake gjatë aneksimit të Tripolit nga Italia. Duke përfituar nga ky moment, ku përveç frontit në Tripoli ushtria osmane qe njëherësh e përqendruar në shtypjen e kryengritjeve në Jemen, Ismail Qemali dhe Hasan Prishtina nisin të mbajnë takime të fshehta në Stamboll për nxitjen e një kryengritjeje të përgjithshme në Shqipëri. Pas shpërthimit të kryengritjes në qytete të ndryshme shqiptare të katër vilajeteve, kësaj here përfaqësuesit e Perandorisë detyrohen t’i pranojnë kërkesat e kryengritësve për emërimin e zyrtarëve që e njihnin gjuhën dhe zakonet shqiptare, kthimin e armëve të konfiskuara, mësimdhënien në gjuhën shqipe, bashkimin e vilajeteve shqiptare, zbatimin e drejtësisë në disa zona të Shqipërisë sipas “ligjit të maleve” etj. Pranimi i këtyre kërkesave nga shteti osman e shtoi shqetësimin e shteteve ballkanike për prishjen e ekuilibrave të fuqisë në rajon. Përfaqësuesi i Bullgarisë në Portën e Lartë ia kishte shprehur ambasadorit austro-hungarez në Stamboll qëndrimin e tij se “në rast të krijimit të një Shqipërie autonome, ai do t’i kërkonte fuqive të mëdha të miratonin bashkimin e vilajeteve të Adrianopojës dhe Selanikut si kompensim për bullgarët” (Stauro Skendi, Zgjimi Kombëtar Shqiptar, Tiranë: 2000, f. 403). Të njëjtat kërkesa kishte parashtruar edhe përfaqësia serbe në Stamboll. Në të njëjtën kohë, çetat greke kishin nisur mësymjet në Greqinë e Veriut si përgjigje ndaj frikës se mos Porta e Lartë kishte ndërmend t’u jepte shqiptarëve njëfarë autonomie. Nisur nga dobësitë që kishte treguar ushtria osmane në shtypjen e kryengritjeve në Shqipëri dhe sidomos në luftën kundër Italisë për Tripolin, shtetet ballkanike formuan një aleancë të përbashkët për dëbimin e Perandorisë nga territoret e saj europiane.
Pasojat e Luftës Ballkanike në shpërbërjen e Perandorisë dhe arritjen e pavarësisë
Lufta e Parë Ballkanike krijoi një situatë të ndërlikuar në Shqipëri. Nga njëra anë, në popull ekzistonte një frymë luftarake kundër qeverisë osmane, por në anën tjetër po bëhej gjithnjë e më e qartë se qëllimi i aleatëve ballkanas ishte copëtimi i Shqipërisë. Cili duhej të ishte roli i shqiptarëve në këtë konflikt: përkrahja e një shteti osman kundër të cilit qenë mobilizuar në gjithë kryengritjet e viteve të fundit apo të mbështesnin Aleancën Ballkanike, që do të sillnte një rrezik të drejtpërdrejtë jo vetëm për të drejtat e sapofituara, por edhe për gjithë trojet e banuara nga shqiptarë? Qëndrimi mbizotërues i patriotëve shqiptarë, përfshi Ismail Qemalin, ishte ruajtja e neutralitetit, por siç edhe u pa, mbajtja e neutralitetit i ktheu trojet shqiptare në një objekt inkursionesh nga secila prej shteteve ndërluftuese. Pasi kishin dëgjuar lajmet rreth përgatitjeve për luftë të aleatëve ballkanikë, deputeti shqiptar i parlamentit osman, Syria bej Vlora (kushëri i parë me Ismail Qemalin), dhe i biri, Eqrem bej Vlora, bënë një përpjekje, në fund të shtatorit 1912, për t’u dalë përpara ngjarjeve dhe për ta penguar ndarjen e parashikuar të trojeve shqiptare. Ata bënë thirrje për një kuvend kombëtar në Vlorë, në të cilin pritej të vinin përfaqësues nga të gjithë sanxhakët të banuar nga shqiptarë (Krisztian Csaplar-Degovics, Lufta e Parë Ballkanike dhe Shqiptarët, revista “Përpjekja”, Nr. 30-31, f. 65). Të ftuarit u mblodhën, por me sa duket nga të dhënat e historianit Csaplar-Degovics, ata nuk ranë dakord mbi pothuaj asgjë. Syrja bej Vlora e shihte zgjidhjen e çështjes shqiptare te shpallja e pavarësisë përpara fillimit të luftës ballkanike, duke ruajtur neutralitetin dhe duke siguruar mbështetjen e një fuqie të madhe ende pa nisur luftimet. Por, për shumicën e atyre që ishin të pranishëm në mbledhje, ishte e pamundur të besohej se shtetet ballkanike do t’i shpallnin luftë Perandorisë Osmane ose se shtetet perëndimore nuk do ta pengonin ndarjen e territoreve të Perandorisë në Ballkan. Por, nisma e Syrja bej Vlorës për shpalljen e pavarësisë nuk u realizua për shkak se ai nuk mundi ta bindte parinë e Shqipërisë, të fragmentuar sipas interesave lokale, për një politikë të përbashkët. Kur filloi Lufta e Parë Ballkanike, në tetor 1912, Perandoria Osmane i mobilizoi shqiptarët në ushtrinë e saj. Por, sikurse vë në dukje Stauro Skendi, ushtria osmane që me të parën sprapsje u orvat t’i përdorte detashmentet shqiptare si praparojë të armatave osmane në tërheqje. Kjo qe një nga shkaqet kryesore të dezertimit të shqiptarëve nga fronti (Stauro Skendi, Zgjimi Kombëtar Shqiptar, Tiranë: 2000, f. 408). Gjatë këtyre ditëve kritike, patrioti shqiptar që luajti rolin më të rëndësishëm qe Ismail Qemali. Në perspektivën e tij tanimë ishte e qartë se Perandoria Osmane do ta humbte luftën dhe nuk do të ishte në gjendje t’i mbronte territoret shqiptare. Prandaj e vetmja mundësi mbetej të siguronte mbështetjen e Austro-Hungarisë. Menjëherë pas shpërthimit të luftës, Ismail Qemali largohet nga Stambolli për të vizituar koloninë e shqiptarëve në Bukuresht. Pas diskutimeve dhe konferencës së mbajtur në Bukuresht, më 12 nëntor 1912 ai niset për në Ministrinë e Punëve të Jashtme në Vjenë dhe nga andej për në Budapest ku takohet me kontin Berchtold. I vendosur tashmë për shpalljen e pavarësisë, Ismail Qemali niset për në Trieste dhe nga andej, së bashku me disa nga shqiptarët e Bukureshtit, zbarkojnë për në Durrës. Vlen të theksohet se rivaliteti i tij politik me Syrja bej Vlorën ishte bërë i njohur edhe nga ministri i Jashtëm i Monarkisë së Dyfishtë, i cili e ka “paralajmëruar të qëndronte larg dallimeve politike që ekzistonin në mes politikanëve shqiptarë dhe të theksonte nevojën për bashkim në mes të tyre” (Po aty, f. 414). Po në datën 12 nëntor, kur Qemali sapo kishte mbërritur në Vjenë, një numër delegatësh të Shqipërisë së Mesme, të mbledhur në Durrës, duke ndjekur sugjerimin e Syrja bej Vlorës, përpiluan një letër për perandorin austro-hungarez, Franc Jozef, ku i kërkonin ndihmë që prej katër vilajeteve të banuara nga shqiptarët të organizonte një njësi administrative të vetme autonome në kuadër të Perandorisë Osmane. Nëse kjo nuk do të qe e mundur, thuhej më tej në letër, perandori duhet të na mundësojë që nga këto katër vilajete të ndërtohet një shtet i pavarur, sipas shembullit të vendeve të tjera të Ballkanit. Si model për këtë shtet neutral duhet të shërbente Belgjika ose Zvicra (Krisztian Csaplar-Degovics, Lufta e Parë Ballkanike dhe Shqiptarët, revista “Përpjekja”, Nr. 30-31, f. 69). Nga ana tjetër, popullsia myslimane e Durrësit, siç mund të vërehet në të dhënat e historianit Degovics, vijonte të ruante besnikërinë ndaj mutesarrifit me origjinë shqiptare të qytetit (Po aty, f. 74) dhe ishin kundër mbledhjes së një kuvendi kombëtar. Duke përshkruar udhëtimin e tij, Ismail Qemali shkruan se “Meqë Vlorën e kishte bllokuar flota greke, u gëzova që zbrita në Durrës…Aty vumë re se populli i Durrësit nuk dinte kurrgjë fare për çka kishte pas ndodhur rreth e rrotull. I gënjyer prej lajmeve të rralla të ardhura nëpërmjet kanalesh të njëanshme, ata kujtonin se ushtria turke ishte fitimtare, se kishte pas pushtuar Filipopolin dhe se po marshonte t’i binte Sofjes dhe Beogradit. Ardhja jonë shkaktoi njëfarë ankthi në qytet, i cili nxitej nga elementi turkofil, të cilit i vinte prapa një pjesë e popullsisë vendore, më së shumti muhaxhirë boshnjakë” (Ismail Qemali, Kujtime, Tiranë: 2009, f. 417). Katër ditë pas zbarkimit në Durrës, Ismail Qemali niset për në Vlorë, së bashku me disa delegatë dhe refugjatë lufte që gjeti rrugës për në vendlindje. Së bashku me pasuesit e tij, pas një udhëtimi të gjatë e të vështirë që do të vendoste të ardhmen e Shqipërisë, Qemali mbërrin në Vlorë më 27 nëntor 1912. Kësisoj, më 28 nëntor 1912, në një moment kur, përveç Janinës dhe Shkodrës, ku ende po luftohej, e gjithë pjesa tjetër e territorit shqiptar qe pushtuar nga aleatët ballkanikë, Ismail Qemali e shpall pavarësinë në Vlorë dhe merr vendin e kryetarit të Qeverisë së Përkohshme. Ngritja e flamurit në qytetin e vendlindjes qe një meritë e jashtëzakonshme e Ismail Qemalit, i cili përveç sukseseve diplomatike me Austro-Hungarinë, arriti të sigurojë gjithashtu edhe forcën legjitimuese të një Asambleje Kombëtare. Me këtë akt, ai ngriti, në emër të popullit shqiptar, të drejtat për vetëqeverisjen dhe kohezionin e vendbanimeve shqiptare. Për këtë pati në favor edhe rrethanat e luftës që po zhvillohej, pasi pjesa e mbetur e ushtrisë perandorake në tërheqje që ishin vendosur në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut dhe mund ta rrezikonin politikën e Ismail Qemalit, nëse nuk do të ishin duke luftuar kundër trupave serbe dhe greke (Csaplar-Degovics, po aty, f. 80). Në këtë mënyrë, atë që Syrja bej Vlora nuk arriti ta realizojë pak muaj më parë në kohë paqeje, Ismail Qemali e bëri në kohë lufte. Në këto rrethana të rrezikshme u arrit pavarësia e Shqipërisë, por menjëherë pas krijimit të Qeverisë së Përkohshme, qeveria e Vlorës, që kishte legjitimitet në një territor të jugperëndimit prej jo më shumë se 4 mijë kilometra katrorë, do të përballej me vështirësi edhe më të mëdha për shkak të pamundësisë për ta zgjeruar sovranitetin në gjithë Shqipërinë.
Ismail Qemali dhe kontrastet e shoqërisë shqiptare pas 1912-tës
Pas shpalljes së pavarësisë më 28 nëntor 1912, Qemali u gjend përballë një Shqipërie që ishte ende më shumë një hapësirë simbolike sesa një entitet shtetëror. Kufijtë ishin të pasigurt, administrata pothuaj inekzistente dhe shoqëria shqiptare e ndarë në klane, fe dhe rajone që nuk njihnin autoritet qendror. Në këtë mjedis, roli i tij si kryetar i Qeverisë së Përkohshme nuk mund të kuptohej si një ushtrim normal pushteti, por si një akt simbolik i themelimit. Në mungesë të unitetit të gjithë territorit shqiptar të caktuar nga Konferenca e Ambasadorëve, qeveria e Vlorës përfaqësonte më shumë idenë e shtetit sesa shtetin vetë.
Në këtë kontekst, ky ishte momenti kur identiteti politik i shtetit të ri shqiptar duhej të ndahej nga strukturat e vjetra të besnikërive osmane dhe të krijonte rrjete të reja shoqërore. Por, kjo nuk qe e lehtë për t’u realizuar. Nëse osmanizmi kishte ofruar një rend politik të centralizuar dhe hierarkik, shqiptarizmi duhej të ndërtohej mbi krijimin e një uniteti shtetëror që i mbivendosej bashkësive lokale, interesave krahinore dhe organizimit fisnor – elemente që, në vend ta forconin shtetin, shpesh e bënin atë të pamundur. Ismail Qemali e kuptonte këtë realitet, prandaj përpjekjet e tij ishin më tepër diplomatike sesa administrative: ai kërkonte të sigurojë njohjen ndërkombëtare të pavarësisë, duke besuar se legjitimiteti ndërkombëtar do të sillte më pas stabilitetin e brendshëm.
Por, edhe brenda elitës shqiptare kishte kontraste të thella. Një pjesë e bejlerëve myslimanë të veriut dhe të qendrës e shikonin me dyshim projektin e tij, duke e konsideruar tepër të lidhur me ndikimin austro-hungarez, ndërsa për popullsinë katolike dhe ortodokse qeveria e Vlorës përfaqësonte ende një vazhdimësi të rendit osman të dominuar nga myslimanët. Në këtë kuptim, pavarësia shqiptare ishte më shumë një marrëveshje politike sesa një bashkim shoqëror i mirëfilltë.
Qemali nuk arriti të krijojë institucione funksionale, sepse shoqëria shqiptare ende nuk e kishte kaluar procesin e sekularizimit të besnikërive dhe kalimin nga lidhjet fisnore te shteti kombëtar. Ky ishte një problem strukturor i Shqipërisë së fillimshekullit të njëzetë, që do ta përshkonte zhvillimin politik të vendit për dekada me radhë.
Nga ana tjetër, Ismail Qemali kishte një vizion që i tejkalonte kufijtë e ngushtë të politikës ditore. Ai e shihte shtetin si një projekt civilizues – një mënyrë për ta përfshirë Shqipërinë në shtetet moderne të Europës Perëndimore. Për të tashmë shqiptarizmi nuk ishte vetëm afirmimi i një identiteti kombëtar, por mbi të gjitha një rrugëtim i vazhdueshëm që duhej të sillte ndërtimin e një shteti modern: një mënyrë për të kaluar nga statusi i një “barriere kufitare” të Perandorisë në atë të bashkësisë së qytetarëve të një shteti të pavarur e sovran.
Pak muaj pasi në Vlorë ngrihej flamuri i kuq me shqiponjën e zezë, në shumë zona të tjera të vendit sundonin bejlerët lokalë, prijës fetarë dhe çetat e armatosura që nuk njihnin autoritet tjetër, përpos atij të krahinës. Për rrjedhojë, gjatë Konferencës së Londrës, ku më 29 korrik 1913 u votua për një Shqipëri të pavarur dhe monarkike, vendi ishte i zhytur në një anarki të plotë, pasi ekzistonin paralelisht shumë qendra lokale pushtetesh. Rivali më i madh i qeverisë së Ismail Qemalit qe Esat Pashë Toptani, pronari më i madh i tokave në Shqipërinë e Mesme. Ai e kishte në kontroll gjithë qytetin e Tiranës dhe Durrësit. Të tjera qendra pushteti rivale ndaj qeverisë së Vlorës ndodheshin në Elbasan (Aqif Pasha) dhe në zonat e veriut (Prenk Bibë Doda). Për këto arsye, Ismail Qemali iu drejtua Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, të ngarkuar nga Konferenca e Londrës me detyrën e administrimit të Shqipërisë së pavarur, për emërimin sa më shpejt në fron të një sovrani që ta vendoste stabilitetin në vend. “Nëse Qeveria e Përkohshme e Shqipërisë, e cila prej njëmbëdhjetë muajsh po lufton me vështirësi të panumërta, ka qenë në gjendje të mbajë rend e qetësi relative në një vend të goditur nga të gjitha anët prej armiqsh të betuar në shkatërrimin e tij, nuk do të mund të vazhdojë dot edhe për shumë kohë pa u ndeshur me vështirësi të pakapërcyeshme” (Ismail Qemali, Kujtime, f. 424). Sejfi Vllamasi (1883-1975), aktivist i lëvizjes kombëtare në Manastir dhe ministër i qeverisë së Ahmet Zogut, thekson se në këtë kohë “Përveç Aqif Pashës dhe Abdi bej Toptanit, e tërë paria lokale e Shqipërisë, ashtu edhe intelektualët Faik Konica, Mithat Frashëri, Mehdi Frashëri, Dervish Hima, Abdyl Ypi etj. u kthyen kundër Ismail Qemalit.” (Sejfi Vllamasi, Ballafaqime Politike në Shqipëri, Tiranë: 2020, f.71). Sipas Vllamasit, Ismail Qemali qe përkrahës i interesave të Anglisë dhe Francës, ndaj kur mori vesh se Princi i ri austriak Vilhelm Vid kishte zgjedhur si kryeqytet të ri Durrësin, bastionin e kontrolluar nga Esat Pasha, tanimë planet e ndërkombëtarëve dhe veçanërisht Austro-Hungarisë për Shqipërinë po favorizonin kundërshtarët politikë të Qemalit. Nga ana tjetër, “Komisioni i Kontrollit duke u bazuar në implikimin e Ismail Qemalit në marrëveshjen që bëri me popullin e Pindit për të tentuar modifikimin e kufirit të jugut, të caktuar nga Konferenca e Ambasadorëve, si edhe përfshirjen e tij në çështjen e Beqir Grebenesë për vendosjen e princit turk me origjinë shqiptare në rolin e sovranit, e këshilloi Qemalin të japë dorëheqjen nga kryesia e qeverisë” (Vllamasi, po aty, f. 72). Gjithashtu, më 14 tetor 1913, Esat Pashë Toptani formon qeverinë e Durrësit si një kundërpeshë ndaj qeverisë së Vlorës, e cila ende nuk kishte siguruar njohje të mjaftueshme ndërkombëtare. Kësisoj, për rreth dy-tre muaj, deri në largimin përfundimtar të Ismail Qemalit nga Shqipëria, në janar 1914, Shqipëria përfaqësohej nga dy qeveri njëherësh, secila duke kërkuar legjitimitet ndërkombëtar në dëm të qeverisë tjetër, secila duke penguar zgjerimin e pushtetit të tjetrës.
Në aspektin e kulturës politike, shqiptarët e fillimshekullit XX jetonin ende brenda botëkuptimit politik osman, ku pushteti konceptohej si dhuratë e ardhur nga autoritetet e jashtme dhe jo si kontratë sociale mes qytetarëve. Ismail Qemali, me gjithë përpjekjet e tij, nuk mundi ta transformonte këtë mentalitet në një periudhë kaq të shkurtër. Ai mbeti një figurë simbolike, një ndërmjetës mes botës së vjetër dhe të resë që po haste vështirësi për t’u mbijetuar politikisht fragmentimeve të brendshme të shoqërisë shqiptare.
Ndonëse në historiografinë e pas Luftës së Dytë Botërore, në kuadër të deosmanizimit të figurave politike të shtetit tonë, ai shfaqet në ballkonin e pavarësisë pothuaj tërësisht i shkëputur nga e shkuara e tij si politikan dhe diplomat i administratës osmane, në kujtimet e shkruara prej tij mund të evidentohet se qe pikërisht përvoja në Perandori që i mundësoi Ismail Qemalit zgjerimin e rrjetit të influencave dhe shndërrimin e tij në një personalitet të një kalibri ndërkombëtar që do të kishte një impakt të rëndësishëm në sukseset e veta diplomatike për krijimin e shtetit të pavarur shqiptar. Në fund, ndarja e tij nga jeta në Peruxhia më 1919, politikisht i izoluar dhe larg vendit që ia kishte dhënë pavarësinë, ka një domethënie të thellë simbolike: ajo shënon fatin e një njeriu që u përkiste politikisht dy botëve dhe njëherësh nuk i përkiste plotësisht asnjërës. Në kujtesën shqiptare, ai do të mbetet themeluesi i shtetit, por edhe dëshmi e peripecive të panumërta në themelimin e tij.
Në retrospektivë, mund të thuhet se Ismail Qemali përfaqësonte jo vetëm aktin e pavarësisë, por edhe krizën e identitetit shqiptar midis Lindjes dhe Perëndimit, midis Islamit dhe Europës, midis provincës dhe shtetit. Projekti i tij mbeti i papërfunduar, por mbolli farën e një vetëdijeje politike që, me gjithë ndërprerjet e vazhdueshme të historisë, do të gjente vijimësi në përpjekjet e mëvonshme për të ndërtuar një shtet funksional e të qëndrueshëm. Në kushtet më të pafavorshme të mundshme, gjatë momentit të masakrave që karakterizuan luftërat ballkanike, Ismail Qemali ia doli të themelojë një shtet të pavarur vetëm pak kilometra larg frontit të luftës. Kjo ngjarje është pa dyshim arritja më e madhe e gjithë jetës së tij politike. Trashëgimia e Ismail Qemalit nuk qëndron vetëm në aktin formal të shpalljes së pavarësisë, por edhe në formulimin e një identiteti të ri politik shqiptar në arenën ndërkombëtare, i cili përpiqet të pajtojë të shkuarën osmane me aspiratat europiane, fragmentimin shoqëror me unitetin kombëtar, si dhe kontributin në reformimin e një perandorie shumetnike me pavarësinë e një shteti kombëtar.
