Në vend të Bashkimit Europian ku shqiptarët kanë synuar të anëtarësohen dhe superimit të ndasive etnike, fetare dhe kulturore, një bashkim që do ta bënte të pamundur luftën në Europë pas dy luftërave që e rrënuan kontinentin, edhe në Gjermani, vendi arkitekt së bashku me Francën e Bashkimit Europian, shohim fuqizimin e euroskeptikëve, ngritjen e barrierave partikulariste dhe rinisjen e garës së armatimeve. NATO, e cila supozohej të siguronte shqiptarët nga kërcënimet historike ballkanike, po shpërbëhet para syve tanë.
Besnik SINANI, Tiranë
Nuk arritëm “fundin e historisë” të paralajmëruar nga Francis Fukuyama. Në vend që të avancojmë në mënyrë lineare drejt parajsës sekulare të progresit neoliberal, historia ka rikthyer në mënyrë ciklike fantazma të hershme me zemërim e energji të paprecedentë. “Përplasja e qytetërimeve”, të supozuara mbi identitete të ngurta kulturore, duket të shemben në muret e një Europe të zhgënjyer nga tradhtia dhe abandonimi amerikan, kësaj fëmije plangprishëse e padroni kapriçoz. Nuk ka njeri me dy pare mend në botë të mos ketë ngritur alarmin mbi pasojat katastrofike të Inteligjencës Artificiale, por nuk ka asnjë përpjekje serioze për rezistencë. Shumë historianë e shikojnë lindjen e modernitetit të lidhur veçanërisht me një shpikje teknologjike: shtypshkronjën e Johannes Gutenberg-ut më 1454. Ai ishte një katolik i devotshëm dhe nuk kishte as qëllim dhe as nuk mund ta imagjinonte se teknologjia që shpiku do sillte një nga çarjet më serioze të Kishës Katolike, duke sjell lindjen e Protestantizmit e prej andej të Kapitalizmit. Ne nuk mund të parashikojmë jetën që merr secila shpikje teknologjike. Më pak se një shekull nga përbetimi kundra gjenocidit “Kurrë më!”, 30 vjet nga lindja e një rendi ndërkombëtar që afirmonte nevojën e ndërhyrjes ndërkombëtare humanitare në mbrojtje të civilëve që superonte sovranitetin shtetëror, ne jemi dëshmitarë të legjitimitetit ndërkombëtar të gjenocidit në Gaza dhe impotencës së institucioneve ndërkombëtare që janë shprehje e rendit që pasoi Luftën e Dytë Botërore. Në vend të Bashkimit Europian ku shqiptarët kanë synuar të anëtarësohen dhe superimit të ndasive etnike, fetare dhe kulturore, një bashkim që do ta bënte të pamundur luftën në Europë pas dy luftërave që e rrënuan kontinentin, edhe në Gjermani, vendi arkitekt së bashku me Francën e Bashkimit Europian, shohim fuqizimin e euroskeptikëve, ngritjen e barrierave partikulariste dhe rinisjen e garës së armatimeve. NATO, e cila supozohej të siguronte shqiptarët nga kërcënimet historike ballkanike, po shpërbëhet para syve tanë. Ndërkohë shtetet ku jetojnë shqiptarët, në të cilat elitat politike vetëm para pak kohësh trumbetonin aventura toksike si Ballkani i Hapur, po humbasin njerëzit e vet drejt emigrimit, duke lënë këto vende pa shpresë ripërtëritëse, pa profesionalistë, pa burime njerëzore – pa shqiptarë.
Shpresoj se ftesës për të reflektuar mbi këtë moment deciziv të transformimit të rendit botëror kolegë nga disiplina të ndryshme do i përgjigjen në kompleksitetin e vet. Një shprehje amerikane na kujton se nëse je çekiç, çdo problem do të të duket si gozhdë. Si njeri që për zanat jap mësim religjionin në një qytezë të vogël universitare në Gjermani dhe si njeri që besoj se esencialisht njeriu mbart bekimin e një Krijuesi të Urtë (“Ne me të vërtete u kemi dhënë dinjitet (karamna) fëmijëve të Ademit”, na thuhet në Kuran; sure “Anfal” – 70), prirem të besoj se përballja me një botë në transformim të vazhdueshëm dhe me kërcënime të paprecedentë për fatin e popujve dhe individëve, lypset që të adresohet pikë së pari si sfidë shpirtërore. Rreshtat që vijojnë nuk mbartin asnjë pretendim shterues, por synojnë të ofrojnë disa reflektime si pikënisje për afirmimin e humaniteti tonë dhe si rezistencë, duke u kufizuar në dy rrafshe, një të praktikës e tjetra të imagjinatës fetare.
Moderniteti si krizë religjioze
“Ata nuk e vlerësuan Zotin me vlerësimin e vërtetë” (Kurani; sure “Haxh” – 74)
Një nga blasfemitë më të mëdha në historinë e fesë është pa dyshim koncepti protestant mbi të cilin u lind kapitalizmi. Grykësia, konkurrenca dhe egoizmi u shenjtëruan dhe u predikuan si tregues të bekimit hyjnor, si pjesë e planit të Zotit për njerëzimin. Të qenit i pasur u konsiderua si provë e aprovimit të Zotit, e mirësisë të Tij, e përzgjedhjes hyjnore dhe varfëria si tregues për të kundërtën. Partizanët e martesës protestanto-kapitaliste mund të jetonin të shpërkujdesur ndaj fatit të punëtorëve dhe të shtypurve, për subjektet koloniale ose dhunën e imperializmit, sepse besonin se kjo ishte mënyra sipas së cilës Zoti do ta bekonte botën nëpërmjet të pasurve protestantë: prej xhepave të tyre të tejmbushur do rridhte diçka poshtë edhe për te vobektët. Eugene McCarraher, autori i librit “The Enchantment of Capitalism”, ka të drejtë kur shkruan se ky botëkuptim përbën mirëfilli tradhti ndaj Krishterimit, tradhti e kryer nga vetë të krishterët.
Komunizmi, si nënprodukt ideor i kapitalizmit, kërkoi të ngrinte një rezistencë ndaj shtypjes sistematike. Ai kërkoi të riprodhonte disa nga aspektet e rëndësishme të Krishterimit parakapitalist, si rëndësia komunitare, por duke përjashtuar metafiziken, duke mohuar esencën transhenduese njerëzore, e prej këndej u prodhua në fakt një nga format më butaforike të tiranisë. Por, komunizmi në shek. 20 shërbeu edhe si një formë presioni mbi kapitalizmin, duke vepruar si katalizator për të drejtat ekonomike për qytetarët në Perëndim, për të cilët sistemi kapitalist, sidomos fill pas Luftës së Dytë Botërore, duhej të sigurohej që modeli socialist nuk do u dukej popullsive europianë si atraktiv. Sot, kapitalizmi me potencialin e vet të paprecedentë shkatërrues, rrezikon si asnjëherë më parë ekzistencën e planetit dhe të njerëzimit, i pakontestuar nga asnjë formë e mirëfilltë rezistence (siç tha Trump, “të degdisim palestinezët nga Gaza që të ndërtojmë hotele”).
Historiani Lynn White, Jr., autor i artikullit të mirënjohur “The Historical Roots of Our Ecologic Crisis,” Science 155 (10 March 1967), vlerësohet si historiani i parë që ka vënë në dukje lidhjen mes fesë dhe krizës ekologjike. Një botëkuptim që shihte botën si të huaj, si vend i degdisjes së njeriut, pa shenjtëri të mirëfilltë, botëkuptim që europianët trashëguan nga krishterimi mesjetar, formatoi mënyrën se si njeriu modern ka trajtuar shtëpinë e vet, planetin tonë. Ky botëkuptim, me filozofinë e vet, me strukturat e veta ekonomike dhe sociale, me sistemet ligjore dhe atë të vlerave, u globalizuan nëpërmjet kolonializmit dhe sistemit ekonomik post-kolonial. Teologu i mirënjohur musliman, Sejid Hussein Nasr, mendohet se vuri në dukje përpara White këtë lidhje mes kapitalizmit, fesë dhe krizës ekologjike, por në atë kohë ende i ri dhe rishtas i ardhur në Amerikë nga Irani, pakkush i vuri veshin një akademiku që nuk ishte i bardhë. Për të, kriza e modernitetit dhe veçmas mënyra se si njeriu i qaset natyrës, ishte mirëfilli tregues i krizës shpirtërore të njeriut modern.
Në këto kushte, ku mundemi të fillojmë të kërkojmë mbështetje, rrënjë të qëndrueshme, një moment frymëmarrjeje në një botë të mbarsur me ankthin dhe kërcënimin e luftës?
Agjërimi teknologjik
Në një artikull të botuar pak muaj më parë në revistën prestigjioze amerikane “The Atlantic”, me titull “The True Cost of Churchgoing Bust”, autori Derek Thomson vë në dukje një zhvillim të ri në kulturën fetare amerikane. Në vendet e industrializuara Amerika është trajtuar rëndom si përjashtim. Në Europë merrej e mirëqenë humbja e fesë. Europa ka avancuar drejt një sekularizimi të thellë e të vazhdueshëm. Mbi 50 për qind e anglezëve nuk identifikohen me asnjë besim fetar. Anglia nuk është më një vend i krishterë. Sociologu francez Olivier Roy vë në dukje se Europa ka vazhdimësi politike me Krishterimin, por jo teologjik ose botëkuptimor. Në Itali një gjeneratë e re nuk komunikon dot me trashëgiminë e pasur kulturore të mbartur në narrativat biblike të afreskeve kishtare, sepse është e tëhuajëzuar nga kjo narrativë. Në Gjermani, jo vetëm në Berlin e përreth, por kudo, qindra kisha kanë dalë për shitje, për t’u përdorur si objekte komerciale sekulare. Gjersa kjo ishte e mirënjohur për Europën, në Amerikë feja vazhdonte të ishte e rëndësishme. Por, artikulli i sipërcituar tregon qartazi se tashmë trendi po ndryshon. Pyetja që mund të ngremë është se pse është një autor si Derek Thomas, i vetë-identifikuar si agnostik, i shqetësuar nga ky zhvillim? Ai shkruan se feja në Amerikë kishte mbetur e vetmja barrierë mbrojtjeje ndaj një kulture thellësisht individualiste, kulturë që do ta transformojë shoqërinë amerikane në forma tejet shqetësuese. Teksa ai flet për realitetin amerikan, ka shumëçka në këtë artikull që reflekton shqetësime globale. Ai shkruan: “Amerika nuk e humbi fenë pa gjetur një zëvendësim të përbashkët. Teksa po mbesnin bosh kishat e Amerikës, amerikanët zhvilluan një marrëdhënie të re me një teknologji që, në shumë mënyra, është e kundërta djallëzore e një rituali fetar: smartphone-i”. Siç shkruan psikologu social Jonathan Haidt në librin e tij të ri, The Anxious Generation, të shikosh një copëz xhami në duar është të largohesh nga trupi yt, të fluturosh pa vend në një kozmos përmbajtjeje, të zhvendosësh vëmendjen nga një copë ephemere në tjetrën. Interneti është i pafund në mënyrat më të mira dhe më të këqija – një dyqan ku gjen gjithçka pa orare hapjeje apo mbylljeje. “Në botën virtuale, nuk ka një kalendar të përditshëm, javor ose vjetor që e strukturojnë kur njerëzit mund dhe nuk mund të bëjnë diçka”, shkruan Haidt. Me fjalë të tjera, jeta digjitale është pa trup, pa sinkroni, e ceket dhe e vetmuar.
“Ritualet fetare janë e kundërta në pothuajse çdo aspekt. Ato na vendosin në trupin tonë”, shkruan Haidt. Shumë prej ritualeve kërkojnë “një lloj lëvizjeje që e shënon aktivitetin si devocional”. Të krishterët përgjunjen, myslimanët bien në sexhde dhe hebrenjtë lëkunden. Ritualet fetare gjithashtu na ngulisin në kohë, duke na detyruar të rezervojmë një orë ose ditë për lutje, reflektim ose ndarje nga zakonshmëria e përditshme. (Nuk është çudi që njerëzit e përshkruajnë një pauzë të caktuar nga pajisjet e tyre digjitale si një “Sabat”.) Së fundi, rituali fetar shpesh kërkon që ne ta kontaktojmë të shenjtën në prani të njerëzve të tjerë, qofshin në një kishë, xhami, sinagogë ose gjatë një lutjeje në tryezën e bukës. Me fjalë të tjera, rituali fetar zakonisht është konkret, i sinkronizuar, i thellë dhe kolektiv.
Ky është një ndër funksionet e rëndësishme të Ramazanit. Na lidh në kohë duke na vendosur në lidhje me një kalendar sakral, në lidhje me trupin tonë nëpërmjet dimensionit fizik të vetë-përmbajtjes dhe urisë. Si formë tërheqjeje, ajo mbart edhe nevojën etike për të filtruar përkorjen ndaj formave të mediatizuara të komunikimit. Ne jemi ngahera të nxitur të ndajmë vaktet e iftarit me të tjerë, familjarë e jofamiljarë, por dhe të tregojmë solidaritet për nevojtarët, për të qenit në shërbim të tyre dhe jo si akt vetëglorifikimi. Kushdo është nevojtar ndaj një Zoti Bujar. Këto ditë po shfletoj librin e teologut të njohur musliman të shek. 12, Ibn Rexhep, të titulluar Lata’il el-Ma’arif, ku vihet në dukje rëndësia e kalendarit sakral, e ditëve, muajve, momenteve të mbarsura me domethënie të dalluar shpirtërore. I gjithë viti, e gjithë jeta është e mbushur me stacione të tilla reflektimi, devocioni e lidhjeje komunitare, të cilat në kontekstin e shqetësimeve që po ngremë këtu, janë mirëfilli edhe forma rezistence në afirmimin e humanitetit tonë. Ky Ramazan mbart potencialin e një agjërimi jo vetëm nga ushqimi, dëshira, e grykësia e çfarëdolloj forme, por të jetë edhe një lloj agjërimi teknologjik drejt investimit komunitar, solidar dhe shpirtëror. Që rituali të mund ta kryejë këtë funksion afirmimi të njerëzores e madhërimi të hyjnores nevojitet qe rituali të jetë i mbarsur me kuptim dhe kjo është një nga qëllimet e historisë sakrale.
Kumti dhe prezenca në historinë sakrale
Revista prestigjioze amerikane The New Yorker sillte para pak javësh një artikull me titull “Does Morality Do Us Any Good?” apo “Pse na hyn në punë morali?”, autori Nikhil Krishnan shkruan: “Ne mund të shohim veten si kulminimin e historisë, fizikës dhe biologjisë. Por, besimet tona për matematikën dhe shkencat natyrore janë produkte të një historie, ashtu siç janë edhe besimet tona morale. Por, ne kemi diçka me të cilën mund të vlerësojmë besimet tona shkencore. Ka teste laboratorike për të përcaktuar nëse ligji i parë i Newton-it është i vërtetë. Problemi është se nuk ka asgjë me të cilën mund të testojmë bindjet tona morale – përveç ndoshta bindjeve të tjera morale, tona dhe të të tjerëve…
Kur filozofi gjerman Hanno Sauer e titulloi librin e tij ambicioz “Shpikja e të Mirës dhe të Keqes: një histori botërore e Moralit” (Oxford), ai e bëri të qartë se ai e sheh moralin si diçka shumë ndryshe nga shkenca. Në përshkrimin e tij, morali – ai grumbull gjykimesh për të mirën dhe të keqen, praktikat që pasqyrojnë këto gjykime dhe fajin, ndëshkimin dhe dënimin që i mbajnë ato – nuk ka ekzistuar gjithmonë. Kjo është arsyeja pse ai duhej të shpikej e jo të zbulohej. Për Sauer-in, historia e shpikjes së moralit është në të vërtetë historia e evolucionit të njerëzimit. Proceset që prodhuan moralin tonë janë thjesht proceset që na prodhuan neve, na prodhuan si qenie që kemi këtë moral –… Për ta kuptuar veten si krijesa morale, duhet të kuptojmë se jemi ndërtuar kështu.
Ky lloj relativizmi moral, që reflekton besimin se gjykimet morale, që janë produkt i evolucionit biologjik dhe kulturor të njerëzimit, has në inkosistencë filozofike. Një problem i rëndësishëm është çështja e standardeve morale universale. Nëse morali është krejtësisht relativ, atëherë nuk mund të ketë një bazë objektive për t’i dënuar praktikat që ne i njohim intuitivisht si të liga, siç është gjenocidi. Kjo krijon një paradoks, sepse supozon se, fjala vjen, shenjtëria e jetës nuk ka asnjë bazë objektive, por reflekton thjesht një lloj produkti në kohë të lindur nga nevoja për vetëmbrojtje. Mungesa e një baze të qëndrueshme për zgjidhjen e këtyre mosmarrëveshjeve e dobëson më tej pozicionin e këtij relativizmi radikal moral. Në themel të dallimit të botëkuptimeve që ngulmojnë për një realitet objektiv të morali, dhe një relativizmi radikal të moralitetit gjendet një koncept kryekëput i kundërt mbi kuptimin fetar për atë se kush jemi si qenie njerëzore, prej nga vijmë dhe cila është origjina jonë. Në përgjigje të nocioneve që pamë më sipër do mund të propozonim disa nocione alternative të bazuara në atë që në studimin e religjionit quhet historia sakrale ose historia e shenjtë.
Nocioni i historisë sakrale reflekton bindjen se Zoti jo vetëm është Krijuesi i njerëzimit, por edhe – njëkohësisht – se Zoti nuk është një krijues distant, pra Zoti është i përfshirë drejtpërdrejt në jetën e njerëzimit dhe si shprehje e lirisë së zgjedhjes që i ka dhuruar njerëzimit, i ka ngarkuar njeriut edhe përgjegjësi morale. Forma primare e komunikimit të Zotit me njeriun, që është shpallja, na komunikon pikërisht këtë.
Duke u paraqitur si shpallja përfundimtare e traditës monoteiste, Kurani tregon historitë e profetëve nga Adami deri te Muhamedi. Sipas Kuranit, profetët janë dërguar në kohë të ndryshme te të gjitha bashkësitë njerëzore me shpallje në gjuhë të ndryshme, por mesazhi i tyre ka qenë një: ka vetëm një Zot. Nga ky këndvështrim, historia e njerëzimit është një histori e harresës dhe e rikujtimit, përsëri e përsëri të kësaj të vërtete të përjetshme. Prandaj, provat, triumfet, disfata dhe kryengritjet që përballuan profetët e lashtë nuk tregohen me qëllim të historisë në kuptimin modern. Përkundrazi, historia që tregohet në Kuran është historia e luftës epike ndërmjet së vërtetës dhe gënjeshtrës ose së mirës dhe të keqes që ndodh ndërmjet popujve dhe brenda shpirtit të çdo individi. Nga një këndvështrim kuranor, principet që qeverisin kozmosin gjithashtu përcaktojnë realitetin e mikrokozmosit njerëzor dhe, ashtu si Vullneti i Zotit ka formësuar fatin e njerëzimit, po ashtu ai formëson jetën e çdo individi.
Për rrjedhojë, në botëkuptimin teist të botës, e vërteta dhe e kota, e mira dhe e keqja, e drejta dhe padrejtësia nuk janë kategori relative, produkt, siç thotë Sauer-i, të modeluara nga një kombinim i disa faktorëve, si fizika, bio-kimia, neurobiologjia dhe historia. Ato gjenden në esencën tonë si qenie të mbarsura me mision dhe kuptim.
Tëhuajzimi i njeriut modern dhe kriza shpirtërore e modernitetit është në thelb të kaosit moral dhe politik me të cilin përballet sot bota jonë. Një frymë autentike fetare do të duhet ta potencojë solidaritetin, forcimin e bashkësisë dhe afirmimin e të shenjtës tek çdo qenie njerëzore. Kjo do ishte një përgjigje e mirëfilltë profetike në kontekstin e këtyre realiteteve apokaliptike. Ngulitja në kohë dhe në hapësirë nëpërmjet ritualit, rrënjosja në kalendarin dhe historinë sakrale, ngritja e bashkësive dhe komunitetit mbi solidaritetin e përbashkët janë pikënisje të rezistencës. Vetëm duke filluar nga mikrokozmosi i individit mund të kapërcehet në nivel komunitar. Bota është në prag të një transformimi të paprecedent dhe qartazi shqetësues, por historia është në duar të sigurta.
