Rikthimi i shqiptarëve drejt besimeve të tyre fetare, shpesh në mënyrë kaotike, si pasojë e zhbërjes së traditës dhe mungesës së mësuesve fetarë, ridimensionoi edhe një herë shprehjen e rilindësit. Në liri, gjithkush kishte aftësinë dhe mundësinë për ta interpretuar edhe njëherë këtë maksimë të keqpërdorur në komunizëm. Por, kujdes, edhe pse e keqpërdorur, shprehja ishte thënë nga një “rilindës i shquar” dhe kishte bërë histori, andaj zor se mund të rrokullisej në një cep të ndërgjegjes publike kombëtare. Për me tepër, vargu poetik i famshëm, në kontekstin e vet kohor, kishte shërbyer mjaftueshëm si profilaktik për rrezikun e përçarjes me karakter fetar.
Elton HATIBI, Tiranë
Rrëfehet se në kohën ndërmjet dy luftërave botërore, në momentet historike që e determinuan kombformimin shqiptar, në qytetin e Elbasanit bëri jehonë një ndodhi interesante. Të rinjtë e asaj kohe, të mbrujtur me idetë e Rilindjes Kombëtare dhe me zjarrin e moshës, rendnin drejt shtigjeve të pashkelura të shqiptarizmës. Dy prej tyre, që për nga tradita familjare vinin nga fe të ndryshme, vendosën t’ua kthejnë shpinën besimeve fetare dhe frekuentimit të tempujve respektivë. Të dy nga familje të njohura dhe me edukim të admirueshëm e kishin marrë ad litteram shprehjen e famshme të Vaso Pashës, andaj fenë e shihnin si pengesë për realizimin e bashkimit kombëtar. Për këtë nismën e tyre ata kishin bërë një besa-besë publike me shpresën që dhe të rinj të tjerë ta ndiqnin shembullin e tyre dhe të realizohej më shpejt shqiptarizma. Kështu vazhdoi disa kohë dhe të tërë e dinin se të rinjtë kishin braktisur traditat shekullore dhe për një qëllim të lartë nuk shkelnin kishat dhe xhamiat. Mirëpo, si në çdo histori dramatike, dhe te kjo e jona me frymëzim kombëtar, ndodhi pika e kthesës. Dikush lajmëroi njërin prej tyre, që kapardisej në pazar, se adashi i tij kishte shkuar në tempullin e traditës së tij familjare për të ndjekur ritualin fetar (qëllimisht e kam lënë të papërcaktuar se cilës traditë i takonte ai që theu rregullin e vendosur me besatim, përderisa është i parëndësishëm për thelbin e shkrimit). I nevrikosur sa s’ka më, “i tradhtuari” ngjeshi koburen në brez dhe shkoi fill e në tempullin ku qëndronte “miku” i tij. Nën kërcënimin kalorsiak dhe tërsëllimën e mbytur të të fyerit nga kjo tradhti e dyfishtë, kërkoi shpjegime, ndërsa ai që e kishte ngrënë fjalën qetë-qetë i thotë mikut të tij se arsyeja e vizitës në tempull, pikërisht në ritualin e shumëvizituar javor, ishte për të propaganduar e për të joshur të rinj të tjerë drejt idesë së përbashkët.
Nuk ka mbetur i madh e i vogël pa u përballur qoftë dhe një herë të vetme më shprehjen poetike “Feja e shqiptarit është shqiptaria”, e cila merr kuptim kur paraprihet nga vargu tjetër që i bën thirrje shqiptarit: “mos shikoni kisha dhe xhamia”. Është shkruar gjatë e gjerë se “shqiptaria” si vlerë, është aq e shenjtë, saqë duhet konsideruar në të njëjtin nivel me fenë, duhet të këtë të njëjtën aureolë, solemnitet dhe venerim sa ç’kishin pasur fetë tradicionale të shqiptarëve. Pas rënies së komunizmit, i cili e zhbalancoi raportin publik me fetë dhe me “shqiptarinë” e saj, në dobi të kësaj të fundit shumë janë munduar që ta kontekstualizojnë maksimën për të shpjeguar se shprehja nuk mund të merret në konsideratë literalisht, dhe se fetë kanë një rol të pazëvendësueshëm në ndërtimin e identitetit social-kulturor të individit ose edhe të komuniteteve më të gjera dhe që nuk bie në kundërshtim, përkundrazi e plotëson identitetin kombëtar, përderisa nuk shndërrohet në një element përçarës. Megjithatë, sërish mbetet pyetja se çfarë “feje” është “shqiptaria”, përderisa ende një pjesë e konsiderueshme e publikut shqiptarë mëton që kjo lloj “feje” është e vetmja që duhet të përqafojnë shqiptarët, duke lënë të kuptohet ose, edhe duke mbështetur me militancë, braktisjen e besimeve tradicionale.
Gjithnjë është për t’u pasur parasysh që maksima e famshme e përqafuar si dogmë, derivon nga vargje poetike, edhe është e mirënjohur që forma më e lartë shprehëse e ligjërimit është ajo poetike, ku metaforat, krahasimet dhe figuracionet e sfidojnë botëkuptimin e formësuar nga mënyra të tjera ligjërimi që e mbushin përditshmërinë. Ngjashëm si në çdo postulat që shënjon thelbin e çdo ideje ose që përdoret me zgjuarsi nga lideri i radhës në momente dramatike për të ardhmen e atyre që përfaqëson, edhe “vargjet e shqiptarizmës” kanë shtegtuar gjatë një shekulli e më shumë bashkë me shqiptarët për t’i dhënë disa herë kuptim idesë së tyre për kombin dhe për fenë. Mesazhi simbolik i këtyre vargjeve, siç është thënë e stërthënë, përkonte me gjendjen politike të shqiptarëve të fundshekullit të nëntëmbëdhjetë dhe me këtë thirrje romantike ngacmohej botëkuptimi i tyre lokalist dhe sektar, për të mbërritur në një ndërgjegjësim kombëtar që i tejkalonte veçantitë e tyre, para së gjithash fetare. Siç dhe e prekëm në rrëfimin tonë, në periudhën e paraluftës, deri në vitet ’40, shumëkush ishte i lirë t’ua kthente shpinën praktikave publike fetare, me synim për të mishëruar pikëmbërritjen e re të shqiptarisë. Gjithashtu pjesa më madhe e shqiptarëve, duke e konsideruar intuitivisht si një thirrje simbolike (ata që ishin në dijeni të kësaj shprehje ose edhe të përdorimit politik të saj) nuk ia kthyen shpinën besimeve dhe praktikave fetare dhe gjithashtu, sipas rolit dhe përmasës, ishin pjesëmarrës në kombformimin shqiptar. Regjimi i kohës nuk ishte shtrëngues në çështjen e fesë, edhe pse duhet thënë që ndërmori nisma për t’i tejkaluar dallimet fetare, sidomos në punët e edukimit ose edhe të baraslargimit të autoriteteve nga identifikimi i dukshëm me një komunitet fetar ose tjetër. Një ideologji kombëtariste, e bazuar në laicitetin e shtetit ndaj feve tradicionale të vendit.
Punët ndryshuan më mbërritjen e ideologjisë komuniste dhe me instalimin e regjimit komunist stalinist në Shqipëri. Vargjet e Vaso Pashës e determinuan dhe sjelljen ideologjike dhe praktike të autoriteteve ndaj besimeve dhe komuniteteve fetare. Në fillim, sa të shëndoshnin veten në pushtet, me tolerimin e besimeve fetare, dhe më pas me sulmin e pamëshirshëm ndaj besimeve, objekteve dhe personaliteteve fetare. Pas vitit 1967 shqiptarët e republikës praktikisht nuk i panë me sy kishat dhe xhamiat ose, më drejt, nuk shkelnin brenda tyre, por fizikisht kishin në ambientet urbane ose në rrethina disa syresh që i mbijetuan dhunës së revolucionit kulturor. Ndërkaq, që nga shkolla fillore e deri në rrethet e akademikëve dhe të shkrimtarëve të vendit, për të mos lënë jashtë vëmendjes mbledhjet e kudondodhura politike, buçiste si verset i shenjtë vargu poetik i rilindësit të hershëm. Me mijëra e mijëra faqe librash e botimesh të ndryshme propagandistike argumentonin në çdo medium për “kotësinë e besimeve fetare” dhe për “rolin reaksionar dhe antikombëtar” të këtyre besimeve. Praktikisht, breza të tërë u formësuan më së paku me skepticizëm ndaj fetares ose asaj që lidhej me këto tradita. Megjithatë, në një rrafsh të përgjithshëm kulturor, koordinatat qytetërimore të formimit publik, si referencë vinin nga Europa, e cila si substrat të saj shekullor ka krishterimin. Filmat, letërsia, artet e ndryshme, shkencat humane, etj., megjithëse në princip i shërbenin edukimit të njeriut të ri shqiptar, i cili në thelb duhej të ishte ateist, pashmangshmërisht pikëtakoheshin me simbolika, imazhe ose koncepte që vinin nga një kontekst kulturor i krishterë. Pas këtij shtresimi të hekurt gjatë komunizmit, jo më kot, siç e pohon më pas dhe vetë, në momentet e ndërrimit të regjimit, shkrimtari Ismail Kadare këshillonte liderin komunist të shtetit për një hapje graduale të objekteve fetare. Në fillim, kishat e minoritetit grek, kjo përzgjedhje si shkak i përkatësisë etnike, për t’i pëlqyer Europës, ku pritej të ankoroheshim politikisht, më pas kishat e tjera dhe, në fund, si ëmbëlsirë e helmuar, hapja e xhamive. Në këtë vigjilje transformimesh të gjithanshme kishte rënë një pjesë e mirë e vargut poetiko-politik. Simbolikisht, shqiptarëve u kërkohej të vinin dorën në njëri sy dhe me tjetrin që mbetej çelur, të zgurdullonin drejt kishave minoritare.
Rikthimi i shqiptarëve drejt besimeve të tyre fetare, shpesh në mënyrë kaotike, si pasojë e zhbërjes së traditës dhe mungesës së mësuesve fetarë, ridimensionoi edhe një herë shprehjen e rilindësit. Në liri, gjithkush kishte aftësinë dhe mundësinë për ta interpretuar edhe njëherë këtë maksimë të keqpërdorur në komunizëm. Por, kujdes, edhe pse e keqpërdorur, shprehja ishte thënë nga një “rilindës i shquar” dhe kishte bërë histori, andaj zor se mund të rrokullisej në një cep të ndërgjegjes publike kombëtare. Për me tepër, vargu poetik i famshëm, në kontekstin e vet kohor, kishte shërbyer mjaftueshëm si profilaktik për rrezikun e përçarjes me karakter fetar. Për me tepër, vargu poetik i famshëm, në kontekstin e vet kohor, kishte shërbyer mjaftueshëm si profilaktik për rrezikun e përçarjes me karakter fetar. Problemi i dukshëm për t’i paraprirë së ardhmes me fetë nëpër këmbë kishte qenë se rilindësit, dhe këtu para së gjithash më vjen ndërmend Sami Frashëri, në projektimin e kombformimit shqiptar nuk kishin menduar për ndërtimin e asaj që do të konsiderohet si “religjioni civil” i kombit shqiptar. Sigurisht një pjesë e konsiderueshme e rilindasve shkruan dhe e propaganduan mitin e Skënderbeut, mit të zhveshur sa ishte e mundur nga konteksti i tij historik, në shërbim të unifikimit shqiptarëve rreth kësaj figure. Gjithashtu u mbitheksuan disa veti dhe vlera përbashkuese, si “besa”, “fjala e dhënë”, “trimëria”, etj., mbi të cilat u ndërtuan dhe subjekte letrare. Një përpjekje mitizuese në dobi të “fesë së shqiptarisë” ishte dhe ripërkufizimi i Tomorit si mal i shenjtë. Dikush e himnizoi si “Hija e Tomorit”, duke nënkuptuar një zot pagan që i kishte mbrojtur prej kohëve të motshme shqiptarët. Dikush tjetër, nga cilësimi si “Baba Tomor”, brenda të njëjtave vargje e ripagëzoi si “Kishë e Shqipërisë”, por këto nuk e konkurruan Naimin që i thuri lavde Tomorit si mali ku do të prehej Abas Aliu i historisë myslimane. Askush prej rilindësve nuk kishte vendosur kritere të qarta se si do të duhej që në funksion të kundërpeshës së feve tradicionale, të ndërtohej “panteoni i shqiptarisë”.
Në periudhën e monarkisë, sa për ta ilustruar pak këtë tentativë, për të mishëruar me figura historike identitetin e ri kombëtar të shqiptarëve, u shmangën ato me karakter fetar dhe u huazuan të tjerë nga antikiteti. Përveç Skënderbeut të parival, u fut “Leka i Madh”, që e gjejmë te emërtimi i monedhës kombëtare dhe si imazh i një emetimi të kësaj monedhe ose dhe në emrin e trashëgimtarit të fronit. Gjithashtu nga antikiteti u morën emrat e disa mbretërve ose personazhëve të tjerë që u përhapën si emra të porsalidurish, ku spikat Pirro i Epirit, i cili u mishërua si imazh në fasadat e disa ndërtesave të reja publike në Tiranë. Në komunizëm, panteoni u pasurua dhe u stërmbush me figura dhe historira që i shërbenin para së gjithash narrativës kombëtariste që e legjitimonte regjimin. Kryengritës të ndryshëm, që nga koha e Romës se lashtë e deri te periudha e monarkisë zogiste, u riinterpretuan dhe u vendosën në kënde të ndryshme të altarit kombëtar të socializmit. Gjithashtu heronj dhe rituale në nder të viktimave të punës në kantierët e socializmit e pasuruan narrativën dhe ceremonialin publik të regjimit. Në një përpjekje çrrënjosëse ndaj identitetit fetar të traditës, regjimi komunist do të ndërmerrte politika agresive për t’ zëvendësuar besimet, praktikat dhe memorien fetare të shqiptarëve.
Megjithatë, disa personazhe klerikale, që dëshmonin një përkushtim të tyre kryesisht ndaj gjuhës shqipe ose edhe të ndonjë kontekstualizimi të të dhënave historike, u inkuadruan në këtë narrativë kombëtariste të komunizmit. Kjo ishte e pranueshme për filozofinë kombëtariste të komunizmit shqiptar, përderisa në pjesën më të madhe të historisë së tyre shqiptarët që i kishin mbijetuar çdo pushtimi dhe asimilimi, në një mënyrë a tjetër, ishin identifikuar edhe si të një feje a një tjetre. Ndër të tjera, ata gëzonin apriori kontradiktoritetin me një të keqe më të madhe të riafirmuar që nga Rilindja e në çdo regjim politik që pasoi atë, pushtimin osman. Autorë dhe klerikë nga Buzuku e Budi, te Bogdani e Variboba, e madje dhe te Mjeda i shekullit të njëzetë, gjetën vend në këtë hapësirë historiko-kulturore të kuruar nga komunistët. Por, nuk do të ishte kështu për autorë të tjerë, klerikë apo jo, të cilët i përkisnin trashëgimisë kulturore të myslimanëve shqiptarë. Të klasifikuar rëndom si “bejtexhinj”, ata përmendeshin vetëm si një fenomen historik aksidental. Veprat e tyre nuk u publikuan asnjëherë, përveç ndonjë strofe këtu a ndonjë vjershe atje, ato nuk ishin subjekte të kritikës dhe të kërkimit shkencor, ndërsa emrat e tyre nuk u celebruan për të emërtuar shkolla, sheshe, rrugë ose ngjarje kulturore. Edhe pas komunizmit situata vazhdoi të ishte e njëjtë për këtë traditë shqiptare. Ndërsa tradita e krishterë katolike u pasurua pas kësaj periudhe dhe me emra të rinj ose, thënë më ndryshe, “personalitete që kanë ngritur lart në botë emrin e shqiptarit dhe të Shqipërisë”, ku rezëllit mjaftueshëm personi i Nënë Terezës.
E përbuzur më herët si një shërbëtore ose agjente e imperializmit perëndimor, në ditët e fundit të regjimit komunist Nënë Tereza u lejua ta vizitonte Shqipërinë, ku pa humbur shumë kohë arriti ta ndërtojë misionin e saj fetaro-humanitar në vend. Njerëzit e regjimit në ikje e kishin kuptuar se, përmes lëvizjeve të forta, siç ishte vizita e misionares, do të arrinin të mbijetonin dhe ta rikuperonin terrenin që po u rrëshkiste ndër këmbë. Sakaq, nga viti në vit e nga qeverisja në qeverisje, imazhi dhe emri i Nënë Terezës do të njohë rritje në sferën publike, të sponzorizuar nga autoritetet shtetërore. Përveç shesheve, ku gjeti vend imazhi i bronztë, dhe aeroportit të vetëm ndërkombëtar të pagëzuar me emrin e saj, edhe qendra më e madhe spitalore u riemërtua Nënë Tereza. Gjithashtu dita e kanonizimi si e “lumtur” nga autoritetet e Vatikanit u shpall festë kombëtare dhe, më pas, dita e shenjtërimit të saj, sipas traditës katolike. Ndërkaq, ambientet e shkollave publike, por sidomos tekstet shkollore, u mbushën me imazhe dhe me citime nga Nënë Tereza. Absurdi shkon deri aty sa fëmijëve të klasës së parë të fillores, siç dhe e kam evidentuar në një shkrim të veçantë, u vihen të bëjnë mbledhjet matematike me pulla postare që kanë të stampuar imazhin e Nënë Terezës.
Ndërsa shqiptarët popullojnë gjithnjë e më tepër tempuj fetarë, të cilët nuk u thonë ndonjë gjë që të kërcënojë identitetin kombëtarë ose kohezionin social të vendit, në “tempujt” publikë që mirëmbahen nga autoritetet ka shpërthyer propagandimi dhe celebrimi i figurave fetare me domethënie minimale kombëtare. Në kisha mund të flitet për dashurinë për tjetrin ose për solidaritetin social, ndërsa ndër xhami propagandohet dobia e agjërimit dhe vlera e faljes ndaj tjetrit, ligjërime prej të cilave nuk i ka ardhur e nuk i vjen e keqja këtij mileti këtu e njëqind vjet, prej kur u demonizua frekuentimi i tempujve fetarë. Shteti modern, i cili ka rrëmbyer të gjitha atributet e mishërimit të vlerave kombëtare të shqiptarëve, ka mbërritur ta shndërrojë situatën publike përmes politikave selektive identitare, saqë vargjet drithëruese të Vaso Pashës tash e tutje duhen riformuluar për të kumbuar si: “E shkoni, e shiqoni kisha e xhamia, se për nderin tuaj, Nënë Tereza është shqiptaria.”
