Modernocentrizmi buron nga Iluminizmi europian dhe, më pas, nga teoritë evolucioniste të shekullit XIX, të cilat e shihnin zhvillimin njerëzor si një kalim të pashmangshëm nga stadet primitive drejt një kulmi racionalist e shkencor. Kjo ndarje shfaqet qartë në teoritë e Herbert Spencer-it, Auguste Comte-it dhe, më vonë, në darvinizmin social.
Ardian MUHAJ, Tiranë
Në kuadër të diskutimeve bashkëkohore rreth historisë, kulturës dhe shoqërisë, koncepti i modernocentrizmit është një mjet i domosdoshëm kritik për ta kuptuar mënyrën se si moderniteti është shndërruar nga një fazë e zhvillimit historik në një normë vlerësimi universale. Në thelb, modernocentrizmi nënkupton tendencën për ta vendosur periudhën moderne dhe, në veçanti, modelin perëndimor të saj si qendër të vlerësimit të historisë dhe si kulmin e qytetërimit njerëzor, pra si matës për vlerësimin e të gjitha shoqërive dhe periudhave të tjera historike. Kjo çon në përjashtimin e formave alternative të zhvillimit, duke kufizuar ndjeshëm mënyrën si e kuptojmë historinë dhe kulturën njerëzore. Kjo qasje, në dukje racionale dhe shkencore, prodhon në të vërtetë një perspektivë përjashtuese që minimizon, margjinalizon dhe shpesh injoron ekzistencën dhe vlerën e rrugëve të tjera zhvillimore që kanë ndjekur shoqëritë jo-perëndimore.
Pra, modernocentrizmi është një konstrukt ideologjik që e vendos epokën moderne dhe sidomos versionin europian të saj si normë e padiskutueshme për matjen e progresit, racionalitetit, zhvillimit dhe qytetërimit. Ai presupozon një linjë të drejtë të evolucionit historik që kulmon në modernitet dhe, rrjedhimisht, vlerëson çdo periudhë të mëparshme si të prapambetur, tradicionale apo arkaike. Kjo qasje përforcon ndarjen binare midis “modernes” dhe “paramodernes”, duke përjashtuar zhvillimin e natyrshëm të historisë dhe larminë e formave alternative të organizimit shoqëror dhe kulturor. Në këtë kontekst, çdo model tjetër që nuk përputhej me këtë model, shihej si i prapambetur, i pazhvilluar ose ende në pritje të “modernizimit”. Në këtë mënyrë, modernocentrizmi jo vetëm e polarizon leximin e historisë, por edhe e deformon atë.
Modernocentrizmi buron nga Iluminizmi europian dhe, më pas, nga teoritë evolucioniste të shekullit XIX, të cilat e shihnin zhvillimin njerëzor si një kalim të pashmangshëm nga stadet primitive drejt një kulmi racionalist e shkencor. Kjo ndarje shfaqet qartë në teoritë e Herbert Spencer-it, Auguste Comte-it dhe, më vonë, në darvinizmin social. Në mënyrë të veçantë, kolonializmi e përhapi këtë botëkuptim, duke e paraqitur modernitetin europian si mishërim të qytetërimit dhe vetveten si misionar të përparimit universal, ku perëndimi paraqitet jo vetëm si bartës i qytetërimit, por edhe i misionit për ta “ndriçuar” pjesën tjetër të botës. Në historiografi, kjo prirje manifestohet në mënyrën si datohen fillimet e qytetërimeve, në mënyrën si klasifikohen epokat historike dhe në tendencën për ta lexuar gjithë historinë si përgatitje për ardhjen e modernitetit.
Në shoqërinë shqiptare, modernocentrizmi është materializuar në forma të ndryshme dhe shpesh kundërthënëse. Shqiptarët e para shekullit XIX ose janë injoruar ose janë rikonceptuar me terma modernë që nuk u përkisnin. Gjatë komunizmit, modernocentrizmi u shndërrua në dogmë zhvillimore marksiste, ku modernizimi socialist përkonte me çrrënjosjen e të shkuarës. Kultura tradicionale, religjioni dhe historia parakomuniste u stigmatizuan si “prapambetje”, ndërsa e ardhmja u projektua si triumf i racionalitetit proletar. Në mënyrë të veçantë, pas viteve të ’90-ta u shfaq tendenca e mohimit të ekzistencës së shqiptarëve paramodernë ose e përshkrimit të tyre si shpikje të vonshme. Kjo mungesë e aftësisë për ta projekuar identitetin kombëtar përtej modernitetit e përforcon ndjesinë e vonesës dhe nxit një formë të pashmangshme të vetëvlerësimit të cunguar.
Për të shmangur kurthin e modernocentrizmit, është e nevojshme të respektohet konteksti lokal dhe format alternative të zhvillimit dhe gjithashtu të arrihet në një qasje që e pranon vazhdimësinë historike dhe nuk e sheh modernitetin si një pikë ndarjeje absolute. Në këtë kuptim, modernocentrizmi duhet dekonstruktuar si një strukturë ideologjike dhe moderniteti duhet parë si një ndër shumë rrugët e mundshme të zhvillimit, e jo si destinacioni i vetëm dhe i pashmangshëm i njerëzimit.
Modernocentrizmi nuk është thjesht një keqkuptim terminologjik, por një mekanizëm ideologjik, që prodhon varësi kulturore, inferioritet historik dhe përjashtim të diversitetit. Në kontekstin shqiptar, kritika e modernocentrizmit është e domosdoshme për të ndërtuar një vetëdije historike më të ekuilibruar, për të rehabilituar trashëgiminë kulturore dhe për të mos e ndërtuar identitetin mbi ndjenjën e fajit dhe të vonesës ose, madje paradoksalisht, edhe të “humbjes” dhe nevojës së rigjetjes ose rikthimit në djepin qytetërimor.
Në kohën e sotme, edhe pse termat “modern” e “modernitet” kanë thjesht kuptimin gjuhësor të bashkëkohësisë, kanë marrë megjithatë kuptimin e kulmit qytetërimor, të majës më të lartë të kapur nga njeriu sizifian në histori, përtej së cilës nuk ka tjetër, përveçse rënie e ringritje. Për ata që jetonin në periudhën e kulmimit qytetërimor europian në shekujt XVII-XIX, bashkëkohësia e termave “modern” e “modernitet” përkonte me përjetimin e kulmeve të qytetërimit europian, të afirmimit dhe ekspansionit europian në botë. Për ta, moderne ishte vetë koha që ata jetonin. Moderne ishte bashkëkohësia. Edhe postmodernia është thjesht një referim që i bëhet një epoke të artë, kulmore. Postmodernizmi është një zgjatje e modernizmit në të tashmen, që akoma nuk e ka krijuar identitetin e vet historik. Kjo është arsyeja pse theksuesja më e madhe e idesë së ekzistencës në një epokë postmoderne, postkulmore, ish-të artë është shkolla filozofike franceze. Për francezët, shekulli XIX shënon kulmimin e zhvillimit historik. Shekulli XX, për pasojë, është postmodern, paskulmor. Me ngjizjen e botëkuptimit postmodernist, shkolla franceze, që nga mesi i shek. XX, e ka pasqyruar modernizmin, që akoma nuk kishte mbaruar në botën anglo-saksone, me njëfarë ironie, skepticizmi e nihilizmi të dukshëm. Franca në shek. XX e humbi projektimin e saj botëror dhe dalja në skenë e SHBA-së si superfuqi botërore në Luftën e Parë Botërore, por veçanërisht shkërmoqja e Francës si shtet përballë Gjermanisë në Luftën e Dytë Botërore, nxori në pah periferizimin e Francës në botën e të mëdhenjve të shek. XX. Bashkë me Francën ra edhe frëngjishtja, “lingua franca” e diplomacisë botërore në shek. XIX.
Edhe jubileu i mijëvjeçarit të dytë nuk i shpëtoi riartikulimit të idesë postkulmore. Përkimi i dekadës së fundit të mijëvjeçarit të dytë me shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik dhe vetmimin e SHBA-së, si aktor parësor në përcaktimet botërore, risolli idenë e lashtë të fundit të historisë dhe të plotësimit përfundimtar të modelit të zhvillimit qytetërues. Triumfi i bllokut perëndimor në Luftën e Ftohtë u shndërrua në triumfalizëm jubilar. Ky augustizëm botëkuptimor përmblidhet në punimet e F. Fukuyama-s (veçanërisht në “The End of History and the Last Man”, 1992), ku, në vend të mbretit August të Romës së Lashtë, që triumfon mbi rivalët e tij dhe i jep fund triumviratit, vendoset sundimi august dhe sistemi august, që i jep fund kërkimit të mëtejshëm të modelit zhvillimor e qytetërimor.
Nëse moderniteti kuptohet si një formë organizimi shoqëror dhe historik që ngrihet mbi racionalitetin, shkencën, zhvillimin teknik dhe kulturën laike, duhet theksuar se ai nuk është domosdoshmërisht forma e vetme e mundshme e përparimit njerëzor. Përjetimi i tij, si një kulm universal dhe i përbashkët për të gjitha shoqëritë, është një projekt egocentrik, i bazuar në një qendërzim të kohës dhe zhvillimit rreth përvojës së Perëndimit. Ky qendërzim ka tendencën ta shpallë fundin e historisë sa herë që një model arrin përkohësisht dominimin global, siç ndodhi me retorikën triumfaliste të viteve ’90-të pas rënies së komunizmit.
Pra, ideja e modernizmit, e të jetuarit në një epokë moderne ose postmoderne është projektim i egocentrizmit në zhvillimin historik. Është mbivendosja e vetes sonë subjektive mbi objektivitetin e historisë. Është një prirje për qendërzimin e kohës te kohështrirja e jetës sonë dhe e njohjes sonë. Ky qendërzim egocentrik nuk shpërfaqet vetëm në shqetësimin tonë me gjetjen dhe identifikimin e kulmeve të rrugëtimit sizifian të qytetërimit, por edhe me tronditjen tonë nga frika e fundit të pakthyeshëm të historisë, me frikën nga apokalipsi qytetërimor. Egocentrizmi kulturor ose qytetërimor i shprehur si modernocentrizëm priret t’i zmadhojë dukuritë në përputhje me interesat dhe shqetësimet imediate të një brezi të caktuar.
Nëse vijmë te rasti i raportit tonë si shqiptarë me modernitetin, sërish botëkuptimi modernocentrik del qartas. Shekulli XIX ose ai i kulmimit të modernitetit kontinental noton në paradigmën e botës së krijuar në këtë shekull kulmor e, njëkohësisht e paradoksalisht, zanafillor. Rilindja jonë kombëtare, në fakt, perceptohet më shumë si lindje e mirëfilltë sesa si vazhdimësi ose si rilindje. Kjo, edhe pse ka pasur arsyet e veta, megjithatë nuk është mbështetur në ndonjë fill logjik. Gjatë periudhës së indoktrinimit komunist, konceptimi dhe paraqitja e shekullit XIX si origjinë e gjithçkaje mbështetej tek orientalizmi i gatuar në të njëjtën bukë ideologjike me marksizmin. Në këtë shekull, Rilindja Kombëtare (e konceptuar më shumë si lindje e mirëfilltë) përkonte me lindjen e marksizmit. Gjithçka që vinte nga përtej në kohë ishte thjesht një parathënie e librit të madh të modernitetit. Pas viteve ’90-të, ky karakterizim zanafillor i shek. XIX nuk u zbeh, por u forcua edhe më tej.
Një nga problemet më të ndërlikuara me të cilat përballemi në raportin tonë me të kaluarën është vështirësia e projektimit të identiteteve moderne prapa në paramodernitet. Në diskursin shqiptar, shekulli XIX është përvetësuar si periudha e lindjes moderne, përmes konceptit të “Rilindjes Kombëtare”. Ky përvetësim, i formësuar gjatë periudhës komuniste nën ndikimin e orientalistëve marksistë, dhe i përforcuar më pas nga frankocentrizmi akademik, e përjashton vazhdimësinë historike paramoderne. Shqiptarët e para shekullit XIX janë ose të zhdukur nga historia ose i janë nënshtruar një konstruksioni të vonë identitar, shpesh pa bazë dokumentare.
Nga kundrimi postmodernist ku notojmë, identitetet paramoderne na zhduken nga fushëpamja, ngaqë mundësia jonë e depërtimit në të kaluarën është tejet e kufizuar për shkaqet e shpjeguara më sipër. Kjo aftësi depërtimi në identitetin paramodern është edhe më e kufizuar sesa e shoqërive të tjera fqinje, pikërisht për shkak të vetëperceptimit si anësor, të vonuar ose edhe të vetëpërjashtuar nga moderniteti burimor. Kështu, nëse serbët, grekët ose deri edhe maqedonasit kanë mundësinë të shohin serbë, grekë ose edhe maqedonas në paramodernitet, ne e kemi të vështirë të shquajmë ndonjëherë shqiptarë në këtë periudhë paramoderne. Ndërkaq në periudhën e indoktrinimit marksist shkenca jonë ka parë vetëm “arbër” deri në periudhën moderne, pas viteve ’90-të këtyre shqiptarëve paramodernë sërish u është mveshur etnonimi i padokumentuar askund në mesjetë “arbër”. Në këtë kaos logjik dhe pakuptimësi historike ushqehet miti i “humbjes”, i vonesës, i shmangies nga projektimi historik linear kombëtar dhe theksohet nevoja e rigjetjes, e përshpejtimit dhe e rikthimit në rrugën e duhur. Njëkohësisht, kësaj i duhet shtuar jo rrallë edhe qëndrimi nihilist i mohimit të plotë të shqiptarit paramodern dhe ai i shpikjes moderne të tij.
Shkurt, konceptualizimi i modernitetit përfaqëson një tendencë të njeriut bashkëkohor për ta qendërzuar kohën dhe zhvillimin në boshtin e përvojës së vet historike. Moderniteti nuk është vetëm një epokë, por edhe një gjykim vlerësues që i atribuohet një periudhe të caktuar si moment kulmor i qytetërimit. Ky qendërzim temporal përjashton legjitimitetin e përvojave të tjera historike dhe prodhon një histori të selektuar sipas pikëpamjeve të aktorëve hegjemonë.
Qasja modernocentrike pengon një lexim objektiv të historisë dhe çon drejt mohimit të përvojave identitare të shoqërive në periudha të tjera historike. Një qëndrim më i balancuar do të ishte ai që respekton vetidentifikimin e aktorëve historikë në kohën dhe hapësirën e tyre. Përndryshe, çdo brez, në përpjekjen për ta vetëshpallur veten si “modern”, rrezikon të përjashtojë brezat e mëparshëm nga historia si të paplotë ose të pazhvilluar, kjo sepse moderniteti nuk është një realitet absolut, por një konstruksion historik dhe ideologjik i ndërtuar mbi bazën e përjetimeve subjektive dhe ka të bëjë më shumë me mënyrën se si një brez e përjeton kohën e vet dhe kërkon ta legjitimojë veten në histori.
Për të shmangur një lexim të deformuar të së kaluarës, nevojitet një dekonstruksion konceptual i “modernitetit” dhe një vlerësim më i thelluar i konteksteve të ndryshme qytetëruese. Kritika e modernocentrizmit është veçanërisht e rëndësishme për shoqëritë që janë në kërkim të identitetit dhe të rrugës së tyre të zhvillimit. Në rastin shqiptar, ajo ndihmon në rehabilitimin e trashëgimisë kulturore, në ndërtimin e një vetëdije më të qetë historike dhe në shmangien e varësisë nga narrativa të huaja që nuk përfaqësojnë përvojën shqiptare. Përmes një qasjeje më reflektuese dhe më gjithëpërfshirëse ndaj historisë, ndaj vetes dhe ndaj ardhmërisë, duhet të kuptojmë se moderniteti nuk është fundi, por vetëm një nga rrugët e mundshme në historinë e gjatë e të pandalshme njerëzore.
