Historia moderne, nga kampet e përqendrimit të shekullit XX e deri te teknologjitë e përjashtimit dhe eliminimit të shekullit XXI, dëshmon se dhuna nuk është devijim nga moderniteti, por shprehje e tij sistemike. Racionaliteti instrumental, që e ndan mendimin nga etika dhe efektin nga ndjeshmëria, krijon kushte ideale për institucionalizimin e së keqes nën petkun e rendit, sigurisë dhe progresit.
Vehap KOLA, Tiranë
Në zëfill të Iluminizmit, moderniteti u projektua si epoka e arsyes, përparimit dhe çlirimit nga errësira e feudit dhe mitit. Megjithatë, historia e shekullit XX na vë përballë një paradoksi tronditës: në zemër të modernitetit ndodhën disa nga format më ekstreme të dhunës sistematike dhe diktaturës totale. Holokausti nazist, kampet e punës në Bashkimin Sovjetik, e më pas sistemet e kontrollit kolonial dhe neokolonial, të gjitha syresh dëshmojnë se racionaliteti modern nuk ishte i papërlyer nga brutaliteti. Përkundrazi, siç argumenton Zygmunt Bauman-i, racionaliteti instrumental i modernitetit, burokratik, teknik, logjik siç ishte, bëri të mundur planifikimin dhe ekzekutimin e “efektiv” të gjenocidit dhe holokaustit.
Por, nëse këto forma të dhunës u konsideruan si produkte të modernitetit, çfarë mund të themi për botën pasmoderne? A është ajo vërtet një epokë çlirimi nga totalitarizmi dhe dhuna? Këtu argumentohet e kundërta: postmoderniteti nuk është postdhunë, as posttotalitarizëm, por vazhdim dhe transformim i tyre. Në vend të kampeve me tela me gjemba, kemi kampe përqendrimi urbane si Gaza. Në vend të mitralozëve, kemi dronë që vrasin nga distanca. Në vend të retorikës ideologjike, kemi justifikime gjeopolitike dhe cinizëm teknokratik. Nga Eichmann-i te algoritmi, dhuna nuk është zhdukur, por vetëm është riorganizuar.
Përkundër premtimeve të tij për emancipim dhe liri, moderniteti solli me vete një logjikë të re të pushtetit: racionalitetin instrumental, një mënyrë e të menduarit që e vlerëson çdo veprim vetëm në funksion të efikasitetit të tij në arritjen e një qëllimi të paracaktuar. Në këtë kuptim, siç analizojnë Horkheimer-i dhe Adorno te Dialektika e Iluminizmit, racionaliteti modern nuk ishte kurrë vërtet neutral. Ai ishte një mjet i fuqishëm dominimi. Mjaftonte që synimi të përcaktohej politikisht dhe shkenca, teknologjia, burokracia e modernitetit viheshin në shërbim të tij, qoftë për ndërtimin e një qyteti, qoftë për ndërtimin e një krematoriumi.
Bauman-i, në veprën Moderniteti dhe Holokausti, shtron pikërisht këtë argument: holokausti nuk ishte një devijim nga moderniteti, por një produkt i tij logjik. Ai tregon se ndarja e punës, dehumanizimi përmes statistikave dhe distanca e autorëve nga viktimat (si tek rasti i Adolf Eichmann-it, burokrati që thjesht “organizonte transportin”) ishin të mundshme pikërisht për shkak të organizimit racional modern. Kjo është ajo që Arendt-i do ta quante “banaliteti i së keqes”, krime monstruoze të kryera jo nga sadistë, por nga njerëz të zakonshëm që veprojnë sipas rregullave.
Kampi i përqendrimit, nga një vështrim agambenian një paradigmë moderne e pushtetit sovran, është ndoshta tempulli i modernitetit. Sipas Agamben-it, kampi nuk është një përjashtim nga rendi juridik, por forma e tij më e pastër: një vend ku jeta zhvishet nga çdo e drejtë dhe bëhet “bare life”, dëm kolateral, jetë që mund të vritet, por nuk konsiderohet krim. Moderniteti, në këtë optikë, nuk e braktis dhunën. Përkundrazi, ai e institucionalizon atë në emër të rregullit, higjienës, rendit dhe progresit.
Megjithatë, në mënyrë të gabuar shpesh supozohet se me fundin e totalitarizmave klasikë dhe me rënien e Murit të Berlinit, bota ka hyrë në një fazë më paqësore, më demokratike, një epokë “posttotalitare”. Ky përfytyrim fshihet pas një iluzioni të rrezikshëm. Postmoderniteti, shpesh i kuptuar si antimodernitet, nuk është aspak postdhunë (aq më pak antidhunë). Përkundrazi, dhuna ka pësuar një mutacion, nga dhuna e hapur dhe industriale, në dhunë teknologjike, të fragmentuar, të kontrolluar në distancë dhe të justifikuar përmes fjalorit të sigurisë dhe vetëmbrojtjes.
Sot, dronët ushtarakë, inteligjenca artificiale dhe survejimi masiv nuk janë më thjesht teknologji ndihmëse, por instrumente të drejtpërdrejta të vdekjes. Përdorimi i dronëve për të vrarë individë “të identifikuar” nga algoritmet ka zëvendësuar skemat e vjetra të gjyqeve, drejtësisë apo edhe luftës klasike. Vrasja është bërë një gjest i thjeshtë operativ, pa sy që shohin viktimën, pa kontakt njerëzor, pa vrasje ndërgjegjeje.
Kjo logjikë është e pranishme me brutalitet të skajshëm në Gaza. Që prej vitit 2007, më shumë se dy milionë palestinezë janë mbyllur në një hapësirë të rrethuar me mure dhe mbikëqyrje të rreptë nga ajri dhe deti, pa shtegdalje, pa siguri ushqimore, pa ujë të pijshëm të qëndrueshëm dhe të hyrjes së ndihmave jetike. Mbikëqyrja satelitore, bombardimet, fillimisht selektive, ndërsa sot totale, me dronë, ndëshkimi kolektiv dhe bllokada humanitare përbëjnë një regjim dhune që, në thelb, ndjek të njëjtën logjikë me kampet e përqendrimit të shekullit XX: përjashtimi i një popullsie nga rendi juridik dhe vendosja e tyre në një zonë të zhveshur nga çdo garanci jetësore.
Agamben-i do ta quante këtë një gjendje të jashtëzakonshme permanente. Achille Mbembe, në konceptin e tij të nekropolitikës, e përkufizon këtë si pushtet mbi vdekjen, ku shteti apo një regjim kontrollon kush jeton dhe kush “lejohet” të vdesë. Gaza nuk është thjesht një konflikt: është një laborator postmodern i dhunës teknologjike dhe përjashtimit absolut.
Historia moderne, nga kampet e përqendrimit të shekullit XX e deri te teknologjitë e përjashtimit dhe eliminimit të shekullit XXI, dëshmon se dhuna nuk është devijim nga moderniteti, por shprehje e tij sistemike. Racionaliteti instrumental, që e ndan mendimin nga etika dhe efektin nga ndjeshmëria, krijon kushte ideale për institucionalizimin e së keqes nën petkun e rendit, sigurisë dhe progresit.
Por, ajo që e bën më shqetësuese situatën sot është përzierja e racionalitetit me irracionalitetin e egos, tribalizmit dhe urrejtjes raciale, duke krijuar një formë të re dhune, të hiperteknologjizuar, por moralisht të zbrazët. Në këtë kuptim, Gaza nuk është një “anomalí” politike, por simptomë e thellë e postmodernitetit global, ku jetë të caktuara bëhen të përjashtueshme, të konsumueshme, të eliminueshme.
Nëse dikur besonim se moderniteti do të na çonte drejt një bote më humane, sot na duhet të pyesim ndryshe: a është vetë ideja e progresit e përlyer me logjikën e dhunës dhe dominimit? A mund të mendojmë një racionalitet që nuk prodhon dhunë, një modernitet tjetër, më të ndjeshëm, më etik, më të përulur?
Kjo nuk është vetëm një pyetje filozofike. Është një kërkesë ekzistenciale. Sepse nëse nuk arrijmë ta imagjinojmë një botë pa kampe, ndoshta jemi tashmë të burgosur brenda tyre, vetëm se, këtë herë, me sy elektronikë që na shikojnë nga qielli dhe me heshtjen e një bote që e ka normalizuar të papërballueshmen.
