Për shekullarizmin dhe laicizmin ka disa mite dhe shumë “pritje naive”, ndërsa në zbatim mund të ketë shejtanllëqe të fshehura dhe pabarazi të hapur!
Rilind DAUTI, Shkup
Shekullarizmi, laicizmi dhe termet që dalin prej tyre (shekullar, laik) kanë relevancë në më shumë fusha, por ajo ku hasen më shpesh është te relacioni ose, më saktë, mungesa (e supozuar) e relacionit mes religjionit dhe shtetit. Në këtë kuptim, si antitezë e tyre qëndron shteti teokratik, e drejta hyjnore e mbretërve, religjioni zyrtar ose shtetëror, kisha ose feja e etabluar, shteti islamik, republika islamike etj. Logjika e shëndoshë thotë se nga koncepti i shkëputjes së relacionit në mes fesë dhe shtetit, dhe konceptit të fuzionit të tyre, ekziston një çarje e madhe, por realiteti është shumë më i nuancuar. Sepse, praktikat shtetërore në nivel global dëshmojnë për relevancë të madhe të fesë në domenin publik dhe politik të një shteti që me kushtetutë (qoftë në mënyrë direkte, qoftë përmes mospërmendjes së ndonjë feje zyrtare) është shtet shekullar ose laik. Nga ana tjetër, në shtetet me ndonjë fe zyrtare zakonisht kleri dhe religjioni nuk kanë aspak ndikim në politikat publike dhe vendimmarrjen politike ose, madje, kleri i nënshtrohet autoritetit të sundimtarit që e ka pushtetin temporal.
Sot në sociologjinë e religjionit haset termi “kombet e post-krishtera”, për t’iu referuar shteteve tradicionalisht të krishtera, por ku ka rënë në mënyrë drastike devotshmëria fetare, vajtja e rregullt në meshë dhe, madje, vetë përqindja e të krishterëve përmes rritjes së ateizmit dhe agnosticizmit. Megjithatë, në më shumë aspekte, te këto shtete vazhdon të ketë relevancë kyçe Krishterimi në përgjithësi ose ndonjë denominacion i tij në veçanti. Kjo më së qarti shihet te monarkitë e mbijetuara të Europës. Te monarkët e tillë, kurorëzimi në thelb është ritual kishtar me praninë e peshkopëve, lista e titujve që i mbajnë fillon me formulimin me origjinë krishtere “Me Hirin e Zotit”, me kushtetutë monarku mund të jetë vetëm protestant ose, madje, ndonjë rrymë edhe më specifike dhe mbreti ose mbretëresha është kreu i kishës zyrtare dhe shtetërore, si Kisha e Anglisë, Kisha e Skocisë ose Kisha e Danimarkës.
Ashtu si vetë ekzistenca e sistemit monarkik, ku monarku nuk ka aspak pushtet, edhe aspektet e ndërlidhjes mes monarkut dhe religjionit mund të relativizohen si gjëra që kanë mbetur prej kohërave të tjera dhe meqë tani nuk luajnë asnjë rol, s’ka nevojë të preken për t’u reformuar. Por, nuk është se monarkitë kushtetuese europiane, e kanë lënë tërësisht të pandryshuar monarkinë, ashtu siç ka qenë në kohërat e mëparshme. Për shembull, si rezultat i ngritjes së vetëdijes shoqërore perëndimore për barazinë gjinore, në shekullin XX monarkitë europiane, ku froni trashëgohej vetëm nga meshkujt, u modernizuan ashtu që froni të mund të trashëgohet edhe nga femrat. Ose, ato ku mund të trashëgoheshin nga femrat, por nëse lind djalë, ia zë vendin motrës që ka lindur para tij, është reformuar me heqjen e preferencës për meshkujt. Një reformë që monarkia më e njohur e sotme, ajo britanike, iu nënshtrua tek në vitin 2011.
Gjinia e personit që qëndron mbi fron nuk ndryshon asgjë në praktikë, sepse të gjitha politikat publike i formulojnë institucionet që dalin nga procesi demokratik, ndërsa – qoftë mbret ose mbretëreshë – bën vetëm ashtu si i thotë kryeministri ose kryeministrja. Por, përderisa linjën e trashëgimisë së fronit dhe aspektet tjera i kanë modernizuar që të jenë në hap me kohën, ato që kanë të bëjnë me identitetin e krishterë të monarkisë shumica e monarkive i kanë mbajtur të pandryshuara, sado që realiteti demografik i shtetit dhe vlerat që u nënshtrohet shoqëria kanë ndryshuar në mënyrë drastike.
Europa e krishterë
Përveç identitetit të krishterë të monarkut dhe familjes mbretërore kanë ngelur të pandryshuara edhe simbolet shtetërore, ku përfshihet kryqi, siç është stema, ose që i tëri është kryq, si flamujt e shumë shteteve të tilla. Rrjedhimisht, simboli i kryqit haset edhe gjithkund tjetër, si te logoja e qeverisë, ministrive dhe institucioneve të tjera shtetërore, në simbolet e forcave të armatosura, kryqi ndahet si dekoratë shtetërore për trimëri ose merita, patroni i qytetit është ndonjë shenjtor i krishterë, po ashtu edhe patroni i njësisë ushtarake është “Shën Ai”, emri i spitalit publik “Shën Ajo”…
Por, këto dhe shumë aspekte tjera të identitetit kristian të shtetit dhe shumë forma të trajtimit preferencial të Krishterimit nuk shihen vetëm te monarkitë, por qartazi duken edhe te republikat, si kryqi nordik në flamurin e Republikës së Finlandës ose flamurin e Islandës, ku Kisha e Islandës është kishë shtetërore. Madje, edhe në Gjermani, që bën çmos për t’u shkëputur nga disa aspekte të pakëndshme së të kaluarës, emblema e forcave të armatosura është “Kryqi i Hekurt”, simboli i militarizmit prus që me të madhe gjeti përdorim edhe nga regjimi nazist. Më 2018, shteti gjerman i Bavarisë solli ligj me të cilin e bëri të obligueshme vendosjen e kryqit në ndërtesa publike dhe qeveritare (një akt që e ka marrë vulën e aprovimit edhe të Gjykatës Kushtetuese Federale). Në Greqi, flamuri jo vetëm që është me kryq, por edhe mbi shtizë qëndron një kryq tjetër dhe çdo qeveri e re betimin e bën para priftërinjve. Së fundmi, një rast eklatant që dëshmon për respektin e veçantë që vazhdon ta gëzojë Krishterimi në Europën e sotme, ishte lajmërimi publik nga kompania shtetërore kroate e fluturimeve komerciale, që kishte dhënë lajmin e mirë se e kanë marrë me lizing edhe një tjetër aeroplan të radhës model Airbus A220, ndërsa në ceremoninë e inaugurimit ishte i pranishëm edhe prifti katolik, që – duke lexuar nga libri ku në kopertinë shënonte “Blagoslovi” – e kishte bekuar atë mrekulli të teknologjisë moderne! Një ritual të bekimit të një makinerie moderne e bëjnë edhe priftërinjtë ortodoksë rusë kur spërkatin ujë të bekuar në raketat hapësinore para lansimit të raketës për në Hapësirë. Por, këtë shembull nuk po e marrim parasysh, sepse nuk synojmë të jemi pjesë e Euro-Azisë.
Ndërkaq te Europa, ku synojmë të jemi edhe ne shqiptarët, një aspekt ku trajtimi preferencial i një feje që duket i kuptueshëm janë festat fetare. Sepse, në një shtet ku shumica e popullsisë së shtetit i takon një feje, duket e logjikshme që festa e tyre të jetë ditë jopune edhe për punëtorët e sektorit publik që u takojnë religjioneve të tjera. Por, ndalesa për punë zakonisht zgjerohet edhe për sektorin privat, me ç’rast, donerxhiu musliman apo kasapi çifut gjithashtu e kanë të ndaluar ta hapin objektin ku i shesin prodhimet. Nga ana tjetër, Bajrami ose Jom Kipuri nuk janë festa zyrtare dhe ditë jopune edhe për pjesëtarët e besimeve tjera. Një favorizim i tillë i Krishterimit ndodh edhe në Francën e laicizmit, ku përpos Krishtlindjes dhe Pashkëve, festa zyrtare për të gjithë francezët janë edhe tri ditë të tjera të shquara të kalendarit të krishterë, si edhe plus dy që vlejnë vetëm në departamentet Alsak dhe Mozel.
Një tjetër mënyrë se si festat e shlyejnë ndarjen e supozuar strikte mes religjionit dhe shtetit është vendosja e bredhit dhe zbukurimeve të tjera për Krishtlindje në pallatet mbretërore ose presidenciale, në ndërtesat qeveritare, në parlament, në rrugët e qyteteve, pastaj zënia e hapësirës publike për tregun e Krishtlindjes ose mesazhi për Krishtlindje i monarkut. Sado që viteve të fundit janë bërë disa lëvizje, ku autoritetet shtetërore dhe publike tregojnë konsideratë edhe për festat tjera, duke filluar thjesht nga urimet prej zyrtarëve të lartë, iftaret e shtruara nga krerët e shteteve ose të qeverive, një praktikë që zbatohet prej më herët është ndezja e qirinjve për festën hebraike të Hanukas nga zyrtarë edhe në zyra shtetërore, ndërsa së fundmi ndodhi zbukurimi për Bajram i një pjese të Frankfurtit, si edhe falja e namazit të Bajramit nëpër parqet e disa qyteteve europiane. Por, prapëseprapë, në skemën e madhe të gjërave, mbizotëron favorizimi i qartë i Krishterimit. Është e paimagjinueshme që Bajrami ose ndonjë festë tjetër jo e krishterë ta gëzojë sasinë e njëjtë të pranisë në domenin publik dhe respektin nga autoritetet, që e gëzojnë festat e krishtera.
Para disa viteve u paraqit një lajm interesant, se në inaugurimin e tunelit gjigand Gotthard të Zvicrës, krahas priftit dhe rabinit, ishte ftuar edhe një imam shqiptar që të bëjë lutje për bekimin e asaj nyje që forcon lidhjet mes popujve të Europës, që përbën një shembull të bukur të njohjes së pranisë së Islamit në Europë dhe respektit të barabartë. Një aspekt tjetër ku ka një dozë barazie në disa shtete europiane është prania e kapllanëve fetarë në forcat e armatosura. Madje, edhe në Francën e “Aferës Drajfus” sot ka kapllanë hebrenj në ushtri, si edhe kapllanë muslimanë. Por, ushtarët që shërbejnë në këto ushtri i mbrojnë interesat e shteteve që, edhe nëse kushtetuta parasheh ndarje të fesë nga shteti dhe trajtim të barabartë të qytetarëve pa dallim feje, në praktikën reale nuk ka trajtim tërësisht të barabartë të besimeve.
Përpos këtyre që u përmendën, nga Europa mund të shkëputen edhe shumë shembuj të tjerë që e thyejnë mitin e “kombeve të post-krishtera”, të ndarjes së kishës dhe shtetit ose që shekullarizmi dhe laicizmi medoemos mundëson “hapësirë neutrale” dhe barazi të plotë mes besimtarëve pa dallim religjioni. Por, tani të kalojmë përtej Atlantikut.
Veçantësia amerikane
Shumë nga këto që u thanë se ndodhin në Europën Qendrore dhe Perëndimore vlejnë edhe për aleatët tanë më të rëndësishëm – Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Megjithatë, relacioni i SHBA-së me religjionin i ka kontradiktat e veta që e bëjnë më ndryshe nga Europa. Që nga themelimi i saj, etërit themeltarë vendosën disa parime që ta krijojnë një komb mbi vlera më të larta qytetërimore dhe një shtet të ri që nuk do t’i përsëriste gabimet e shteteve europiane të kohës. Kështu, nga shkrimet e tyre, që në masë të madhe u futën si parime në Kushtetutën e SHBA-së, gjenden qëndrime kundër pushtetit absolut, monarkisë, partive politike dhe në favor të ndarjes së pushtetit, republikës, federalizmit, lirisë së fjalë, ndërsa ajo që na intereson në këtë punim – pro lirisë së besimit dhe barazisë fetare. Në këtë drejtim, më e njohur është pjesa e amendamentit të parë të kushtetutës së SHBA-së, që thotë: “Kongresi nuk do të nxjerrë asnjë ligj në lidhje me etablimin e një religjioni ose që ndalon ushtrimin e lirë të tij”. Por, një pjesë, po ashtu radikale, jo vetëm për kohën, por edhe për sot, është neni VI, alineja 3, që thotë “asnjë test religjioz nuk do të kërkohet si kualifikim për pozitë zyrtare ose pozitë të besimit publik”.
Kjo dispozitë është zbatuar me përpikëri të pabesueshme nga SHBA-ja. Shembulli im i preferuar është kongresmeni musliman André Carson, që është anëtar i Komitetit për Mbikëqyrjen e Shërbimeve Sekrete dhe, madje, është bërë shef i Nënkomitetit për Kundërintelegjencë! Një pozitë që së fundmi e ka shfrytëzuar për ta hulumtuar sekretin më të madh që thuhet se e ruan qeveria amerikane, atë për jashtëtokësorët dhe UFO-t! (Që kohëve të fundit i quajnë “UAPs”.) Sa për krahasim, në Maqedoninë e Veriu, deputetëve etnikisht shqiptarë nuk u jepet certifikatë sigurie dhe u mohohet qasja në punën e shërbimeve sekrete, sepse kushedi çfarë gjërash me rëndësi globale fsheh Maqedonia e Veriut, ndërsa shqiptarët nuk guxojnë të dinë për këto gjëra! Po ashtu, edhe në njësitë speciale të ushtrisë dhe policisë, maqedonasit nuk lejojnë shqiptarë dhe muslimanë të tjerë.
Por, sado që kushtetuta e SHBA-së parasheh liri dhe barazi fetare, që me të vërtetë është zbatuar në praktikë, ndërsa njëkohësisht ndalon vendosjen e ndonjë religjioni zyrtar, jo domosdo këto parime respektohen me përpikëri gjatë zbatimit në realitet. Ashtu si edhe në Europë, edhe në SHBA Krishtlindja është festë zyrtare për të gjithë, luftohet shekullarizimi i Krishtlindjes (mos thuaj “Happy Holidays” ose “Season’s Greetings”, por thuaj “Merry Christmas”!), bredhi vendoset në brendinë dhe oborrin e Shtëpisë së Bardhë, aty ku për Pashkët vendosen vezë që në atmosferë festive të gjenden nga fëmijët, rituale këto që janë bërë edhe në kohën e presidencës së Barack Obamas, për të cilin në zgjedhjet e 2008-s, kur doli favorit, një nga teoritë konspirative që u paraqit kundër tij ishte se kur ka jetuar me njerkun në Indonezi, ka mësuar në medrese ose, “edhe më keq”, se vetë Obama është musliman! Më tej, sot mund të tingëllojë absurde, por në Amerikën e dominuar nga anglo-saksonët protestantë, dikur kishte sentiment të fortë antirlandez dhe antikatolik. Kjo është përkthyer ashtu që John F. Kennedy-t i është zënë për disavantazh të qenit katolik dhe i është vendosur në pikëpyetje lojaliteti ndaj SHBA-ve me arsyetimin se ai i nënshtrohet autoritetit të Papës që është kreu i një shteti tjetër (Vatikanit). U deshën të kalojnë plot 60 vite, që më 2020 për president të zgjidhet një katolik tjetër, Joe Biden-i. Ndërkaq, në zgjedhjet e 2024-tës, kur plani fillestar ishte që ai të kandidojë për rizgjidhje, në mënyrë që Donald Trump-i të tërheqë vota nga elektorati katolik i Biden-it, vendosi që si kandidat për zëvendëspresident të vetin ta zgjedhë katolikun J.D. Vance. Kështu, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, që kanë kushtetutë, ligje, e tradita të forta të lirisë fetare dhe meritokracisë individuale, e thyejnë edhe një mit tjetër të shekullarizmit: që feja është “çështje private” dhe se për njerëzit nuk bën dallim përkatësia fetare e të tjerëve.
Kontradikta tjetër e marrëdhënies së autoritetit politik dhe fesë është se, përskaj ndalesës se Kongresi nuk do të vendosë asnjë fe zyrtare, pikërisht në SHBA devotshmëria fetare ka ditur shpesh të jetë burim i politikave publike për autoritetet shekullare. Për shembull, mund të tingëllojë absurde, por ishin pikërisht kishat e organizatat krishtere ato që luftonin për prohibicionin e alkoolit, një ndalesë që kaherë është shfuqizuar në nivel federal dhe shtetëror, por që edhe sot vlen në disa qarqe të vetëqeverisjes lokale. Ndërsa në nivel të shtetit, shumë prej tyre kanë pasur deri vonë (ose ende i kanë por nuk i zbatojnë) ligje kundër amoralitetit, madje jo vetëm kundër atij publik, por edhe atij privat, para së gjithash kundër homoseksualizmit, por edhe akteve “të shthurura” e “të ndyta”, që i bëjnë me vullnetin e lirë dy persona me gjini të kundërt (qofshin dhe me kurorë martesore). Ndonëse këto ndalesa janë tejkaluar, nuk është se devotshmëria fetare sot është jorelevante në politikat publike dhe procesin legjislativ. Por, përkundrazi, vazhdojnë përplasjet e ashpra mbi çështje tjera që kanë të bëjnë me moralin seksual dhe të tjerat me origjinë fetare dhe se sa ato duhet të jenë në domenin publik dhe të autoriteteve që zbatojnë ndalesa ose detyrime ligjore. Me këtë, Amerika e thyen edhe një mit ose një “pritje naive” nga shekullarizmi: se kur të vendoset njëherë, shekullarizmi përgjithmonë do të jetë “çështje e kryer” dhe se feja asnjëherë më nuk do të ketë relevancë politike, ligjvënëse dhe zbatim nga aparati i detyrimit fizik.
Por, nëse në SHBA nga njëra anë është ndikimi i fortë politik i Krishterimit, nga ana tjetër është përzierja e qarqeve liberale në punët e kishave: përse nuk pranoni pastorë femra?; përse nuk i njihni martesat e gjinisë së njëjtë?; përse thoni se jobesimtarët do të shkojnë në ferr? Ata i përqeshin krishterët praktikantë për stilin e jetesës, siç është abstenimi deri në martesë, kapen te një numër i vogël i politikanëve lokalë konservatorë që i kanë zënë, për shembull, me dashnore të fshehta dhe që i kanë detyruar të abortojnë dhe në raste të tilla i sulmojnë të gjithë të krishterët konservatorë, duke përçuar mesazh se të gjithë ata janë hipokritë në qëndrime.
Për më tepër, edhe një pjesë e madhe e pop-kulturës amerikane që e ka bërë të famshme Amerikën nëpër botë, që shpesh denoncohet nga qarqet e krishtera amerikane për amoralitetin që e promovojnë, bën që ndonjëherë këto krijime dhe botime të pop-kulturës direkt t’i lëndojnë ndjenjat e besimtarëve të krishterë. E përqeshin Jezu Krishtin, i përqeshin murgeshat, bëjnë shaka blasfemike dhe i paraqesin të krishterët e devotshëm në dritë fare të keqe. Për shembull, ka së paku një film dhe një serial post-apokaliptik, ku të krishterët fundamentalistë paraqiten si kanibalë! Por, në fund të fundit, këto raste të denigrimit të të krishterëve prapëseprapë nuk e ndryshojnë realitetin e përgjithshëm: atë të dominimit kulturor dhe politik të Krishterimit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
Pabarazia e anasjelltë shqiptare
Siç pamë, që nga prania në domenin publik, te njohja nga shteti dhe te respekti nga politikanët, në Europën ku synojmë të jemi dhe te aleatët tanë amerikanë ku mbështetemi, qartazi favorizohet feja e shumicës së kombit. Por, nga ana tjetër, pikërisht kjo është arsyeja përse në shekullarizmin shqiptar është e papranueshme për politikanët shqiptarë që ta favorizojnë fenë e shumicës së shqiptarëve. Duke qenë se fqinjët tanë na kanë njollosur me faktin që jemi muslimanë dhe me këtë e kanë arsyetuar zhdukjen tonë politike dhe fizike, kujdesi për imazhin fetar të shqiptarëve, të ndërtuar në mënyrë artificiale me përpikëri, për politikanët shqiptarë ka reperkusione ekzistenciale. Çdo prani publike e Islamit në Shqipëri, te politikanët dhe qarqet intelektuale ngre alarmin ekzistencial se si do të reflektohet kjo te imazhi ynë para Perëndimit, e aq më pak të pritet nga politikanët shqiptarë që të veprojnë si Perëndimi dhe ta favorizojnë fenë e shumicës. Në rastin e shqiptarëve, Islamin.
Por, ndodh pikërisht e kundërta – në domenin publik dhe mediatik shqiptar me të madhe dominon prania e Krishterimit. Për shembull, në mediat e Tiranës as pa kaluar 28 nëntori, atje ia nisin me “ju urojmë gëzuar festat (e krishtera) të fundvitit”, ndërsa Ramazani e Bajrami as që ekzistojnë për ta. Përderisa për më shumë se një muaj qytetet shqiptare qëndrojnë të zbukuruara për festat krishtere, rri hapur tregu i Krishtlindjes, e bëhen aktivitete festive me sponsorizimin e bashkisë që është nën sovranitetin e Republikës së Shqipërisë, që kushtetuta i thotë se “Shteti është asnjanës në çështjet e besimit e të ndërgjegjes dhe garanton lirinë e shprehjes së tyre në jetën publike”, ithtarët shqiptarë të laicizmit i shqetëson vetëm falja e namazit të Bajramit dy herë në vit, e që zgjat fare pak.
Neni i kushtetutës për “asnjanësinë” e shtetit në çështjet e besimit rregullisht shkelet nga zyrtarët shqiptarë në disfavor të fesë së shumicës. Ndonjëherë duket tragjikomike kur zyrtarin me emër musliman, që fare nuk hyn në xhami e nuk shkon as ta falë Bajramin, e sheh te inaugurimi i kishës ose te kurorëzimi i arqipeshkvit. Ndërkaq, në relacionet me klerin musliman te shekullarizmi shqiptar ndodh edhe një fenomen tjetër i marrëdhënies së shtetit dhe fesë – qasja mbizotëruese ose patronizuese e sundimtarëve ndaj klerit. Nëse shtetet arabe i kanë ulematë shtetërorë që e legjitimojnë presidentin e përjetshëm ose monarkun absolut, Republika e Shqipërisë i ka hoxhallarët e KMSH-së që ua legjitimojnë stisjen, fshirjen, “zbutjen” ose relativizimin e identitetit islam shqiptarëve. Kështu, e marrin ndonjë kukull me çallme nga KMSH-ja dhe e çojnë të takohet me ndonjë zyrtar izraelit ose e marrin me vete në Vatikan që t’i nënshtrohet Papës. Ndërsa në çdo interaksion të politikanëve shqiptarë me dikë ose diçka që ka të bëjë me Islamin, medoemos e kanë ta përmendin ndonjërën prej këtyre: 1. Luftimin e ekstremizmit; 2. Kontributin kombëtar; dhe/ose 3. Harmoninë ndërfetare, që insinuon se muslimanët e tjerë janë ekstremistë të dhunshëm, antikombëtarë dhe intolerantë.
Për relacionin mes fesë dhe shtetit nëpër botë dhe te shqiptarët ka edhe shumëçka që mund të thuhet (i lamë fare pa e përmendur situatën në RKS dhe RMV), por që të mos zgjerohemi më shumë, le ta përfundojmë me thelbin e këtij shkrimi: që për shekullarizmin dhe laicizmin ka disa mite dhe shumë “pritje naive”, ndërsa në zbatim mund të ketë shejtanllëqe të fshehura dhe pabarazi të hapur!
