Zhvillimet e fundit nëpër botë, pra rritja e së djathtës ekstreme, qasja e presidentit Trump si kundrejt politikës së brendshme, ashtu edhe kundrejt politikës së jashtme, agresioni rus ndaj Ukrainës, gjenocidi izraelit ndaj popullatës civile palestineze, shtypja e opozitës në shumë vende të botës, të gjitha këto dëshmojnë një gjë – se njerëzimi, ashtu si një shekull më parë, po rrezikohet nga ideologjitë, besimet ose botëkuptimet ekstremiste.
Murat ALIU, Prilep
Tjetri është ferr!
Shikuar nga një këndvështrim i përgjithshëm, historinë njerëzore ose, më mirë thënë, gjithë historinë e homo politicus-it, mund të konstatojmë se ajo është një histori e dialektikës ndërmjet ekstremeve. Ekstremi është një gjendje e adoptimit të një mendimi, bindjeje ose qëndrimi në formën e tij më skajore. Thënë ndryshe, sërish duke përgjithësuar, mund të thuhet që historia njerëzore, së paku historia politike, është një histori e përpjekjeve të vazhdueshme për ta reduktuar tjetrin tek vetja ose, thënë ndryshe, është një histori e vështirësive për ta njohur tjetrin si subjekt. Që nga “fillimi i kohërave”, qenia njeri, vlerën a virtytin të cilin vërtet e ka pasur dhe akoma e ka të vështirë ta përbrendësojë, është njohja e “tjetrit” ose njohja e të “ndryshmit”. Historikisht, “tjetri” ose i/e ndryshmja gjithmonë është perceptuar si kërcënim a rrezik ekzistencial për vetën. Duke qenë kështu, “tjetri” gjithmonë ka qenë subjekt i një përpjekjeje për reduktim tek vetja ose, në rastin më ekstrem, subjekt i një përpjekjeje për asgjësim ontologjik.
Sigurisht, një analizë e detajuar e kësaj problematike do t’i kishte tejkaluar kufijtë e mundësive tona teorike, por edhe kornizat e këtij shkrimi. Heterofobia (mëria ndaj së ndryshmes), siç argumenton Bauman-i, ka qenë një dukuri e zakonshme në të gjitha kohët dhe për të gjithë popujt. Kësisoj mëria ndaj gjithë asaj që është e ndryshme nga “ne”, besimet “tona”, “ideologjia jonë” shënjon gjithë historinë njerëzore, veçmas atë europiane. Duke e parë në retrospektivë historinë e asaj që quhet sot qytetërimi europian apo perëndimor, duhet thënë që përpjekja për shpërfillje ose mosnjohje të tjetrit, gjithmonë e ka shoqëruar këtë qytetërim. Heterofobia bëhet akoma më e zakonshme në epokën e modernitetit, epokë kjo e politizimit dhe kontrollit pothuajse të gjithçkaje dhe epokë në të cilin ideologjitë shekullare luftuan egërsisht njëra me tjetrën, me qëllim që t’i shkatërrojnë ideologjitë kundërshtare.
Mëria për tjetrin dhe të ndryshmin, qoftë si biologji, pra njeri ose grup njerëzish, qoftë si abstraksion ideor, u teoritizua dhe artikulua përmes mendimit filozofik, sociologjik, antropologjik, por edhe përmes shkencave të natyrës, siç është biologjia – fakt ky që e shënjon epokën e modernitetit si epokën e përjashtimeve ose tjetrizimeve. Kjo mëri ndaj diversitetit më së miri trupëzohet në shprehjen e filozofit ekzistencialist Jean-Paul Sartre kur ai thotë se “ferr janë të tjerët”. Vetë Sartre ka pohuar se kjo shprehje është keqkuptuar, ndërkaq një pjesë tjetër e mendimtarëve janë të mendimit se Sartr-i me këtë kërkon çlirimin nga tjetri për realizimin e vetvetes. “Vështrimi i tjetrit më ngurtëson. Më përcakton në mënyrë të pakthyeshme (…) Më shndërron në një objekt, një qenie në vetvete.” Sartri thotë: “Të gjitha këto pamje që më konsumojnë (…) Takimi me tjetrin më objektivizon”. Çlirimi është gjithmonë çlirim nga dominimi i tjetrit. Ky çlirim, nëse e çojmë më tej ligjërimin, bazohet në një dinamikë të ashpër në të cilën një person bëhet objekt nëse nuk mund t’i dominojë të tjerët. Për ta krasitur aftësinë e të tjerëve për të më përcaktuar mua, unë duhet t’i rindërtoj ata, të shkëputem prej tyre. Atëherë të tjerët janë vërtet ferr! Siç kuptohet për Sartre-in, “tjetri” gjithmonë përbën një rrezik për veten time. Nëse për Sartre-in “tjetri” është gjithmonë një kërcënim, ky nuk është rasti për Simone de Beauvoir-in. Sipas Beauvoir-it, nuk është e mundur të ndërtohet një moral i bazuar në parimet bazë të Qenies dhe Hiçit. “Ndërsa unë përpiqem të çlirohem nga dominimi i tjetrit, tjetri përpiqet të çlirohet nga dominimi im; ndërsa unë përpiqem të nënshtroj tjetrin, tjetri përpiqet të më nënshtrojë mua”, thotë Beauvoir-i.
Mënyra për të dalë nga ky konflikt nuk mund të kërkohet në ndarjen e “Unë”-it nga të tjerët. Sa më shumë i objektivizojmë të tjerët, aq më shumë objektivizohemi nga të tjerët. Në këtë kuptim, për Beauvoir-in fatkeqësia e vërtetë qëndron në “të shkëputurit” nga të tjerët përmes esencializmit, i cili na burgos – njëkohësisht veten dhe të tjerët – brenda vetes. Liritë nuk janë të vetëmjaftueshme; ato janë të ndërlidhura. Prandaj liria që e gëzon në izolim nuk është liri e vërtetë. “Unë nuk mund të eci vetëm drejt së ardhmes. Do të humbisja në një shkretëtirë ku të gjithë hapat e mi do të ishin njësoj. Prandaj duhet të përpiqem të krijoj situata për njerëzit ku ata mund ta shoqërojnë transcendencën time si dhe ta kapërcejnë atë.” Që liria të zhvillohet, ajo duhet t’i shohë të tjerët si qenie njerëzore – sepse pa qenë njeri, i rrethuar vetëm nga objekte, zëri im i pafund nuk gjen jehonë, nuk tingëllon. “Në mënyrë që zërat tanë të mos humbasin në zbrazëti, kam nevojë për njerëz pranë meje, që janë të gatshëm të më dëgjojnë, dhe këta njerëz duhet të jenë të barabartë me mua.”
Ashtu siç është argumentuar objektivizimi i tjetrit, në rastin më të mirë tjetrizimi e ka shoqëruar qytetërimin europian së paku që nga Greqia Antike deri më sot. Shpërfillja e tjetrit, ashtu siç u tha, buron nga një frikë e njeriut ose grupit për veten e tij. Së dyti, shpeshherë ky mekanizëm është përdorur për ta riprodhuar veten ose për vetëpërkufizim. Kështu, në Krishterimin e hershëm antisemitizmi luajti një rol të rëndësishëm në vetëpërkufizimin dhe riprodhimin e homo religiosis-it europian. Antisemitizmi përfaqësonte një shembull të vizatimit dhe jo të kundërshtimit të kufirit. Më vonë, në mesjetë Europa identitetin e saj do ta përkufizojë përballë “tjetrit” lindor, kur shpeshherë ata ishin myslimanët. Kryqëzatat janë shembulli më tipik i mosdurimit të “tjetrit” dhe instinktit për asgjësim ontologjik të tij. Në epokën e modernitetit kjo mendësi e objektivizimit të tjetrit dhe të përjashtimit mori përmasa akoma më radikale dhe, si rezultat, lindi imperializmi dhe kolonializmi. Imperializmi dhe kolonializmi nuk janë gjë tjetër, veçse, siç argumenton Hanah Arendt-i, mjete të zhvilluara nga Perëndimi për t’i dominuar dhe shtypur sistematikisht popujt dhe kulturat indigjene (joperëndimore) në përpjekjet e tij për ta vendosur epërsinë e tij. As imperializmi, as kolonializmi, argumenton Edward Said-i, nuk është një akt i thjeshtë i akumulimit dhe përvetësimit (të kapitalit). Të dy mbështeten nga formacione mbresëlënëse ideologjike që përmbajnë nocione se territore dhe popuj të caktuar kanë nevojë që të dominohen dhe kërkojnë me ngulm dominimin. Leksiku i kulturës imperialiste klasike të shekullit të nëntëmbëdhjetë gëlon nga fjalë dhe koncepte të tilla si “inferior” ose “raca të nënshtruara”, “popuj të nënshtruar” etj. Ndërkaq racizmi, siç shprehet Arendt-i, është arma kryesore ideologjike e politikës imperialiste.
Të gjitha këto u theksuan jo për të bërë arkeologjinë apo gjenealogjinë e mërisë, heterofobisë dhe intolerancës ndaj tjetrit dhe të ndryshmit, por sipërfaqësisht për të vënë në dukje që ekstremet në sferën politike, që përshkojnë sot botën tonë, i kanë rrënjët e tyre thellë në histori dhe për të vënë në dukje që kanë edhe një sfond teorik që i përligj të gjitha këto. Racizmi, imperializmi, nazizmi, fashizmi, holokausti, stalinizmi, komunizmi dhe të gjitha ideologjitë totalitare, pa përjashtim, janë refleksion i një kulture dhe botëkuptimi në të cilin shpërfillja e tjetrit nuk është parë si diçka e huaj.
Politika si raport ndërmjet mikut dhe armikut!
Kërkesa për dominim absolut dhe eliminim të tjetrit (politik) sigurisht që më së shumti kristalizohet në sferën e politikës. Konceptimi i “tjetrit” politik si armik që duhet asgjësuar është një traditë që në krye të herës. Por, ky konceptim fitoi një sfond teorik në epokën e modernitetit. Machiavelli, Bodi-ni, Hobbes-i dhe shumë filozofë e mendimtarë të tjerë të shekujve të mëvonshëm, e përligjën pak a shumë “vrasjen” e tjetrit politik.
Në shekullin e XX një nga autorët që politikën e mbështeti në dy skajet është Carl Schmitt-i, i cili ngulmonte se në shekullin XX është e nevojshme (ri)përkufizimi i politikes. Për ta elaboruar pak më tej, sipas Schmitt-it, çdo fushë i ka kategoritë e veta unike, themelore. Për shembull, sa i përket rendit moral (ordre morale), ky është dallimi midis së mirës dhe së keqes; Në estetikë, kjo është e bukur dhe e shëmtuar; në ekonomi është dallimi mes të dobishmes dhe të dëmshmes. Por, çfarë është specifike për politikën? Sipas Schmitt-it, karakteristika kryesore e politikës është se politikja paraqet një raport ndërmjet mikut dhe armikut. Sipas Schmitt-it, armiku politik nuk është një rival, një person me të cilin konkurrohet, siç ndodh në fushën e ekonomisë. Mentaliteti ekonomik – që përfaqëson liberalizmi – shpeshherë tenton ta zëvendësojë armikun me figurën e “konkurruesit”. Për Schmitt-in, dallimi mik-armik është një dallim “konkret” dhe ekzistencial. Koncepti i armikut është aq konkret, sa mund të shfaqet vetëm brenda një realiteti real (Eventualitat). Konceptet e mikut dhe armikut nuk janë të përshtatshme për t’u përdorur në një kuptim spekulativ, sepse kuptimet e vërteta të këtyre koncepteve janë të mundshme vetëm me shfaqjen e aktit fizik të vrasjes.
Schmitt-i, duke e konceptuar politikën si një marrëdhënie ndërmjet mikut dhe armikut, haptazi bën thirrje për asgjësim absolut të tjetrit, sepse – ndryshe nga konkurruesi i cili duhet fituar në një garë të caktuar – nocioni i armikut nënkupton një luftë deri në zhdukje. Me këtë teori, Schmitt-i i ka përligjur të gjitha regjimet totalitare të shpallin si armik “të brendshëm” çdo zë opozitar ose ideologji alternative. Jürgen Habermas-i argumenton se përpjekja e Carl Schmitt-it për t’ua mbyllur gojën kundërshtarëve të tij politikë, duke i quajtur ata “lajmëtarët e së keqes”, është një kërcënim i rëndë për të drejtat dhe liritë e njeriut.
Arsyeja pse të gjitha këto u theksuan këtu është që të vihet në pah se atë që sot po shohim në botë është se politika akoma po konceptohet si një marrëdhënie ndërmjet mikut dhe armikut. Zhvillimet e fundit nëpër botë, pra rritja e së djathtës ekstreme, qasja e presidentit Trump si kundrejt politikës së brendshme, ashtu edhe kundrejt politikës së jashtme, agresioni rus ndaj Ukrainës, gjenocidi izraelit ndaj popullatës civile palestineze, shtypja e opozitës në shumë vende të botës, të gjitha këto dëshmojnë një gjë – se njerëzimi, ashtu si një shekull më parë, po rrezikohet nga ideologjitë, besimet ose botëkuptimet ekstremiste. Thënë ndryshe, bota akoma e koncepton “tjetrin” dhe “të ndryshmen” si armik që duhet të zhbëhet, qoftë përmes asimilimit kulturor dhe ideologjik, qoftë përmes zhdukjes fizike të tij. Dhe, përderisa kjo vazhdon kështu, vështirë që bota do të gjejë paqe.
Njohja e tjetrit si zgjidhje për paqe
Sot pothuajse të gjithë teoricienët seriozë të shkencave sociale janë të mendimit se rreziku i shpërfaqjeve të ekstremizmave ekziston dhe do të ekzistojë për aq kohë sa bota do të vazhdojë të flasë me të vërtetat absolute. Edhe përkundër asaj paradigme ose atij diskursi shkencor e publik që u shpërfaq pas Luftës së Dytë Botërore, sipas së cilit bota njëherë e përgjithmonë e ka zgjidhur problemin e ideologjizmave ekstreme, paradigma e sotshme, e cila mbizotëron në Perëndim dhe përgjithësisht në botë, në fakt e dëshmon të kundërtën. Mbase qytetari i sotëm perëndimor i ndikuar nga paqja dhe siguria e ndërtuar në këto 80 vjetët e fundit në Europë dhe nga pikëpamjet (neo)liberale mund ta ketë vështirë ta imagjinojë një Europë dhe Perëndim të para-Luftës së Dytë Botërore, por kjo nuk nënkupton që ky rrezik është evituar njëherë e përgjithmonë. Edhe pse sot njerëzimi, veçmas Europa, ka arritur një pikë të caktuar të demokracisë, lirisë, të drejtave të njeriut, prapëseprapë rreziku nga paraqitja e ideologjive dhe botëkuptimeve ekstremiste është prezente si kurrë më parë.
Racizmi, mbase në një formë të ndryshme, është prezent akoma sot e kësaj ditë në mendjet dhe shpirtrat e shumë vetave nëpër botë. Përpjekjet izraelite për shfarosjen e një popullate të tërë, atë palestineze, janë manifestimi më i dukshëm i mendësisë raciale. Edhe ngritja e së djathtës ekstreme nëpër Europë mbështetet në një mendësi raciale, paçka se kjo mund të quhet edhe racizëm kulturor. Mbase, siç argumenton Wallerstein-i, imperializmi politik ka përfunduar menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore, por imperializmi ekonomik e vazhdon ekzistencën e tij si kurrë më parë. Agresioni rus në Ukrainë dëshmoi edhe njëherë se epoka e pushtimeve të territoreve të huaja nuk ka mbaruar, edhe pse pas LDB-së u përfol shumë një gjë të tillë. Ky rrezik rritet akoma më shumë tani kur para botës SHBA-ja, në emër të qëllimeve imperialiste në Ukrainë, po e përligj këtë agresion të Rusisë dhe aneksim të territoreve të huaja. Dhe, së fundmi, edhe pse shumë teoricienë, siç është Eric Hobsbawm, parashikuan që shekulli XXI do të jetë shekulli i botës postnacionaliste, sot nacionalizmi nuk duket që është më pak prezent se në shekullin XIX dhe shekullin XX.
E përbashkëta e të gjitha këtyre botëkuptimeve ose ideologjive është mëria për diversitetin ideor, politik, kulturor dhe biologjik. Së këndejmi, njohja e tjetrit, ashtu siç është, pra si qenie kulturore dhe historike, si dhe toleranca ndaj mendimit ndryshe edhe për një kohë të gjatë, mbase gjithmonë, do të përbëjë sfidën kryesore të njerëzimit, për më tepër sfidën për popujt që e konsiderojnë veten si më të qytetëruarit e kohës. Sigurisht, të gjitha këto, pra ideali për një botë ku do të mbizotërojë paqja, mund të jetë një utopi dhe naivitet në vete. Por, utopitë gjithmonë kanë shërbyer si pikënisje për lëvizje kah më e mira.
