Në shekullin XX demokracia është bërë përgjithësisht e pranuar. Në vitin 1949, në një dokument të UNESCO-s, është shkruar: “Për herë të parë në historinë botërore asnjë doktrinë nuk përfaqësohet si antidemokratike. Akuza për veprim ose qëndrim antidemokratik është e drejtuar kundër të tjerëve, por politikanët praktikë dhe teoricienët politikë pajtohen në theksimin e elementit demokratik në institucionet që i mbrojnë dhe në teoritë që i përfaqësojnë.” Në vitin 1949 të dyja blloqet e atëhershme dominuese, Perëndimi kapitalist dhe Lindja komuniste, thoshin për vete se po ndërtojnë një rend demokratik.
Shkruan: Enis BAFTIJARI, Shkup
Sot pa dyshim që në politikë (edhe si praktikë edhe si shkencë) termi më i përdorur është demokracia. Kjo nuk bën përjashtim as te shqiptarët. Fjala demokraci e ka prejardhjen nga greqishtja e lashtë, nga fjalët demos – popull dhe kracia – sundim, që do të thotë sundim i popullit. Por, kur jemi te definicioni i saktë, modern, i demokracisë, ka mendime dhe teori të ndryshme, të cilat dallojnë varësisht nga baza interpretuese ideologjike. E përbashkëta e të gjitha teorive mbi demokracinë është se të gjithë janë të pajtimit se populli është ai që duhet të sundojë. Divergjencat shfaqen në dilemat se si duhet të sundojë populli, në mënyrë të drejtpërdrejtë apo përmes të deleguarve? Çka nëse gjithë populli nuk është i të njëjtit mendim? Atëherë, logjikisht, i bie se vendimin e merr shumica. Por, çka t’i bëjmë pjesës tjetër që nuk pajtohet me mendimin e shumicës? Deri në ç’nivel duhet të përfshihet vendimmarrja demokratike dhe a duhet të përfshihet edhe sfera ekonomike apo subjektet ekonomike në vendimmarrje demokratike? Nga këto dilema paraqiten interpretimet ideologjike të demokracisë, siç janë teoritë majtiste, liberale, konservatore etj.
Por cili është thelbi i demokracisë? Sipas presidentit historik të SHBA-së, Abraham Linkoln, ajo duhet të jetë një qeverisje e popullit, nga populli, për popullin. Ose, ndryshe, thelbi i demokracisë qëndron në atë që popullit, nga vendosja e qeverisjes së popullit, do t’i sigurohen rezultate në interes të popullit dhe për të mirën e tij. Mirëpo, shtrohet pyetja se a është populli i aftë të gjykojë dhe të konstatojë se çka është e mirë dhe në interes të tij? A është e domosdoshme që një pushtet të jetë demokratik, që të punojë në interes të popullit? Ka edhe shumë pyetje të tjera që hapin dilema të rëndësishme lidhur me demokracinë dhe të metat e saj, mirëpo sot për sot opinioni botëror është i mendimit se demokracia ndoshta nuk është sistemi ideal, por së paku tani për tani është sistemi më i mirë që mund t’i shërbejë njerëzimit.
Në shekullin XX demokracia është bërë përgjithësisht e pranuar. Në vitin 1949, në një dokument të UNESCO-s, është shkruar: “Për herë të parë në historinë botërore asnjë doktrinë nuk përfaqësohet si antidemokratike. Akuza për veprim ose qëndrim antidemokratik është e drejtuar kundër të tjerëve, por politikanët praktikë dhe teoricienët politikë pajtohen në theksimin e elementit demokratik në institucionet që i mbrojnë dhe në teoritë që i përfaqësojnë.” Në vitin 1949 të dyja blloqet e atëhershme dominuese, Perëndimi kapitalist dhe Lindja komuniste, thoshin për vete se po ndërtojnë një rend demokratik. Më vonë u krijua opinioni dominues që ishte se komunistët ishin ata që kishin mashtruar dhe se demokracia e vërtetë është demokracia liberale. Pra, pas vitit 1991 ishte koncepti i demokracisë liberale, i cili dominoi në diskursin politik.
Por, kohëve të fundit kanë filluar të shfaqen dyshime se a është demokracia e vërtetë sistemi i demokracisë liberale, ashtu siç ishte menduar kur kishte korrur fitore ndaj konceptit komunist të demokracisë. Edhe në vetë Perëndimin, i cili njihet si djepi i demokracisë liberale, kanë filluar të shfaqen zëra dhe grupe që po ndërtojnë bindjen se koncepti i demokracisë liberale është duke devijuar nga thelbi i demokracisë dhe se është vendosur në shërbim të dogmatizimit neoliberal. Kjo na shtyn ta shtrojmë pyetjen se çka është më e vlefshme të demokracia liberale, elementi liberal apo ai demokratik? A mund të ketë liberalizëm pa demokraci dhe a mund të ketë demokraci pa liberalizëm? Shembujt e ndryshëm përgjatë historisë na kanë mësuar se të dyja opsionet janë të mundshme.
A është e mundur që liberalizmi të shndërrohet në autoritar apo totalitar përmes pushtetit të fituar përmes demokracisë? Ashtu siç kishte ndodhur në shekullin XX me dogmat socialiste, për të cilat në shekullin XIX dhe në fillim të shekullit XX, shumë teoricienë të demokracisë kanë pasur bindjen se socializmi është më komplementar me demokracinë.
Por, sidoqoftë, ekziston bindja se pranimi i demokracisë si vlerë është duke u bërë në mënyrë shumë sipërfaqësore, kështu që edhe regjimet autoritare ose gjysmë autoritare kanë filluar ta (keq)përdorin në mënyrë populiste vullnetin e popullit ose, siç thonë teoricienët, po shfaqet koncepti iliberal i demokracisë. Në shumë vende të botës demokracia po keqpërdoret dhe po aplikohet vetëm formalisht, ngase në esencë ka mungesë të demokracisë substanciale.
Nëse ka dyshime se demokracia liberale po bëhet gjithnjë e më tepër mashë e ideologjisë ekstreme neoliberale me tendencat e saja hegjemone, kurse nga ana tjetër kemi një hov të demokracive iliberale me tendencat e tyre autoritare, atëherë çfarë demokracie na duhet neve? Neve na duhet një model i demokracisë plurale, i cili nuk do të jetë ekskluziv dhe i dogmatizuar, por që do t’i marrë në konsideratë specifikat dhe kontekstin lokal, kulturën, traditat dhe identitetin, në mënyrë që të fitojë një legjitimitet sa më të madh popullor dhe, si rrjedhojë, të jetë sa më afër konceptit thelbësor të synimit të demokracisë, që është qeverisja në emër të popullit për interesat e popullit. Në këtë mënyrë do të garantoheshin edhe të drejtat e pakicave ose mbrojtja e tyre nga majorizimi nga ana e shumicës, sepse ky model plural i demokracisë do të garantonte dhe të drejtat dhe vlerat e tyre. Pra, nuk do të ishte një model hegjemon që ka për synim t’i imponojë vlerat e një shtrese apo elite, por do të ishte në thelb model plural që do ta respektonte diversitetin duke qenë inkluziv për të gjithë.
Shqipëria dhe demokracia
Edhe pse pas vitit 1991 në Shqipëri u shpall pluralizëm politik dhe u kalua në sistem të qeverisjes demokratike, është e diskutueshme se deri në çfarë niveli janë përmbushur standardet demokratike. Shqipëria në vitet e ’90-ta ka kaluar nëpër trazira të mëdha politike dhe sociale, por hendikepi më i madh i demokracisë shqiptare ka qenë vazhdimësia e elitave të vjetra politike komuniste dhe transformimi ose shndërrimi i tyre në “demokratë”. Kjo, e shoqëruar me shkallën e lartë të korrupsionit, krimit të organizuar, mossundimit të ligjit dhe së drejtës, kanë sjellë deri te një gjendje apatie tek masat dhe humbje të shpresës dhe mbytjes së idealit demokratik. Duhet theksuar se në Shqipëri tranzicioni nga komunizmi në pluralizëm politik nuk është inspiruar dhe nuk kishte ardhur nga brenda ose si pasojë e shtypjes së masave kritike për ndryshim ose revolucion, siç ka qenë rasti në disa vende të Europës Lindore. Pra, atë kohë në Shqipëri nuk kishte atmosferë, kushte të pjekura dhe elitë të gatshme dhe idealiste për ndryshime demokratike, por ndryshimi kishte ardhur më tepër si pasojë e valës së madhe të ndryshimit gjeopolitik, kështu që elitat shqiptare vetëm ishin adaptuar ndaj ndryshimeve që ishin imponuar nga jashtë. Andaj ka ndodhur edhe kjo rezistencë e madhe sistematike kundër ndryshimeve reale dhe esenciale për një transformim nga një demokraci më tepër formale dhe procedurale në një demokraci substanciale. Arritja e Shqipërisë drejtë standardeve më të larta demokratike kërkon pjekuri dhe vetëdije të lartë të elitave politike për luftimin e sinqertë dhe të paanshëm të korrupsionit dhe krimit të organizuar, në mënyrë që të sigurohet ndarje e pushteteve dhe sundim i pakompromistë i ligjit dhe drejtësi objektive.
Kosova dhe demokracia
Për dallim nga Shqipëria, institucionet dhe elitat politike kosovare kanë treguar stabilitet dhe pjekuri më të madhe demokratike, kjo ndoshta edhe për arsye të faktit që kosovarët gjatë viteve të pushtimit, përveçse e kanë përjetuar pushtetin e huaj, ai pushtet ka qenë dhe totalitar, i cili në memorien kolektive të kosovarëve ka ngelur me konotacion negativ. Andaj, forcat çliruese të Kosovës nga okupimi i kanë promovuar idealet demokratike dhe kësisoj e kanë stimuluar dhe ndihmuar ndërtimin e institucioneve të para kosovaretë pas çlirimit në frymën e demokracisë. Andaj edhe elitat politike kosovare kanë qenë të orientuara kah vlerat demokratike dhe të gatshme që t’i aplikojnë standardet demokratike. Kosova, përveç faktit që po tregon një pjekuri demokratike, ajo shkon edhe një hap më tej në aplikimin e standardeve demokratike, duke praktikuar edhe elemente të demokracisë konsociale, që u siguron pakicave pjesëmarrje dhe përfaqësim të sigurt në qeverisje dhe i garanton ato nga rreziku i margjinalizimit nga ana e shumicës.
Shqiptarët e Maqedonisë së Veriut dhe demokracia konsociale
Edhe Maqedonia e Veriut, si pjesa tjetër e Europës Lindore, pas rënies së komunizmit kaloi në demokraci. Mirëpo, duke qenë një shoqëri e ndarë thellësisht në baza etnike dhe fetare, këtu u aplikua modeli i demokracisë së shumicës. Pra, nuk u mor në konsideratë përbërja heterogjene e popullsisë së saj dhe, si pasojë, kjo solli deri te margjinalizimi ose mbivotimi i një bashkësie mbi tjetrën, kështu që pushteti nuk merrte parasysh edhe interesin e bashkësisë së margjinalizuar. Kjo solli edhe deri te konflikti i armatosur i vitit 2001. Me arritjen e Marrëveshjes së Ohrit, Maqedonia e Veriut ka fituar disa tipare karakteristike të demokracisë konsociale, mirëpo pa u konsideruar si model i pastër i demokracisë së tillë.
Dhe, në kushtet kur shqiptarët e Maqedonisë së veriut (për x arsye) janë të detyruar të qëndrojnë në një shtet me maqedonasit, atëherë opsioni më i mirë për t’ua garantuar të drejtat e shqiptarëve ngelet modeli i demokracisë konsociale ose, siç njihet ndryshe, edhe si demokracia konsensuale, e ndarjes së pushtetit ose si demokracia proporcionale. Arend Lijphart-i si babai i konceptit të demokracisë konsociale. Ky model i demokracisë është i përshtatshëm për vendet me shoqëri të ndara. Lijphart-i, në veprën e tij “Demokracia në shoqëritë e ndara”, si karakteristika të demokracisë konsociale i përcakton katër elemente: koalicioni i madh qeveritar, autonomia e segmenteve, vetoja reciproke dhe përfaqësimi proporcional.
