Që në mesin e shekullit XIX, studiues dhe udhëtarë ishin kureshtarë të dëgjonin nga banorët lokalë legjenda ose këngë kushtuar Skënderbeut dhe ato kryesisht i kërkuan në viset ku kishte vepruar Skënderbeun në kohën e tij.
Elton HATIBI, Tiranë
Skënderbeu, që njeh gjerësisht publiku shqiptar, është personazhi historik, që në mënyrë të pashembullt i rezistoi perandorisë më të fuqishme të kohës së tij dhe me këtë histori ai u jep shqiptarëve të sotëm një themel identitar përbashkimi, krenari kombëtare, rrjedhimisht dhe një vëmendje të përgjithshme të disiplinës së historisë. Për Skënderbeun janë kryer studime të hollësishme, kongrese akademike, vepra letrare, filma, etj., një përkushtim ndaj heroit, me një rritje sasiore, sidomos gjatë regjimit komunist, duke mos munguar përpjekjet e shumta amatoriale që kanë ndikuar në hiperbolizimin e figurës së tij. Në këtë optikë të madhe interesi gjithkush mund ta përmbledhë historinë e Skënderbeut në pak fjalë: a) në moshë të re u dha nga i ati i tij peng në oborrin e sulltanit, b) atje u edukua dhe bëri karrierë ushtarake, i njohur me emrin Skënderbej, c) braktisi kampin osman dhe u kthye në atdhe për të filluar një kryengritje antiosmane, d) dhe për 25 vjet, i mbështetur nga disa fisnikë arbër, u rezistoi osmanëve deri në vdekjen e tij.
Për më të vëmendshmit, konteksti i kohës së Skënderbeut është ai i një përplasjeje mes Perandorisë Osmane në ngritje me shtetet italiane, që zotëronin pjesë të bregdetit Adriatik, si dhe me mbretërinë e fuqishme hungareze. Gjithë kjo ngjarje zhvillohet në pjesë të ndryshme të Ballkanit posbizantin, ku Skënderbeu luan një rol të veçantë me dinamikat respektive të një konflikti të gjatë dhe të marrëdhënieve komplekse që ai i prodhon. Edhe identiteti fetar luan një rol të caktuar në këto përplasje. Perandoria Osmane është një shtet ku Islami është feja e klasës drejtuese, duke mos përjashtuar dhe përfshirjen e elementëve të krishterë ortodoksë në rangjet e tij, ndërsa shtetet italiane, ku spikat shteti papal, si dhe Hungaria mesjetare, janë shtete katolike, që përpiqen ta frenojnë ekspansionin osman, pa munguar flirtet e shpeshta të këtyre shteteve me osmanët, për të balancuar rëndom politikat mes tyre, kryesisht në gadishullin italik. Në këtë teatër të madh, Skënderbeu është një princ arbër, që i braktisi osmanët, rrjedhimisht dhe fenë islame, që kishte marrë kur ishte mes tyre, dhe u kthye në të krishterë, që ishte feja dominante e shteteve që e mbështesnin, por pa hequr dorë nga emri i tij mysliman, Skënderbej.
Megjithatë, në periudhën kur personalitet i tij u mor si mit dhe u shndërruan në pikën nevralgjike të projektit nacionalist gjatë Rilindjes Kombëtare, historia e tij njihej vetëm nga burimet klasike, që për bazë kishin veprën e Marin Barletit. Me këtë shndërrim, në figurën kryesore identitare të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, intelektualë dhe patriotë të ndryshëm nisën të hulumtonin gjithçka që lidhej me emrin dhe kohën e heroit, nga këngët folklorike e deri në publikimet shkencore të fundshekullit XIX, që filluan të jenë më të shpeshta. Çdo burim i ri hidhte dritë dhe qartësonte aspekte të historisë së tij në kornizat e asaj që e kemi përshkruar më sipër. Dalëngadalë, figura e Skënderbeut mori një formë të pranueshme, sidomos pas krijimit të shtetit shqiptar, i cili gjithnjë e më shumë e përdori historinë e Skënderbeut në dobi të identitetit kombëtar, të gërshetuar me simbolika dhe interpretime në dobi të ideologjive të regjimeve që zëvendësuan njëra-tjetrën. Megjithatë, një dimension i përfytyrimit të figurës së Skënderbeut është neglizhuar plotësisht nga studiuesit e historisë dhe të etnografisë, që janë marrë kryesisht me folklorin rreth Skënderbeut, ajo e një figure fetare myslimane, që venerohet nga banorët e zonave ku veproi gjatë kohës së tij. Dhosi Liperi ishte ndër etnografët e parë që mblodhi legjenda rreth Skënderbeut, kryesisht në zonën e Mat-Dibrës, një ndër gjeografitë qendrore të asaj që njihet si principata e Kastriotëve, ku shumë prej tyre klasifikohen në këtë kategori. Këto lloj legjendash, përgjithësisht, qëndruan jashtë përmbledhjeve që u botuan nga etnografët dhe folkloristët shqiptarë, ndoshta sepse do të ishte e tepërt për shkencën shqiptare që të merrej me tipologjitë dhe natyrat e “disa Skëndërbeve”. Shkenca shqiptare ishte e orientuar drejt tezave unifikuese, nuk mund të lëvroheshin të pavarura, fjala vjen teza ilire dhe teza trake për origjinën e shqiptarëve. Pluraliteti i toleruar, për nga natyra, kërkon që të shtrihet në të gjitha dimensionet publike të shoqërisë dhe kjo nuk mund të ndodhte në një shtet totalitar stalinist si Shqipëria e kohës.
Megjithatë, këto legjenda “islamike” për Skënderbeun ishin dhe vazhdojnë të jenë aty. Shumë pak prej tyre e kaluan filtrin e botimit në përmbledhjet e kohës rreth legjendave mbi Skënderbeun dhe shumica e mbledhur nga Dhosi Liperi u botuan nga i biri i tij, pas vdekjes. Në një ndër legjendat më të hershme, kemi një përfytyrim tjetër nga ajo që jemi mësuar të njohim për Skënderbeun luftarak, një Skënderbe i një bote tjetër.
Skandërbegju shpatën prej alltani, fren’ e kalit prej alltani e shalën e kalit prej alltani e rrobet prej alltani, që të xhitha, i ka lanë në Çafë të Buellit, me nja shpellë….Po s’un vej kush me i marrë, se Skanderbegu ka ba tollsun, tollsun qi domethanë duva të fortë; se ja ka ba amanet tokës…–Ta kam dhanë amanet kët xha me ja dhanë xhinsit tem. E s’un e marri kush. (Haxhihasani 1967, 177)
Në këtë rrëfim atipik për Skënderbeun, përshkrimi material është i ngjashëm me rrëfime të tjera legjendare që gjenden shpesh te Cikli i Eposit të Kreshnikëve, ku personazhe të ndryshëm vishen, armatosen dhe pajisin kuajt me sende të florinjta. Mbledhur si legjendë disi larg nga zona ku më së shumti janë kënduar këto legjenda të kreshnikëve, ngjashmëria e paraqitjes fizike të Skënderbeut evokon një përfytyrim vizual që i përket kulturalisht aristokracisë myslimane të shpërndarë nëpër Gadishull gjatë shekujve të Perandorisë Osmane. Megjithatë, diçka tjetër del nga rregulli, nga ajo që konvencionalisht i atribuohet heroit kombëtar, tërheq vëmendje në këtë rrëfim duaja e Skënderbeut ose, më drejtpërdrejtë, “tollsuni”. Për të ruajtur trashëgiminë e tij jo vetëm materiale, Skënderbeu i fsheh këto “asete” në një shpellë dhe me një lutje të veçantë ia lë amanet tokës që të ruhen për gjeneratat e ardhshme të fisit të tij. Lutja e tij nuk është një lutje e përvuajtur romantike e një heroi që shpreson që “zotat” do ta mundësojnë që amaneti të shkojë në vend. Lutja e Skënderbeut është një “tollsun”, siç ngjashëm ka derivuar në gjuhët neolatine në “talisman”, një lutje me fuqi të mistershme, një formulim magjik, i denjë për t’u shprehur nga një njeri i veçantë. “Tollsuni” i namatisur nga Skënderbeu pamundëson gjetjen dhe përvetësimin e këtij thesari nga persona të tjerë, veç pasardhësve të tij të denjë. Rrëfimi duhet të jetë pjesë e një narrative më të gjerë, më saktë një copëz nga narrativat që formësojnë mozaikun e një Skënderbeu, njeri i shenjtë i myslimanëve.
Kjo legjendë, në dukje të parë, u përngjan rrëfimeve të ngjashme që besonin shqiptarët e fundshekullit XIX dhe që rëndom i transmetuan konsujt e huaj dhe vizitorët e shpeshtë në Shqipërinë osmane. Hahn-i dhe, më pas, Degrand-i, dëshmojnë për përhapjen e këtij besimi, që në thelb e ka praninë e thesareve të fshehta, kryesisht në rrënoja të vjetra dhe që ruhen dhe mbrohen nga formula magjike ose krijesa të frikshme të mbinatyrshme. Vetëm pasardhësit e atyre që i kanë fshehur këto thesare mund t’i gjejnë ato, të ndihmuar nga të dhëna ose nga shenja që kanë lënë paraardhësit e tyre. “Në Shqipëri, në çdo gërmadhë të vjetër, populli beson se ka shumë pare. Këto dalin në shesh po t’i nomatisësh me po ato fjalë me të cilat u futën në dhe…. Po të vij trashëgimtari në vendin e caktuem dhe në datën e caktueme , thotë formulën, atëherë thesari ngrihet vetë në sipërfaqjen e tokës”. (Hahn, 227)
Dhe për thesarin (hazine) e Skënderbeut nuk ka përjashtim në ruajtjen për pasardhësit e tij. Sipas banorëve të Matit, shpella ku ndodhet thesari ruhet nga një gjarpër, “gjarpëri i Skënderbeut”, që pamundëson të huajt të futen brenda dhe ta marrin. Për të disatën herë, etnografi Liperi do të dëgjojë sërish një variant të legjendës së hazines që ruhet nga gjarpri i tmerrshëm. “..Çatje, ke Kepi i Kalasë, Skandërbegju, pak ma poshtë kalasë, kah ana e Ujit, ka pas baë nji dallap e çaty brenna ka mshefë paret e veta, ene ja ka lanë amanet xharpnit. Ki xharpën à i math- i math, saçi, si kan thanë ata ç’e kanë paë, kur çon kryet me pi ujë në përrue, bishtin e ka ke dallapi ene kur çon kryet ke dallapi, bishtin e ka teposht në përrue”. (Liperi 2014, 240) Tollsuni i Skënderbeut, në misterin e tij mistik, materializohet në një gjarpër të pazakontë për nga përmasat. Kjo dhunti e Skënderbeut, në fakt kjo fuqi e mbinatyrshme, ngase populli beson se Skënderbeu është një njeri i përzgjedhur nga Zoti. “Skandërbegju, elham durulam, ka pasë hyqëm të math prej Zotit, e duhet me marrë abdes e pra me fol për Tëa”. (Liperi 2014, 19)
Subjekti i fshehjes së një thesari ose i sendeve me vlerë është i përhapur në kulturën popullore, kryesisht sipas tipologjisë së legjendës së profetit Sulejman/Solomon. Sulejmani njihet si profeti/mbret me një pushtet shumë të madh të mundësuar nga Zoti. Në traditën myslimane, Sulejmani kishte pushtet mbi forcat e natyrës, mbi botën e kafshëve dhe, mbi të gjitha, pushtet absolut mbi botën e mistershme të qenieve demoniake (xhindëve). Në Kuran ka disa ngjarje që si qendërzim të tyre kanë pikërisht këtë pushtet të pazakontë të profetit Sulejman. Megjithatë, nga tradita judaike dhe nga rrëfime të mëvonshme të krishtera, edhe në traditën islamike janë përhapur legjenda dhe rrëfime fantastike, mbështetur pikërisht në atmosferën e eksegjezës kuranore. Legjenda e Skënderbeut, që fsheh një thesar dhe bën një formulim magjik për të ruajtur thesarin, përputhet me tipologjinë identiare të Sulejmanit legjendar. Ngjashëm si te Skënderbeu ynë, Sulejmani fsheh një thesar në një harkadë të fshehtë, në rrënojat e Ba’albekut. (Hasluck 1929. I, 266) Elementi që i jep formë legjendës sonë, në përputhje më modelin e mitit profetik, është “tollsuni”, lutja me fuqi të mbinatyrshme që e mbron thesarin. Siç e përmendëm, Sulejmani është profeti i vetëm që ka një pushtet të pazakontë, me një kontroll të plotë mbi botën e panjohur demoniake. Një nga mjetet me të cilin konkretizohet ky pushtet i pazakontë është unaza e tij, që në traditën myslimane njihet si “hatem-i Sulejman”. Edhe në traditën tonë, kjo unazë dhe sidomos simboli i saj me yllin me gjashtë cepa, që njihet si “myhyri Sulejman”, besohet se ka fuqi të mbinatyrshme, andaj hoxhallarët dhe shkruesit e ndryshëm të hajmalive e përdornin në praktikën e tyre. Përveçse në praktikat shëruese dhe magjike të hajmalive që shkruhen nga hoxhallarë dhe dervishë, ky simbol gjen vend edhe në dekoracionet e banesave ose të objekteve të ritualit, e deri te tatuazhet. (Dizdari 2004, 628) Edhe etnografi Liperi, në tekstin e tij, e përmend ndikimin e madh të figurës së Sulejmanit/Solimonit në kulturën popullore të kohës së tij si “sundues absolut i xhindëve”. Në traditën e krishterë ortodokse kjo dije ezoterike njihet si Sollomoniqi, me prejardhje nga Sofu Sollomoni (dijetari Solomon). Ndërkaq te myslimanët ajo është më e përhapur dhe autorit i kujtohet hoxha nga fshati Badëlonjë i Përmetit, të cilin të rritur dhe fëmijë e kishin frikë, ngaqë ai ishte i njohur për bashkëveprimin me xhindet në praktikat e tij fetare. (Liperi 2014, 466)
Ky venerim ndaj Skënderbeut, që gjen ngjashmëri në modelin legjendar të profetit Sulejman, ndodh sepse për të besohej se ishte një person me pushtet dhe me veti të veçanta. Gjithashtu, një njeri i pushtetshëm nuk do të konsiderohej i tillë nëse nuk i ka shenjat e pushtetit tokësor, pasurinë dhe luksin e florinjtë të paraqitjes së tij. Fundja, a i kushtohet vëmendje në imagjinarin kolektiv të një shoqërie tradicionale një personi që nuk ka një status të lartë mbi atë të shoqërisë ku rrëfehen legjendat e tij? Në rastin tonë, ky status ndërthur një figurë me fuqi të mbinatyrshme, sipas modeleve të mirënjohura fetare, bashkë me një person politik, që është në konflikt me qendra të tjera pushteti. Në një rrëfim, ku duket se miti ndjek një trajektore të përafërt me të vërtetën historike, Skënderbeu rezulton se është nip i mbretit të Stambollit. “Skandërbegju ka qanë nip i Mretit te Stamolles se e ka bao e motra e Mretit, e si u rret e u ba burr’i fortë, i lypi Mretit mretllëk. Mreti i Stamolles nuk i dha mretllëk ene Skandërbegju erth teposhtë e ra në Shqypnié. M’at’here Mreti i Stamolles i u lëshue me luftë e i ra me top e me pushkë e me potere, çi vloi tok’e truëll, njersa e çkuli ka Gjyteti (Varoshi në Qafë Murrë, shën. i autorit) e Skandërbegju ra në Kruë e zu ven. Mreti i Stamollës mrapa i bediti Lek Dukagjinin po s’un muni me e kapë, se Skandërbegju ka qenë evlia ene e ruëte Zoti.” (Liperi 2014, 57) Origjina fisnike e këtij personi të veneruar është familja mbretërore osmane dhe origjina e konfliktit “në familje” është ndarja e trashëgimisë mbretërore. Lekë Dukagjini, i mirënjohur si rival me Skënderbeun, në këtë rrëfim del se është në shërbim të “Mretit të Stamolles”, por ai nuk arrin ta mposhtë, sepse “Skandërbegju” është “evlia i Zotit”. Edhe një herë faktet historike përzihen me interpretimin legjendar. Që në vitin 1929, kur është mbledhur kjo legjendë, mësojmë për herë të parë për këtë status të “shenjtë” të Skënderbeut mes banorëve të trojeve ku ai veproi në kohën e tij.
Fetarizimi i Skënderbeut përsoset me një rrëfim nga tradita profetike, për të treguar sërish, si në rastin e profetit Muhamed, pozitën e Skënderbeut tek Zoti në momente kritike, kur më së shumti nevojitet ndihma e Tij. “Ishte futë Skënderbegju në ni shpellë. Ate del ni majmagjë e zen dern e shpellës me bes majmagje. Kur vinë turqit e e shohin derën e shpellës t’zanme thanë: — Ktu s’ka hi se do ta kishte prish bezin e majmagjës. Ene hikën. Skanderbegju shpëtoi”. (Haxhihasani 1967, 181) Tradita profetike e fshehjes në shpellën “Theur” është shumë e njohur dhe tregon një episod nga ngjarja e migrimit të profetit Muhamed nga Meka drejt Medinës. Në traditën islamike, ngjarja me rrjetën e merimangës që mbulon hyrjen e shpellës dëshmon një mrekulli të Zotit ndaj profetit dhe shoqëruesit të tij, në momentin kur një grup nga paganët e Mekës po i ndiqnin për t’i zënë. (Koertner 2020, 13) I shprehur në pak fjali, rrëfimi përputhet plotësisht në tërësinë e tij me traditën profetike, me ndryshimin se personazhi i profetit këmbehet me Skënderbeun dhe ai i paganëve të Mekës me turqit, kundërshtarët e Skënderbeut. Në këtë episod, që nuk lë mëdyshje për pozitën e lartë të Skënderbeut, shohim se kundërshtarët e këtij të “zgjedhuri të Zotit” janë turqit. Me këtë përballje me turqit, ndonëse ai është një shenjtor me veti të mrekullueshme dhe nën mbrojtjen e Zotit, na dëshmohet edhe një herë se narrativa legjendare nuk mund të anashkalojë disa fakte historike të mirënjohura.
Dimensioni i Skënderbeut si një evlia i Zotit është i mirëpranuar, dhe rrëfimet legjendare që e pohojnë këtë identitet të heroit, shtrihen në një gjeografi që nis nga zona e Matit në veri e deri në krahinën e Elbasanit, duke përfshirë Kurbinin, Bulqizën dhe zonën e Dibrës. “Skandërbegju ka ba luftë në Kalanë e Çanit e ven më ven e kan ma kan në Mat, në Dibër e në Krue. Si Skandërbegju s’vjen ma; ç’aq trem ka çanë. Skandërbegju ka çanë Evlia me vepra e s’un e kapte kush. Nja Skandërbegj ka çanë, s’gjen ma tjetër…” (Liperi 2014, 575) Kjo veti e tij e pazakontë ndodh sepse së pari Zoti e ruante nga armiqtë dhe për shkak të sjelljes që dëshmon fuqinë dhe dhuntitë e tij, të cilat nuk mund të jenë veçse të mundësuara nga vullneti i Zotit. Pra gjithçka që lidhet me personin e Skënderbeut, në fund kthehet të fuqia hyjnore, pa të cilën nuk ndodh asgjë. Skënderbeu, jo vetëm që është “evlia” i Zotit, por edhe më shumë: “Ka pas fuçi sa shtatë evliarë bashkë”. (Liperi 2014, 60) Ka pas një fuqi të madhe sa për shtatë evlija bashkë, por në përpjekjen e tij me armiqtë dhe kundërshtarët i kanë ardhur në ndihmë dhe fuqi të tjera mistike të panteonit islamik, siç besohej në Lurë, “Kërklerët e Pyllit të Math të Lurës” (Liperi 2014, 268), literalisht, dyzet shenjtorët, që në terminologjinë e bektashinjve janë një grup abdallësh (shumës i bedel, ndjekës/mbështetës), që pësuan një ngritje shpirtërore në prani të Imam Aliut, dhe në besimin popullor përfytyrohet se mund të ndryshojnë gjendjen e tyre, nga ajo fizike, në atë shpirtërore. (Birge 1937, 266) Nuk mungon në këtë përfytyrim dhe hapësira gjithnjë e mundur për sinkretizëm, që në një mjedis shumëfetarë, si gjeografia në fjalë, është e pamundur të mos ndërthuret në legjendat popullore. “Zoja e Bekueme e ka kishën e përgjithsëshme e asht kudo, po se ku u takue me Skandërbegjun nuk e di, por megiasë a takue me Skandërbegjun në Sari Salltik të Kruës”. (Liperi 2014, 201) Dhe ky takim me një figurë qendrore të krishterimit sepse: “Skënderbeu ka dalë fituës në luftë, se e ka bekuar Zoja e Bekueme”. (Liperi 2014, 211) “Takimi” me Zojën e Bekueme ka ndodhur ndoshta në malin sipër qytetit të Krujës sepse: “Kur u presh Skandërbegu ne Çytet të vet, ka shkuë e ka luftuë disa ditë në Gjur të Bardhë e masanej në Sari Salltik të Kruës”. (Liperi 2014, 133) Është e qartë se cili është identiteti i këtij shenjtori mysliman që nderohet me një tyrbe në malin e Krujës dhe që i ka dhënë gjithashtu edhe emrin malit: “Skandërbegu ka pas lidhje me Sari Salltikun e Kruës, me ate çë ka pre kulçedrën”. (Liperi 2014, 568)
Përveç rrëfimeve se ku ka luftuar dhe kush e ka ndihmuar Skënderbeun, ka një numër të lartë legjendash ku Skënderbeu ka mallkuar ose ka tentuar të ndërmarrë veprime hiperbolike ndaj vendeve të ndryshme. Është mjaft interesant një rrëfim nga zona e Elbasanit, që tregon se si niveli i besueshmërisë ndaj Skënderbeut, si një “evlia” i Zotit, ka mbërritur në përjetime personale. Pas një pritje bujare në fshatin Bixëlle, Skënderbeu tha: “Kush me ikë prej këti katuni hair mos baftë” dhe informanti shton: “Dhe vërtetë ashtu ka nodh: Kush ka shkue në Stamoll a n’Elbasan, me të vërtetë hair s’kanë ba. Prej beduvasë së Skandërbegut, dy vëllaznit e mi, ma të mdhej, kur shkuen ushtarë në Turqi s’u kthyen ma. Vdiqën andej ushtarë. I zuni beduvaja e Skandërbeut, se Ai ka qenë evlia” (Liperi 2014, 555)
Ndërsa në Vajkal, pranë Bulqizës, Skënderbeu gati sa nuk ka bërë një “katastrofë natyrore”, kur desh shembi malin dhe të kthente fushën në Bulqizë të Epërme në një liqen, kjo për një shkak, me gjasa, banal: “Skandërbegju, kur i cofën zagjarët, nuk e përmbyti Bulqizën e Epër, se iu lutën disa fshatarë, që banonin në Bulqizën e Epër”. (Liperi 2014, 97) Megjithatë, në rrëfimin e mëposhtëm, që lidhet me historinë e përmbytjes dhe që tregon një ndër veprat hiperbolike të këtij njeriu me fuqi hyjnore, informantët na tregojnë identitetin e vërtetë të Skënderbeut, të ndryshëm nga ajo që njihej nga pjesa tjetër e publikut. Është me interes ta sjellim rrëfimin e etnologut Liperi të plotë, sepse pjesë të këtij rrëfimi do të na shërbejnë më pas për të kuptuar dhe praninë në rrëfimet popullore të këtij Skënderbeu me identitet kaq të veçantë: “Në mëngjesin e ditës 9 gusht 1954, zbrita nga katundi Vajkal i Bulqizës, ku bujta atë natë, e u drejtova për në Qytethin e minierës “Fitore”; po rrugës u ktheva te Gurët e Skënderbeut, që gjenden mbudhë nën xhadet, e qëndrova para më të madhit prej tyre. Tek po sodisja këtë gurë, që është sa një kolube e ka një histori të vetën, bënë ballë dy veta, që po zbrisnin tatëpjetë xhadesë. Kishin me vehte tre desh, dy prej të cilëve i mbante me litar njëri e të tretin e tërhiqte tjetri. S’dij nga ishin e ku vinin. Ndoshta kishin vajtur në Klos a gjetiu e kishin blerë ata desh për festën e bajramit, që, siç më vjen në mënt, po afrohej. Qenë burra të paraqitshëm, të gjatë e të veshur mirë. Unë u dola përpara e kur u afruan i pyeta: — Ju lutem, më tregoni ç’janë këta gurë të shpërndarë në këtë shesh! Ata përmbajtën deshtë, por shikimi i tyre m’u duk i rreptë. Mendova mos u mërzitën që i ndalova në rrugë e prandaj u kërkova ndjesë: — Më falni që po ju ndaloj, po merrem me këto storjet e vjetra të Skënderbeut e dua të dij se ç’thoshin pleqt’e moçëm për këta gurë. Por nuk ishte ndalimi q’u bëra unë, se malësorët janë fisnikë dhe e kanë për gëzim të njihen e të ndihmojnë ndonjë rrugëtar e sidomos kur ky është i huaj e shkollar. Ata e kishin hallin gjetkë, dhe i pari që mbante të dy deshtë e dukej më i shkathët e më i fortë, si mori një qëndrim serioz, m’u përgjegj:— Këta gurë, or tè, i ka rrëxue nga mali Skandërbegju, kur i cofën zagarët këtu në çikët ven, e dojte me rrëxue ene malin e ta bàte liçen xhithë kët fushën nalt. Por ai q’i rrëxoi këta gurë s’asht Sandërbegju, që quani ju Gjergj Kastrioti, po nji tjetër Skandërbegj, nji evlia i ardhun prej Arabistani!” (Liperi 2014, 157)
Sigurisht që studiuesi mbeti i befasuar nga përgjigjja e tyre, nga kjo ndarje e qartë e dy Skënderbeve, e atij të “ashtuquajturit” Gjergj Kastrioti, që nuk i thoshte asgjë bashkëbiseduesve të tij, dhe tjetrit që rrëzonte gurët ciklopikë dhe kishte fuqi të përmbyste me ujë sipërfaqje të stërmëdha, Skëndërbeu evlia, për më tepër i ardhur nga Arabistani.
Kur studiuesi Liperi i pyeti se ku e kishte dëgjuar këtë ndodhi, malësori i përgjigj se: “E dij un, se kam dëxhu, kur isha i ri, nja hoxhë të ditshëm fort”. (Liperi 2014, 158) Ky rrëfim i sinqertë i malësorit “me hallin gjetkë”, tregon dhe themelin e kësaj sage legjendash islamike për Skënderbeun. Në vitin 1954, kur ndodhi ky bashkëbisedim, figura e Skënderbeut ishte përhapur në sferën publike kryesisht përmes shkollës ose publikimeve të ndryshme, madje sapo ishte prodhuar dhe shfaqur me bujë një film artistik me temë pikërisht figurën e Skënderbeut. Jemi në fillimet e një ngritjeje të një “kulti civil” për nder të heroit, i cili do të kulmojë në gjysmën e dytë të viteve ’60-të e më pas. Kjo atmosferë tregon dhe “përplasjen” e dy Skënderbeve në mendjen dhe ndërgjegjen e banorit të Bulqizës, të një Skënderbeu të promovuar nga kultura dominuese e mbështetur nga shteti, në qendër të të cilit është një Skënderbe historik dhe i glorifikuar nga Rilindja dhe ideologjia e saj nacionaliste, dhe të një Skënderbeu tjetër, që është një figurë legjendare lokale, që mishëron vlerat dhe kuptimet fetare të zonës ku jeton.
Përveç rastit kur banori i Bulqizës e pohon se këtë rrëfim për Skënderbeun e ka dëgjuar kur ka qenë i ri nga një hoxhë i ditur, në tekstin e Liperit ka dhe raste të tjera ku burimi i informacionit vjen nga njerëz fetarë. Në një rast Liperi e dëgjon legjendën drejtpërdrejt nga një sheh nga Luma, ndoshta nga Teqja e Cerenit. Takimi ndodh në kafenenë e Burrelit, në vjeshtën e vitit 1929: “Armiku po mësynte Skënderbeun nga ana e Lumës e do ta prishte, por Ky iu lut Zotit dhe Zoti i dha fuqi Skënderbeu i naloi me një napë ujrat e Drinit, Drini u bë det dhe armiku s’mundi të kapërcente” (Liperi 2014, 583). Ky njeri i fesë, me autoritet te banorët pritës, rrëfeu një legjendë që njihte ai për Skënderbeun ose që ndoshta donte që të njihej kështu në publik. Kjo ka pak rëndësi kur jemi në një periudhë kohore kur ende nuk ka një shpërpjestim të “kultit civil” të Skënderbeut, rrjedhimisht dhe një “kodifikim” strikt për historinë e tij. Pjesa më e madhe e popullsisë është analfabete dhe mediumet kryesore janë ende ato tradicionalet, si kafeneja e fshatit, oda e burrave ose një tellall në hyrje të pazarit.
Që në mesin e shekullit XIX, studiues dhe udhëtarë ishin kureshtarë të dëgjonin nga banorët lokalë legjenda apo këngë kushtuar Skënderbeut dhe kryesisht ato i kërkuan në viset ku kishte vepruar Skënderbeun në kohën e tij. Hahn-i dëshmon se në Krujë nuk gjeti këngë për Skënderbeun, megjithëse emri i tij ishte ende popullor. (Hahn 129) Ndërsa Degrand-i e regjistroi një këngë mbi përleshjen në duel mes Ballaban Pashës dhe Tanush Muzak Topisë, dhëndrit të Skënderbeut. (Degrand 1901, 225) Pak më vonë, konsulli Hahn e viziton Matin, por dhe aty nuk mëson për ndonjë këngë për Skënderbeun, përveç disa toponimive, emërtimit të kanunit, etj. Një plak kishte dëgjuar, në rininë e tij, një këngë ose dy rreth Skënderbeut. (Hahn 2001, 49) Ishin të vakta gjasat që memoria për Skënderbeun mes shqiptarëve të Shqipërisë të ishte ende e gjallë në fillimet e shekullit XX. Koha e gjatë, mbivendosja e ngjarjeve dhe ndryshimi i etosit fetar kishin bërë punën e tyre. Edhe te arbëreshët e Italisë, të cilët prej shpërnguljeve të tyre përtej detit Adriatik mendohej të mbanin një memorie më të freskët rreth figurës së Skënderbeut, kujtimi për të filloi të gjallërohej në mes të shekullit XIX, kryesisht si pasojë e krijimtarisë së intelektualëve si De Rada, Dorsa, etj. (Shuteriqi 1949) Edhe pse ka përpjekje që memorien e Skënderbeut tek arbëreshët ta shtyjë më në brendësi të shekujve, ajo kufizohet në emra familjarë të ruajtur në regjistrat e famullive dhe në këngë si “Moj e bukura More”, që flet për mallin për tokën nga janë shpërngulur arbëreshët. (Altimari 2015, 105-108)
Pas një periudhe disashekullore, ku Skënderbeu mishëronte njërin ndër heronjtë e qëndresës antiosmane në kulturën e lartë të Europës së Rilindjes, për shkak të ngecjes së avancimit osman në Europë, figura e tij u la disi mënjanë. (Schmitt 2009, 426) Por, në epokën e romantizmit, që bashkëshoqëroi idetë nacionaliste dhe lëvizjet kulturore që e pasuan, figura e Skënderbeut filloi të tërheqë vëmendjen e studiuesve të folklorit dhe të autorëve të vjetër. Kur sundimit osman në Ballkan po i vinte fundi, Skënderbeu zgjoi interesin e të gjithë nacionalizmave të popujve të Ballkanit, duke filluar të gjejnë elementë të historisë së tij, që i lidhte me identitetet kombëtare në formim e sipër. Figura e Skënderbeut kishte zgjuar interes të hershëm te autorët e sllavëve të jugut, sidomos te kroatët, edhe për shkak të lidhjeve të tij me Raguzën dhe të ekos së bëmave të tij të amplifikuara në Dalmacinë veneciane. Gjithashtu edhe autorë serbë dhe malazezë shkruan dhe mblodhën folklor, ku përmendej emri dhe veprimtaritë e tij. Megjithatë, në epikën dhe letërsinë e sllavëve të jugut, krahas heronjve të tjerë, Skënderbeu para së gjithash është një hero i krishterë, jo gjithmonë me një përkatësi të qartë etnike, që lufton në emër të krishterimit kundër osmanëve. (Pani 2012, 305) Edhe në kulturën greke, gjatë shekullit të XIX, pati një interesim për Skënderbeun, ku nuk munguan hartimet e biografive dhe krijimet letrare me subjekt jetën dhe bëmat e heroit. Mund të themi që, për lëvizjen nacionaliste greke, figura e Gjergj Kastriotit, ku mund të huazoheshin lehtësisht elemente identitarë të përputhshëm me atë grek, ishte një figurë frymëzuese me një histori të lavdishme antiosmane. (Jochalas 2012, 290-291)
Në Shqipërinë osmane, figura e Skënderbeut filloi të propagandohet disi vonë në krahasim me nacionalizmat fqinjë, kjo dhe për shkak se shumica e popullsisë shqiptare ishte myslimane dhe më shumë shihte nacionalizmat fqinjë si kërcënim për të ardhmen e tij enike dhe kombëtare sesa osmanët, në sistemin shtetëror të të cilëve një pjesë e konsiderueshme e klasës sunduese ishte integruar mirë. Aq me tepër, kur historia e tij ishte një ngjarje që si kundërshtarë kishte pikërisht osmanët. Kjo ishte arsye me peshë, që edhe kur u hartua në shqip teksti i parë ku përfshihej historia e Skënderbeut “Tnnollunat e Shqypniis”, sipas rekomandimeve të konsullit austro-hungarez Ipen, përplasja me sulltanët osmanë nuk duhej të ishte shumë e theksuar. (Clayer 2009, 376).
Naim Frashëri është autori i parë mysliman shqiptarë që do t’i kushtojë një vepër të plotë Skënderbeut titulluar “Istori e Skënderbeut”, botuar në Bukuresht në vitin 1898. Pra, një autor mjaft i rëndësishëm i Rilindjes Kombëtare, që i kushtonte një vepër letrare një princi të krishterë, për t’u lexuar më së shumti nga një publik mysliman. Por, siç thotë Stavro Skëndi; “Emri Skënderbej ndihmonte që të fshihej feja e tij, përderisa nuk ishte i njohur me emrin e tij të krishterë, Gjergj, por me Skënderbej, një emër i bukur mysliman”. (Skendi 1968, 87) Publiku i gjerë nuk kuptonte shumë nga të dhënat e historisë, me konvertime, intriga dhe aleanca, Skënderbeu ishte para së gjithash një hero trim që luftoi për vendin e tij. Edhe autorë të tjerë bektashi ndihmuan në përhapjen e historisë të tij në Shqipëri, siç është Ali Tyrabiu, i cili arrin deri aty sa Skënderbeun dhe Hamza Kastriotin i konsideron ndjekës (myhyb) të mistikut të kapërcyellit të shekujve XIV-XV, Alij el Ala. (Tyrabiu 1929, 55) Naimi nuk shkon aq larg sa t’i konsiderojë bektashinj, por thotë se emrin e bukur, që përputhej me historinë e vendit të tij (Aleksandër), e mori në prani të sulltan Muratit II, sipas vullnetit të një personazhi misterioz, që shëmbëllente me figurën e një dervishi të paqtë. (Frashëri 2019, 48)
Janë të shpeshta njoftimet për venerimin e Skënderbeut nga bektashinjtë dhe klerikë të tjerë myslimanë në periudhën e gjysmës së parë të shekullit XX. Studiuesi Dhosi Liperi disa herë tregon për seriozitetin dhe respektin që kishin bashkëbiseduesit e tij kur flisnin për Skënderbeun, saqë ai pohon se: “Nuk i harroj kurrë ata pleq që legjendat e Skënderbeut i rrëfejnë për të vërteta, cok si ajete të Kuranit e i besojnë me gjithë mënt posi bëma të hyjnueshme… Jam çuditur përnjëmënd me ta”. (Liperi 2014, 19) Kjo dëshmi e mirë tregon mjaftueshëm për përqafimin e figurës së Skënderbeut nga një pjesë e myslimanëve shqiptarë në një periudhë dinamike të ngjizjes së identitetit kombëtar, të cilët e “konvertuan” atë sipas besimit dhe kodit të tyre kulturor, për të sjellë një Skënderbe “evlia”.
Pjesë nga një artikull më i gjerë për temën
Bibliografi:
Altimari, Francesco, 2015, Urat e Arbërit, Naim, Tiranë
Birge, John Kingsley, 1937, The bektashi order of dervishes, Hartford Seminary Press, Hartford
Clayer, Nathalie, 2009, Në fillimet e nacionalizmit shqiptar, Përpjekja, Tiranë
Degrand, Alexandre, 1901, Souvenirs de la Haute-Albanie, H. Welter, Paris
Dizdari, Tahir, 2004, Fjalori i Orientalizmave në Gjuhën Shqipe. Instituti Shqiptar i Mendimit dhe i Qytetërimit Islam, Tiranë,
Frashëri, Naim, 2019, Histori e Skënderbeut, M&B, Tiranë
Hahn, Johan Georg von, “Studime Shqiptare”, Tiranë, Instituti i Dialogut dhe Komunikimit
Hahn, Johan Georg von, 2001, Udhëtim nëpër viset e Drinit dhe Vardarit, Geer, Tiranë
Hasluck, F. W, 1929, Christianity and Islam under the Sultans, vol. I, Clarendon Press, Oxford
Haxhihasani, Qemal, (edit.), 1967, Tregime popullore për Skënderbeun dhe kohën e tij, Studime Filologjike. Tiranë,
Jochalas, Titos P, 2012, Gjergj Kastrioti Skënderbeu në historiografinë dhe letërsinë e re greke, Përpjekja, nr. 28-29 Tiranë
Koertner, Mareike, 2020, Scholarship and Folklore, në “Light upon Light: Essays in Islamic Thought and History in Honor of Gerhard Bowering” Jamal J. Elias dhe Bilal Orfali (edit.), Brill
Liperi, Dhosi, 2014, “Mitologjia Skënderiane”, Emar
Pano, Pandeli, 2012, Skënderbeu në letërsitë e sllavëve të Jugut, Përpjekja, nr. 28-29, Tiranë
Schmitt, Oliver Jens 2009, Skënderbeu, K&B, Tiranë
Skendi, Stavro, 1968, Skanderbeg and Albanian national consciousness, Sudost-Förschungen
Shuteriqi, Dhimitër, 1949, Legjenda e Skënderbeut, Buletini i Institurit të Shkencave, nr. 2, Tiranë
Tyrabiu, Ali, 1929, Historija e Përgjithshme e Bektashinjvet, Mbrothësia, Tiranë
