Shkruan: Ismail SINANI
Dialektika fillon me pyetjen e Djallit drejtuar Zotit se pse duhet t’i përkulet njeriut që është krijuar nga balta, kurse çështjet e fesë kanë filluar të diskutohen në çastin e rënies së njeriut mbi tokë kur vëllai vret të vëllanë.
Çfarë është fe, çfarë fetare e çfarë fetari, janë pyetje që antropologjia, sociologjia… filozofia, i diskutojnë ndër shekuj.
Njeriu, ky që e njohim sot, çdoherë ka lundruar mes asaj që njihet si e përbotshme dhe hyjnores. Çdoherë e ka munduar pyetja se cila është shkalla e duhur e të qenët racional dhe ku është kufiri, ai metafizik, të cilin shkenca assesi nuk arrin ta rrokë.
Librat, të cilat njeriu modern i shfleton, i japin atij informacione për ecejaken 400-500 vjeçare, e shumta deri në 2500 vjet. Tjetra është antropologji dhe arkeologji. Kjo literaturë moderne sillet rreth vetes, duke krijuar perceptimin sikur e ka kapur fillimin dhe fundin e zhvillimit njerëzor!? Po kështu, kjo literaturë, prej vitesh nuk po arrin të dalë nga rrethi vicioz i absolutizimit të paradigmave të veta në tendencë për t’i shtrirë cep më cep të botës. Nga Kalifornia në Japoni, nga Alaska në Australi, e nga Siberia në Argjentinë. Sipas kësaj doktrine eurocentrike e supremaciste, çdo teori humane domosdo duhet pranuar si e vërtetë e pakthyeshme nga çdo shoqëri, pavarësisht zhvillimit të saj historik. Kështu është edhe ideja për shekullarizimin, i cili tashmë disa shekuj perceptohet si vlerë e domosdoshme dhe patjetër e zbatueshme, pasi që sipas baballarëve të saj europianë, bota nuk mund të gjejë paqe nëse i shmanget kësaj recete shoqërore!
S’do mend se Europa, ka zhvilluar një shkollë të thellë mendimi. Patjetër që duhet pranuar se kjo gjimnastikë cerebrale ka prodhuar koncepte që brezat e ardhshëm do t’ia kenë zili shkallën e lartë të mendimit, të cilën e kanë çuar mendimtarët, qofshin ata materialistë apo edhe idealistë. Ama, jo të gjithë popujt e kanë përjetuar Mesjetën apo kanë djegur turma njerëzish në emër të Kishës nën arsyetimin se janë prekur nga djalli.
Ta zëmë, askush nuk ka dëgjuar se ndonjë “kishë” e Lindjes së Largët e ka luftuar dijen dhe mendimin filozofik. Apo askush nuk di gjë se urtarët e pjesës tjetër të botës në periudha të ndryshme të historisë, janë ekzekutuar për shkak se e kanë zbuluar trigonometrinë ose se kanë arritur ta llogarisin kohëzgjatjen e rrotullimit të tokës rreth diellit.
Po në këtë frymë, nuk është dëgjuar se prijësit fetarë e kanë çuar punën aq larg sa ta shpallin veten “zot që fal mëkate për një çmim të caktuar”, sa për të dalë pastaj një Martin Luter e për t’u thënë se “po gënjeni”.
E, megjithatë, ne, si shqiptarë, kemi qenë dhe jemi pjesë e këtij kontinenti supremacist. Ndërkaq kjo vetvetiu e imponon edhe nevojën e përqafimit të paradigmave sociologjike të tij për t’i analizuar zhvillimet tona brenda kampit tonë.
Në frymën e elaborimit të dilemave të shumta, ky numër i revistës i kushtohet pikërisht shekullarizmit.
Bashkë me shumë njohës të fushës, kemi bërë përpjekje për të dhënë një shpjegim paksa më të qartë se ç’është ai në përgjithësi dhe çfarë nënkupton dhe duhet nënkuptuar për neve si shqiptarë.
Ne çdoherë priremi të themi se jemi më të lashtit. Madje, mendojmë se shumica edhe na e kanë zili lashtësinë tonë. Por, megjithatë, duhet pranuar se historia jonë e shkruar fillon aty diku nga shekulli i 14-të dhe 15-të, për të vazhduar më intensivisht me Lidhjen e Prizrenit më 1878 e këndej. Atëherë çfarë paraqet për ne Lidhja e Prizrenit? Ajo është pika nismëtare kur krerët shqiptarë, ndonëse të ndryshëm fetarisht, pa vetëdije ishin perenialistë, që e mbollën farën e shekullarizimit ndër trojet tona.
Ky trend më pas vazhdoi edhe me rilindësit e me forma pak më ataturkiste në kohën e Zogut, për të arritur në pikën më të keqe pas Luftës së Dytë Botërore, kur në Shqipëri në vitin 1967 me ligj u mbyll kapitulli i fesë, kurse në Jugosllavi prijësit fetarë u detyruan të bëjnë fetari sllallomi vetëm e vetëm që ta mbajnë besimin gjallë.
Kjo ndasi kufitare mes dy botëve shqiptare solli dy perceptime të ndryshme. Në Shqipëri doktrina anti-Zot kishte arritur kulmin, kurse në Jugosllavi sllallomi fetar nuk arriti t’i mbajë afër vetes ata t’shkolluemit, të cilët kishin bindje se vetëm duke e sharë Perëndinë do të ngjiteshin në majat e iluminizmit të vonshëm shqiptar.
Pas ’90-tës, kur erdhi demokracia e, më pas, kur u çlirua edhe Kosova, filloi të vërehet qartë se dëmi që ishte shkaktuar për 4-5 dekada ishte edhe më i madh seç pritej. Kishim një shoqëri shqiptare që as ishte shekullare e as laike. Në fakt, s’e dinte se ç’është. Dhe, një shoqëri tjetër, posaçërisht në Kosovë, e cila në emër të vlerave perëndimore, më shumë rrëshqiste drejt laicizmit të rreptë francez e krishterimit katolikocentrik sesa drejt shekullarizmit, i cili si koncept, me gjithat debatet që zhvillohet rreth tij, është më i butë dhe me një distancë më të balancuar ndaj çështjeve hyjnore dhe atyre tokësore.
E siç u tha më lart, në këtë numër, përmes shumë tezave dhe pyetjeve, jemi përpjekur të japim përgjigje në disa pyetje: Çfarë është shekullarizmi dhe çfarë është laicizmi? Në çfarë kushtesh lindi shekullarizmi perëndimor dhe ai shqiptar? Cili është tipi i shekullarizmit shqiptar?; Nacionalizmi VS. shekullarizmit? A jemi më afër shekullarizmit amerikan apo laicizmit francez?; Sa ka ndihmuar shekullarizmi për kohezionin e një kombi heterogjen siç jemi ne shqiptarët?; Si ka funksionuar dhe si funksionon shekullarizmi në kontekstin shqiptar?; Sa janë të gatshëm shqiptarët ta prodhojnë versionin e tyre të shekullarizmit, siç kanë bërë – fjala bie – amerikanët dhe francezët me laicizmin e tyre? A është përdorur (dhe a përdoret edhe sot) shekullarizmi edhe si mjet për ta luftuar fenë në përgjithësi dhe në mjedisin shqiptar në veçanti?
E, megjithatë, siç edhe ka thënë Tage Lindbom në librin e tij Miti i demokracisë, prej nga edhe vjen inspirimi për titullin e këtij editoriali, “kur hyjnorja mohohet totalisht, përfundimi i pashmangshëm është se nuk ka asgjë tjetër që ta zëvendësojë përveç shpirtit të mohimit, djallëzores”. Siç duket, dialektikta e përmendur në fillim, por edhe si zanafillë e gjithë procesit zhvillimor, do ta ndjekë njeriun deri në çastin e fundit apokaliptik, kurdo qoftë ai. Djallëzorja çdoherë ngelet si alternativë… por si super e keqe!
Dhe, teksa njeriu kërkon lirinë shekullare, ai mund të përfundojë në kaos. Ndërsa ky kaos vjen në çastin kur ai do të krijojë bindjen më magalomane për veten, se nuk i duhet Zoti, nuk i duhet Hyji.
Kur njeriu do të mendojë se i ka arritur të gjitha objektivat e vëna para vetes si koncept teorik 200 vjet më parë për të qenë i lirë e pa Zot, ai do të duhet të përplaset edhe një herë me veten, me hijen e tij, që është e pashmangshme – e që është besimi. E nëse nuk përplaset, ai do ta fusë veten në horizontin e çmendinës, që pretendohet të jetë një hapësirë e pakufishme.
Krejt në fund, ne mund të jemi shekullarë, por paqen nuk mund ta gjejmë te mohimi. Ajo qëndron te Dashuria, tek ajo Dashuri që njeriun e bën të jetojë me ndjesinë e (për)shpirtshme njerëzore, në harmoni me atë që e ka krijuar Eternali.
(Editoriali i revistës “Shenja”)
