Kombi shqiptar u krijua mbi themele kulturore dhe gjuhësore, kurse sot, në epokën e modernizmit, përballet me sfida të shumta në ruajtjen e identitetit në një botë gjithnjë e më të hapur.
Shkëlzen HALIMI, Shkup
Kombi dhe shtetit modern shqiptar nuk u ndërtuan në të njëjtën kohë. Kombi shqiptar, si ndjenjë përkatësie kulturore dhe gjuhësore, zanafillën e ka shumë përpara krijimit të shteti të pavarur. Shteti shqiptar, siç dihet, u shpall zyrtarisht më 28 nëntor 1912, kurse identiteti kombëtar do të përforcohet sidomos gjatë periudhës së Rilindjes, përmes gjuhës, letërsisë, historisë dhe figurave të shumta të kësaj epoke.
Formimi i kombit modern shqiptar nisi në shekullin XIX, nën ndikimin e ideve iluministe dhe romantike europiane, që e lidhnin kombin me gjuhën, kulturën dhe historinë e përbashkët. Në këtë drejtim, Rilindja Kombëtare Shqiptare (1830-1912) luajti rol vendimtar. Figura, si Jeronim De Rada, Naim Frashëri, Sami Frashëri, Pashko Vasa e shumë të tjerë, hodhën themelet e identitetit kombëtar përmes theksimit të unitetit gjuhësor dhe kërkesës për një gjuhë letrare të përbashkët, krijimit të një historiografie kombëtare, pastaj krijimit të simboleve kombëtare, siç janë flamuri, himni, alfabeti etj. Ishin pikërisht rilindësit ata që vlerësuan se kombi është një bashkësi shpirtërore që duhej të zgjohet nga gjumi dhe të përqafojë ndjenjat e përbashkëta shqiptare, përtej dallimeve fetare, fisnore apo krahinore.
Pra, vlen të potencohet se kombi shqiptar u krijua mbi themele kulturore dhe gjuhësore, kurse sot, në epokën e modernizmit, përballet me sfida të shumta në ruajtjen e identitetit në një botë gjithnjë e më të hapur. Por, pavarësisht këtyre sfidave, kombi shqiptar mbështet në një parim që ka lëshuar rrënjë thellë në vetëdijen e tij: një gjuhë, një kulturë, një histori e përbashkët dhe dëshira për përparim si pjesë e botës moderne.
Shikuar në kontekstin historik, nuk do të gabonim nëse themi se modernizmi shqiptar ka qenë i ndërprerë, por i qëndrueshëm si aspiratë. Dhe, pavarësisht pengesave historike, megjithatë modernizmi ka vënë themelet për mendimin kritik dhe pluralizmin kulturor. Ndaj, nevoja për një debat më të thelluar mbi identitetin kulturor në kontekstin e modernitetit do të ngelë aktuale edhe përkundër ngritjeve dhe rënieve të asaj që do ta quanim tendencë moderniteti dhe sfidave të saj ndaj tradicionales.
Letërsia
Siç dihet, modernizmi, si rrymë estetike dhe filozofike, solli ndryshime të thella në mënyrën se si shoqëritë e perceptonin vetveten dhe botën. Në letërsinë shqiptare, për shembull, modernizmi nuk erdhi si një rrjedhë e njëtrajtshme e brendshme, por më shumë si përthithje e influencave perëndimore, të përshtatura për realitetin shqiptar.
Letërsia shqiptare në fillim të shekullit XX do të fillojë të shkëputet nga modelet jo vetëm folklorike, por edhe romantike, për t’u orientuar drejt një stili ndryshe dhe kritik. Në periudhën e komunizmit shqiptar (1945-1990) modernizmi u shtyp nën ideologjinë e realizmit socialist, kurse komunizmi jugosllav ndaj paraqitjeve të këtilla ishte më liberal, gjë që shqiptarëve të ngelur jashtë kufijve të shtetit shqiptar u mundësoi modernen ta trajtojnë në frymën e kohës. Kjo do të ndjehet sidomos në Kosovë, ku do të kemi një plejadë artistësh, të cilët patën mundësi që, përmes mediumeve, t’i përcjellin rrjedhat e kulturës, artit dhe letërsisë botërore. Ndër të parët që solli risi në letrat shqiptare ishte edhe Martin Camaj, i cili, për shkak të grushtit të fortë të regjimit, kishte ikur nga Shqipëria. Ai zhvilloi një poezi simboliste, e cila fare nuk përkonte me modelet zyrtare. Në Kosovë do të shpërthejë Anton Pashku, një shkrimtar i veçantë, që do të sjellë diçka të re në prozën shqiptare. Pak më vonë, po në Kosovë, do të paraqiten edhe letrarë tjerë, të cilët letërsinë moderne shqiptare do ta çojnë një hap përpara. Nga këta letrarë duhet veçuar sidomos Teki Dërvishin e Beqir Musliun, për të cilët pati vlerësime se kishin ardhur para kohe, elementet moderniste të të cilëve, akoma, edhe sot e kësaj dite (me përjashtim të studiuesit Nehas Sopaj, i cili për këta të fundit ka botuar nga një monografi studimore), nuk janë zbërthyer deri në pikën e fundit.
Përderisa në Shqipërinë komuniste (1945-1990) realizmi socialist u imponua si metodë e vetme letrare, që duhej të ishte në funksion të ideologjisë marksiste, pa ndjenja individuale dhe pa pesimizmin ekzistencial, modernizmi në letërsinë e Kosovës (por edhe te shqiptarët në Maqedoni të Veriut) filloi të shfaqet dukshëm nga vitet ’60-’70 e në vazhdim, megjithëse rrënjët e tij nisin edhe më herët në disa vepra eksperimentale. Ai zhvillohet në një kohë kur Kosova ishte pjesë e Jugosllavisë dhe shkrimtarët shqiptarë ballafaqoheshin me censurë politike, por edhe me një dëshirë të fortë për të krijuar një identitet letrar dhe kombëtar. Një pjesë e madhe e letrarëve nga Kosova iu larguan klisheve të artit të angazhuar ideologjikisht, duke eksperimentuar me forma të reja dhe duke u përqendruar më shumë në botën e brendshme të individit, në krizën e individit, absurditetit dhe identitetit. Modernizmi krijoi një kthesë të fuqishme në letërsinë e Kosovës, duke e bërë atë më autonome, estetike dhe universale. Pas rënies së regjimit komunist, edhe në Shqipëri letërsia njohu një shpërthim të lirive shprehëse dhe eksperimentimit letrar, duke sjellë tematika dhe forma të reja.
Pra, moderniteti në letërsinë shqiptare, ndonëse erdhi si ndikim nga Perëndimi, ishte edhe si një nevojë e brendshme për të kuptuar dhe pasqyruar shpirtin shqiptar në ndryshim. Mbase ishte edhe një formë rezistence ndaj çdo forme uniformizimi ideologjik e shoqëror. Moderniteti në letërsi nuk është vetëm stil apo teknikë, por shprehje e thellë e shqetësimeve të kohës dhe e shpirtit njerëzor në kërkim të kuptimit.
Nuk gabojmë nëse konstatojmë se modernizmi në letërsinë shqiptare ka kaluar nëpër etapa të ndryshme, kuptohet të ndikuara nga konteksti historik, politik dhe shoqëror. Pati një evoluim të vonuar dhe të penguar, kurse ishte i dukshëm tensioni mes të vjetrës dhe të resë. Në fakt, modernizmi shqiptar mbetet një përpjekje për t’u çliruar nga skemat dogmatike, për të afirmuar ndjeshmërinë individuale dhe për të ndërtuar një letërsi që nuk imiton, por që shtron pyetje dhe nxit reflektim. Megjithatë, shqiptarët nuk e përjetuan një Rilindje shpirtërore të krahasueshme me atë të popujve të shteteve perëndimore dhe kjo mungesë kuptohet se ka ndikuar dukshëm në zhvillimin moral dhe kulturor të shoqërisë shqiptare.
Moderniteti në letërsi nuk është thjesht një çështje kronologjike, por një transformim i mënyrës së të menduarit, të përjetuarit dhe të shprehurit të realitetit. Ai përfshin ndryshime tematike, strukturore dhe estetike, duke pasqyruar shqetësimet e njeriut modern, krizën e vlerave, fragmentimin e identitetit dhe përplasjen me normat tradicionale. Letërsia shqiptare, edhe pse e vonuar për shkak të zhvillimeve historike dhe sociale, ka përjetuar një proces të vazhdueshëm të afrimit me modernitetin, duke reflektuar brenda saj sfidat e kohës dhe shpirtin e individit në tranzicion.
Me një fjalë, moderniteti letrar nënkupton largimin nga modelet tradicionale të bërjes së letërsisë dhe përqafimin e formave të reja, siç janë, bie fjala, eksperimentimi me gjuhën dhe strukturën, thyerja e linearitetit kohor dhe narrativ, pastaj format që kishin të bëjnë me shqetësimet ekzistencialen, absurdin, urbanen, seksualen, ideologjiken e kështu me radhë.
Shekullarizimi
Shekullarizimi është procesi përmes të cilit institucionet dhe jeta shoqërore ndahen nga ndikimi i drejtpërdrejtë i besimeve fetare. Në thelb, ai synon krijimin e një sfere publike neutrale, ku qytetarët trajtohen të barabartë, pavarësisht përkatësisë fetare. Shoqëria shqiptare, me historinë e saj të veçantë dhe të ngarkuar, përbën një rast interesant për të analizuar marrëdhënien ndërmjet fesë dhe shtetit, traditës dhe modernitetit.
Për shekuj me radhë, shqiptarët kanë jetuar e jetojnë në një realitet fetar të larmishëm: myslimanë, të krishterë dhe ortodoksë. Megjithatë, dallimet fetare pothuaj asnjëherë nuk kanë krijuar ndarje kombëtare, sepse ndjenja e përkatësisë etnike ka qenë më e fortë se ajo fetare. Për shkak të rrethanave të njohur, Rilindja Kombëtare, e cila motivoi jashtëzakonisht shumë ndjenjat patriotike, vendosi edhe një vijë të qartë midis kombit dhe fesë, por duke i dhënë përparësi faktorit komb, thjesht për ta ruajtur unitetin dhe shmangien e përçarjes mbi baza fetare, një tendencë kjo për të cilën investuan shumë armiqtë përreth.
Pas pavarësisë, shteti shqiptar nisi të ndërtonte institucione mbi baza laike, ndonëse ende me ndikim të dukshëm fetar në jetën shoqërore. Më pas, gjatë regjimit komunist, Shqipëria bëri një hap ekstrem: në vitin 1967 shpalli ndalimin e fesë, duke u vetëshpallur “shteti i parë ateist në botë”. Ky proces u shoqërua me dhunë ndaj institucioneve fetare dhe klerikëve, duke lënë pasoja të thella kulturore e shpirtërore.
Në hapësirat tjera shqiptare, që ngelën nën regjimin jugosllav, ishte më ndryshe. Feja nuk u ndalua, por u mbajt brenda kornizave të përcaktuara me ligj. Pra, sado kudo pati një liri fetare, por që kishte një vije të kuqe se deri ku mund të shtrihej.
Sot, shoqëria shqiptare është e karakterizuar me një pluralizëm fetar, kurse kjo shpesh është vlerësuar si një model i tolerancës fetare. Shekullarizimi në shoqërinë shqiptare konsiderohet një proces kompleks, që ka kaluar në tri nivele: nga toleranca e natyrshme në ekstremizmin shtetëror komunist, e deri te forma më e balancuar dhe moderne. Prandaj, në rastin e Shqipërisë, por edhe të Kosovës, si dy shtete shqiptare, ruajtja e laicizmit është jetike për harmoninë shoqërore, për mbrojtjen e lirisë individuale dhe për ndërtimin e një kulture qytetare të hapur dhe përfshirëse, kurse kjo duhet kultivuar me kujdes, duke përforcuar edukimin kritik dhe respektin për diversitetin. Në historinë e shqiptarëve, feja ka pasur një rol të rëndësishëm, por shpeshherë të ndërlikuar. Në periudha të caktuara, ajo ka shërbyer si mjet identitar, në të tjera është margjinalizuar dhe në epokën moderne përballet me një krizë të thellë shpirtërore dhe etike. Sot, shqiptarët jetojnë në një kohë kur jeta religjioze nuk është as plotësisht tradicionale, as qartësisht moderne; një situatë që reflekton një pluralizëm besimesh, rënie të autoritetit moral dhe mungesë të një teologjie të konsoliduar moderniste.
Teologjia shqiptare moderne, si formë e analizës dhe filozofisë së fesë, mungon pothuajse plotësisht. Janë shumë pak zëra që tentojnë të ndërtojnë një diskurs të arsyeshëm, filozofik dhe bashkëkohor rreth fesë, moralit dhe shoqërisë.
Religjioni dhe teologjia ndër shqiptarë janë sot në një udhëkryq: midis një trashëgimie të ndalur dhe një bote moderne që kërkon kuptim, drejtësi dhe përkatësi. Kriza shpirtërore dhe etike që përjeton shoqëria shqiptare nuk mund të zgjidhet vetëm me reforma politike apo ekonomike. Ajo kërkon një rilindje të mendimit shpirtëror, një teologji që nuk i shmang pyetjet e vështira, por i trajton me guxim dhe thellësi.
Një fytyrë tjetër
Moderniteti, i konceptuar si epokë përparimi, racionaliteti dhe emancipimi, ka sjellë zhvillime të jashtëzakonshme në shkencë, teknologji dhe organizim shoqëror. Por, historia na dëshmon edhe një fytyrë tjetër të modernitetit: shfaqjen e formave sistematike të dhunës dhe diktaturave totalitare, të cilat, ndryshe nga tiranitë e vjetra, u justifikuan përmes racionalitetit, progresit dhe rendit. Ky është paradoksi themelor i modernitetit: në emër të njeriut, janë kryer mizori kundër njeriut.
Filozofët si Hannah Arendt kanë argumentuar se totalitarizmi është prodhim i drejtpërdrejtë i modernitetit – ku teknologjia, kontrolli shoqëror dhe ideologjitë totale u bashkuan për të ndërtuar dhunën si mekanizëm sistematik.
Michel Foucault-i thekson se pushteti modern nuk vepron më në mënyrë të dukshme – ai e kontrollon trupin dhe mendjen, edukon, ndëshkon dhe normalizon.
Fatkeqësisht, aty ku jetuan shqiptarët, moderniteti nuk erdhi përmes iluminizmit, por përmes modeleve ideologjike totalitare si komunizmi stalinist. Regjimet komuniste (i Enver Hoxhës dhe Titos) ndërtuan struktura totale të kontrollit mbi jetën, përmes partisë, shërbimeve sekrete, arsimit dhe propagandës. Ndaj dhe dhuna nuk ishte spontane, por pjesë e projektit modern për “njeriun e ri socialist”.
Dhuna dhe diktatura janë pasqyrime të errëta të modernitetit të pashpirt, atij që e sheh njeriun si mjet, jo si qëllim. Megjithatë, moderniteti nuk duhet braktisur, por duhet humanizuar: përmes mendimit kritik, etikës, kujtesës historike dhe mbrojtjes së dinjitetit njerëzor.
Shoqëria shqiptare ka kaluar ndër dekada nga një strukturë tradicionale, rurale, patriarkale në drejtim të një shoqërie më moderne, urbane dhe dinamike. Ky kalim nuk ka qenë as i lehtë, as i njëtrajtshëm – shpesh i ndikuar nga pushtime, ideologji, zhvillime globale dhe faktorë të brendshëm kulturorë. Moderniteti nuk ka sjellë vetëm përparim, por edhe kriza të identitetit, thyerje të normave dhe tension mes të resë dhe të vjetrës.
Pas rënies së sistemeve komuniste, pas shpërbërjes së ish Jugosllavisë dhe krijimit të shtetit të Kosovës, kalimi nga shoqëria tradicionale në atë moderne, ishte një proces i rëndë. Sot, sfida kryesore nuk është thjesht përqafimi i teknologjisë apo jetës urbane, por krijimi i një kulture moderne që ruan vlerat pozitive tradicionale dhe promovon lirinë, barazinë dhe përgjegjësinë qytetare.
Duhet pranuar se moderniteti solli përfitime të mëdha për shoqërinë shqiptare – nga zhvillimi arsimor dhe emancipimi, deri te pjesëmarrja globale dhe rritja e vetëdijes qytetare. Por, në të njëjtën kohë, shoqëria shqiptare ka përjetuar edhe një tronditje të thellë të strukturave të saj etike, kulturore dhe familjare. Sfida e së tashmes është të ndërtojmë një modernitet që nuk shkatërron, por e pasuron identitetin tonë – një bashkëjetesë e të resë me të vjetrën dhe jo një përballje mes tyre.
