Kur përdoret fjala “konvertim” nga Islami në Krishterim për arsye se “Islami nuk është fe shqiptare” ose se “Krishterimi është baza e kulturës sonë kombëtare”, “po kthehemi në fenë e të parëve”, “po kthehemi në fenë e Kryezotit tonë, Skënderbeu”, lirisht mund të konkludojmë se ky nuk është ndonjë konvertim fetar në kuptim të kalimit nga një fe me bazë metafizike në një fe tjetër me bazë metafizike dhe kjo për arsye shpirtërore, por është thjesht një kalim nga një fe politike në një fe tjetër politike. Njësoj siç kaluan dikur shqiptarët nga stalinizmi në maoizëm ose, më vonë, nga enverizmi monist në demokracinë liberale.
Shkruan: Zeqirija IBRAHIMI, Shkup
“Është keq që ne, shqiptarët, nuk e kemi një profet tonin, por i kemi marrë profetët e arabëve e të hebrenjve, si Jezusin e Muhamedin.”, do të na e shpjegonte “filozofinë e religjionit shqiptar” një ish ushtarak i UÇK-së së Kosovës në një takim rasti me disa ish eprorë të lartë të luftës së fundit çlirimtare në Kosovë. “Ta kishim zgjedhur Konstantinin, Justinianin ose Skënderbeun si profet të kombit tonë dhe ashtu ta kishim kriju fenë tonë, krejt ndryshe do të ishte kombi ynë sot.”, do ta përfundonte ligjërimin e tij ushtaraku i UÇK-së, duke i entizuazmuar disa nga shokët e tij me atë predikim, ndërsa mua duke më lënë pa fjalë për mënyrën e perceptimit të fesë e të profetësisë. Për shkak se isha shumë i huaj në atë takim dhe gati i panjohur për njerëzit me të cilit ishim ulur, nuk i thashë gjë, por me heshtjen time e imponova ndërrimin e temës, sepse u kuptua që ushtaraku kishte hyrë në det pa ditur të notojë.
Jo më pak befasues, por edhe më shumë dëshpërues, ka qenë takimi me një deputet të Kuvendit të Kosovës, për të cilin kisha njëfarë vlerësimi, edhe intelektual, i cili – duke na folur për rëndësinë e bashkimit të kombit – do të na thoshte: “Ne, shqiptarët, e kemi humbur fenë e të parëve tanë dhe i kemi marrë fetë e pushtuesve.”. Natyrisht, as atij nuk ia prisha, sepse duhej ruajtur pozitiviteti i takimit, por kjo më shtyri të mendoj se si ka mundësi që një intelektual shqiptar, që bart mbi vete edhe një mandat të përfaqësimin publik, të ketë aso perceptimi mbi religjionin?!
Këtu më duhet të them se, duke e konsideruar veten besimtar, përveç keqardhjes, nuk kisha kurrfarë emocioni negativ ndaj këtyre njerëzve, siç nuk kam asnjë fije urrejtjeje ndaj atyre që u konvertuan së fundi në katolikë në Kosovë. Uroj që atë vendim ta kenë bërë pasi e kanë lexuar Ungjillin, ta kenë kuptuar se thelbi i Krishterimit është dashuria, vetëfljimi e vetëmohimi dhe ashtu ta kenë gjetur paqen e shpirtit të tyre! Asgjë më shumë.
Megjithatë, me rëndësi në këtë rast është se, pavarësisht emrave të përveçëm si “autorë” të leksioneve të sipërpërmendura, përmes tyre del qartë se sloganet “kthimi në fenë e të parëve” e “braktisja e fesë së pushtuesit” kanë marrë trajta serioze dhe se aksionet si ato të asaj lëvizjes së Deçanit “për ndërrimin e fesë” nuk janë diçka aksidentale, porse ato tashmë janë shndërruar në një fenomen social që merr përmasa të organizuara.
Andaj, kur po hapet kjo temë për opinionin publik, kur i lexojmë reagimet në rrjete sociale, kur e vërejmë mllefin me të cilin besimtarët (më saktë, tifozët) e fesë tjetër reagojnë ndaj tyre dhe pasi që revista “Shenja” ka vendosur ta trajtojë këtë temë në një rrafsh analitik, i dhashë vetes të drejtë të shkruaj në lidhje me këtë zhvillim dhe të mundohem të jap një kontribut modest për ndriçimin e këtij fenomeni në arealin shqiptar.
“Unë nuk e besoj Zotin që e beson ti”
William Chittick është një intelektual në plotkuptimin e fjalës, i cili gjithë jetën e tij ia ka kushtuar studimit të Islamit. Është amerikan, që e ka mësuar arabishten e persishten në tokat e tyre të origjinës, që i ka studiuar veprat klasike të Islamit, është specialist i Ibn Arebiut dhe Rumiut, madje është ndër autoritetet më të larta të studimit të sufizmit në botë. Ka shkruar dhjetëra vepra, që tashmë janë përkthyer në shumë gjuhë të botës, mes të cilave disa edhe në gjuhën shqipe. Kur i lexon veprat e tij, nuk mund të mos e besosh se autori i saj është mysliman. Edhe pse si hulumtues ai krijon distancë akademike nga teksti, megjithatë nuk është vështirë të konstatosh se vetëm dikush që e beson në atë religjion, mund edhe të shkruajë ashtu për të. Se ai është një besimtar mysliman, që e respekton traditën islame të riteve, normat e adhurimit etj., këtë ma ka pohuar edhe një shqiptar që e ka shoqëruar dhe ka qëndruar në prani të tij, por vetë ai kurrë nuk preferon të flasë në publik mbi këtë çështje.
E kur e lexon veprën “Vizioni i Islamit”, të shkruar në bashkautorësi me bashkëshorten e tij, japonezen Sachiko Murata, një libër universitar për studimin e Islamit në Universitetin Shtetëror të Nju-Jorkut, por edhe përgjithësisht në SHBA, e kupton se sa lart e ka ngritur ai interpretimin e tekstit të shenjtë, si bën dallim mes tekstit dhe teologjisë, si e interpreton nocionin “Islam” (me shkronjë të madhe dhe të vogël) dhe “Mysliman” (me shkronjë të madhe dhe të vogël) ose relacionin e Islamit me fetë e tjera monoteiste, cili është shpjegimi i tij për temat e metafizikës islame, çfarë thotë ai për profetsinë, për përshpirtshmërinë, për ritet e adhurimit etj. Le që është magjepsës, por elaborimi i tij të shtyn ta pyesësh veten se a po flet edhe ai për Islamin e njëjtë, të cilin e besojnë edhe shqiptarët myslimanë dhe të cilin e predikojnë edhe hoxhallarët shqiptarë te ne.
Megjithatë, kur në një rast – duke folur për këto tema në një amfiteatër me studentë – dikush është ngritur dhe e ka pyetur “A je ti mysliman?”, prof. Chitticku ka dhënë një përgjigje shumë domethënëse: “Unë nuk e besoj Zotin që e beson ti”. Kjo përgjigje, ndonëse në shkencat komunikimit mund të trajtohet si mënyrë e mirë për të eskivuar debatin, ajo në vetvete i fsheh dy gjëra shumë të rëndësishme. E para, prof. Chitticku dërgoi mesazh se: “Bindja ime fetare nuk është çështje për konsum publik dhe derisa flas si akademik, unë nuk jam këtu për të folur për intimitetin tim, pra për bindjet mia personale fetare”. Dhe, e dyta, ai ka dhënë përgjigjen akademike: “Meqë besimi është çështje shumë personale, secili njeri e ka rrugën e tij për te Zoti dhe nuk mund të ketë rrugë kolektive të njëjta për ta njohur dhe adhuruar Zotin”. Në fakt, këtë ide ai e ka shprehur edhe në librat e tij – “sa ka njerëz, ka po aq rrugë për te Zoti”.
E kur i lexon librat e tij, por jo vetëm, sepse në këtë varg janë edhe autorët e tjerë, si Rene Guenon, Frithjof Shuon, Martin Lings, William Stoddart, por edhe Sejjid Husein Nasr, të njohur si “perenialistë”, dhe pastaj i dëgjon këto të a.q. “ekzegjeza” të shqiptarëve për “fenë shqiptare”, për “pofetët shqiptarë” e për “fetë e pushtuesve”, ndjehesh keq se cili është niveli i interpretimit të religjionit në opinionin shqiptar. Shto këtu edhe debatet në televizione me pjesëmarrës që “i japin kosës” për shkak të klikimeve dhe shikueshmërisë, të mbetet vetëm të lumturohesh që shqipen e dinë pak të huaj dhe nuk na marrin vesh se çfarë flasim e si flasim ne mes vete për temën e religjionit.
Çfarë është feja?
Kur shtrohet kjo pyetje, detyrimisht shtrohet edhe një dilemë tjetër: kujt i bëhet kjo pyetje? Sepse, për sociologjinë feja është “fenomen social” i lindur nga njeriu i lashtë që nuk dinte si t’i shpjegojë disa fenomene natyrore, për një marksist ajo është “opium për popullin”, për një studiues të mitologjisë feja është një “korpus i miteve”, për një spiritualist feja është një mënyrë e kalitjes së shpirtit, ndërsa për një besimtar të një religjioni monoteist “feja është një doktrinë me bazë metafizike, që realizohet përmes një teksti të shenjtë, që ka ardhur përmes një njeriu të zgjedhur (profeti), që ka një spektër të riteve, një apologjetikë të veçantë, një kod të sjelljes njerëzore me veten dhe me të tjerët, një normë për organizimin social të jetës, si edhe një standard të moralit”. Pra, nuk ka një definicion të unifikuar për këtë koncept, andaj edhe bota (edhe ajo shqiptare) vazhdon të ketë kaq shumë divergjenca në lidhje me këtë temë. Kjo është edhe arsyeja që në debatet shqiptare kur flasin për këtë temë, të krijohen edhe situata komike, ngase derisa një besimtar aty flet për fenë si doktrinë me origjinë metafizike, për një historian që flet aty feja është një fenomen social që, si identitet, i ka bërë mirë ose keq kombit shqiptar në kontekste të caktuara shoqërore-politike. Të përballur me dy regjistra të ndryshëm të diskutimit, aty më nuk ka debat. Sepse krejt diçka tjetër janë dimensionet sociale të religjionit e krejt tjetër janë debatet për metafizikën e religjionit, për etikën e religjionit, për përshpirtshmërinë e tij. Andaj, kur në ato emisione ftohen njerëz me përgatitje që lë shumë për të dëshiruar në këto tema, debatet bëhen shou televizive pa asnjë përfitim për auditorin.
Meqë gati secila fe e kultivon prozelitizmin (thirrjen në fenë e saj si “feja e vetme e vërtetë”), nuk janë të pakta rastet kur njerëzit e ndërrojnë fenë dhe ky proces njihet si konvertim. Në kuptimin e fesë si doktrinë me origjinë metafizike, kjo i bie se një njeri pasi ka lexuar për një fe tjetër, për shkrimet e shenjta të saj ose është frymëzuar nga një predikues i fesë së caktuar, kjo ka qenë arsyeja që – përmes atij reflektimi intelektual e përsiatjeje shpirtërore – ka vendosur që ta ndërrojë fenë. Rëndom, këto janë përvoja shumë personale, madje edhe intime, që nuk durojnë publicitet, ndërsa ne jemi të detyruar ta respektojmë vendimin e një personi të tillë. Ata që e ndërrojnë fenë për këso arsye, këtë e bëjnë në heshtje, duke e mbajtur këtë si çështje shumë intime.
Nga feja civile drejt fesë politike
Emilion Gentile është një historian italian, autor i librit “Fetë e politikës”, i cili është përkthyer edhe në gjuhën shqipe. Në këtë vepër ai flet se matricën e feve “për të rekrutuar besimtarë” e kanë përvetësuar edhe shumë ideologji, si shekullarizmi, laicizmi, nacionalizmi, fashizmi, komunizmi, liberalizmi etj. Duke e argumentuar këtë përmes teksteve “të shenjta”, siç janë “deklaratat e pavarësisë” ose “manifesti komunist”, pastaj përmes tempujve, siç janë objektet me vlerë historike ose bustet e dëshmorëve, këto ideologji e kanë përvetësuar modelin e fesë për ta shndërruar në fe edhe ideologjinë e tyre. Për këtë Antonio Gramshi do të shkruante se “socializmi është feja që duhet të vrasë krishterimin”. Kjo fe e re, sipas tij, e ka zëvendësuar Zotin transcendent me besimin në njeriun dhe “në energjitë e veta më të mira, si i vetmi realitet shpirtëror”.
Edhe për shkrimtarin austriak René Fülöp-Miller “materializmi bolshevik nuk është gjë tjetër veçse një surrogat i fesë, që synon t’i ofrojë njerëzimit, në vend të fesë së humbur, një fe të re dhe të përmbushë aspiratën e tij të përhershme të çlirimit nga çdo e keqe me një formë të re, të përputhshme me shpirtin utilitar të kohës sonë”. Si i këtillë bolshevizmi u përjetua edhe nga shqiptarët, veçmas në Shqipëri, ku – shprehur me gjuhën e Millerit – ai ishte mishërimi politik i shpresës për ardhjen e mbretërisë mijëvjetore të ‘Njeriut-Zot’. Kjo ideologji u instalua që Ungjillin dhe Kuranin t’i zëvendësojë me “Kapitalin”, me veprat e Leninit, të Stalinit dhe përfundoi me “tekstet e shenjta” të Enver Hoxhës.
Ashtu siç është mëkat në fetë qiellore nëse shkelet një normë fetare dhe kjo është e ndëshkueshme, njësoj – madje shumë më rreptë – mëkat konsiderohet çdo vepër që bie në kundërshtim me normat e vendosura nga këto “tekste të shenjta” dhe – për dallim nga fetë qiellore ku ndëshkimi/shpërblimi pritet në botën tjetër – këta “njerëz-zota” e shqiptojnë ndëshkimin qysh në këtë botë. Në emër të ndëshkimit të këtij “mëkati”, komunizmi i Europës Lindore ka zhdukur miliona njerëz, ndërsa edhe shqiptarët e Shqipërisë e kanë pësuar me dhjetëra mijë të pushkatuar nga “inkuizitorët e kuq” ose me qindra mijë të internuar e të burgosur pa “Ditë të Gjykimit”. Përveç kësaj, ashtu siç i njeh feja renegatët fetarë, edhe ideologjia komuniste i kishte “renegatët” që u dënuan për “krimin” se “kishin dalë nga “feja komuniste”. “Shakaja” e Kunderës e ka banalizuar pikërisht ndëshkimin e këtij “mëkati”.
Kjo frymë e shndërrimit të ideologjive në fe vepron edhe sot dhe shumë shpesh po aq sa janë të dhunshëm ekstremistët religjiozë, po aq – në mos më shumë – janë ekstremistët liberalë ose neoliberalë. Sot në Francë mund të tallesh me Krishterimin, me Krishtin, ndërsa Islamin dhe profetin Muhamed mund ta përqeshësh (si rast i karikaturave të revistës “Charlie hebdo”) dhe kjo bëhet në emër të “fesë” së laicizmit francez. Atje asgjë nuk është më e shenjtë se Franca laike. Kjo u pa edhe në ceremoninë e hapjes së lojërave olimpike, kur “Darka e fshehtë e Krishtit me apostujt” u banalizua deri në paraqitje satanike. Në anën tjetër, çdo sulm ndaj laicizmit francez, se ai është shndërruar në shkelje të të drejtave të njeriut, interpretohet si “ekstremizëm” dhe luftohet edhe me forcën shtetërore të policisë. Kjo mënyrë e sjelljes së shteteve kundrejt atyre që e sulmojnë “fenë e tyre” zbërthehet në definicionin e «The Catholic Herald», se “kushdo që kthen në Zot kombin, shtetin, klasën, partinë, racën, nuk mund ta dojë tjetrin përveçse duke ia nënshtruar këtyre entiteteve, që nga mjete shndërrohen në qëllime”. («The Catholic Herald», 7 tetor 1933; cituar sipas Gentiles: f. 203). Ashtu siç fetë ose, më saktë, kleri fetar pretendon totalitarizëm, këto ideologji e imponojnë në mënyrë edhe më agresive totalitarizmin e tyre, duke anatemuar çdo mendim ndryshe. Sot në Europë mund ta tallësh Krishtin dhe ta quash “bastard”, por nëse thua se je kundër atyre që e relativizojnë familjen tradicionale, kjo konsiderohet homofobi dhe ka ndëshkim publik, por edhe ligjor.
Matrica e fesë është përdorur dhe përdoret edhe nga moderniteti. Siç shkruante Luigi Sturzo më 1933: “Po përse habitemi? Nuk ka më idhuj dhe idhujtari në kohët moderne dhe në popujt e krishterë? Nëse nuk quhen Zeus, Molok, idhujt tanë kanë emra me joshës: quhen Komb, Shtet, Liri, Autoritet, Republikë, Monarki, Racë, Klasë. E nëse nuk u ofrohen atyre temjani erëmirë dhe ritet hieratike, ose më saktë okultiste, ofrohet një temjan tjetër, më domethënës, ai i lavdërimit ritet civile, të cilat vishen të përhershëm; dhe nuk mungojnë me forma fetare.” (cituar nga Gentile: f. 148) Dhe, për ta argumentuar këtë, Gentile shton: “Është e vërtetë, idhujtaritë moderne janë fe të laicizuara, por nuk u mungojnë shenjtorët, altarët e viktimat. Nga kulti i hyjnisë arsye e në vazhdim, në disa momente plot furi, idhujtarët modernë ndiejnë nostalgjinë e idhujtarive antike dhe nevojën e imitimit të riteve e të kultit. Por ajo çka veçanërisht kërkojnë janë viktimat; sot viktimat e sakrifikuara për këto hyjni mizore, në luftërat civile e në ato ushtarake, janë më të shumta se gjatë kohëve të Ifigjenisë: numërohen me mijëra dhe miliona.”
Analiza e këtillë e fesë si matricë për ideologjitë e tjera i ka shërbyer Gentiles për të argumentuar dy konceptet themelore të veprës së tij, feja politike dhe feja civile. Sipas tij, feja politike është një formë e sakralizimit të politikës me natyrë ekskluzive e integraliste; nuk pranon bashkëjetesën me ideologji e lëvizje politike, mohon autonominë e individit në raport me bashkësinë, kërkon respektin e detyruar të urdhëresave të saj dhe pjesëmarrjen në kultin politik, shenjtëron dhunën si armë legjitime e luftës kundër armiqve dhe si mjet ripërtëritjeje; mban qëndrim armiqësor ndaj feve institucionale tradicionale, duke u prirë drejt eliminimit të tyre, ose përpiqet të ndërtojë një bashkëjetesë në formë simbioze, në kuptimin që synon përfshirjen e fesë tradicionale në sistemin e saj të besimeve e miteve, duke i dhënë një funksion mbështetës dhe të varur (Gentile: f. 262). Kur e vështrojmë këtë, i bie se ajo që sot pretendohet të jetë “feja shqiptare” ose “Shqiptarizma” është e vendosur pikërisht mbi premisa të fesë politike. Është kjo një ideologji intolerante dhe totalitare që nuk pranon diversitet dhe synon margjinalizimin ose tretjen e plotë të “feve” të tjera, veçanërisht të Islamit si “fe e arabit/turkut/orientit”, gjithnjë duke harruar se as Krishterimi nuk lindi në Berlin e në Vjenë, por pikërisht në Lindje.
Koncepti tjetër i Gentiles është feja civile, që kur e lexon përkufizimin se është një formë e sakralizimit të një enti politik kolektiv që nuk identifikohet me ideologjinë e një lëvizjeje politike specifike, pohon ndarjen e shtetit nga institucionet fetare dhe, me gjithë postulimin e ekzistencës së një qenieje të mbinatyrshme të konceptuar deistikisht, bashkëjeton me fetë institucionale tradicionale pa u identifikuar me asnjë konfesion fetar specifik, duke u paraqitur si një kredo qytetare e përbashkët mbipartiake dhe mbikonfesionale, që i njeh autonomi të gjerë individit në raport me bashkësinë e shenjtëruar dhe përgjithësisht kërkon konsensus spontan në respektin e urdhëresave të etikës publike dhe të liturgjisë kolektive.” (Gentile: f. 262), kjo më shumë ngjan me perceptimin e feve nga Rilindja Kombëtare Shqiptare ose në atë që sot është realizohet si e drejtë fetare në SHBA.
Siç e dimë, rilindësit kishin qasje inkluzive për fetë. Vërtet Pashko Vasa thoshte “feja e shqiptarit është shqiptaria”, por thoshte edhe se “por jemi vllazën more t’mjerë”. Edhe rilindësit e tjerë nuk bënin asnjë koment ofendues për fetë tradicionale. Kështu Naim Frashëri shkruante “të krishterë e myslimanë, të gjithë një perëndi e kanë”.
Shembuj të këtillë në shkrimet shqipe ka plot dhe ne nuk duam të marrim më shumë hapësirë me to, por mund të themi se, shprehur me terma të Gentiles, kjo më shumë ishte një fe civile ose, sipas Jocelyn Maclure & Charles Taylor (“Laiciteti dhe liria e ndërgjegjes”), një shekullarizëm amerikan sesa një fe politike ose një laicizëm francez.
Kjo fe civile shqiptare, e prodhuar nga Rilindja Kombëtare, synonte ta ruajë kohezionin kombëtar shqiptar, për shkak se diversiteti fetar i shqiptarëve ishte elementi që i bënte shqiptarë fragjil kundrejt fqinjëve, por nuk është se synonte zhbërjen ose zhdukjen e feve tradicionale shqiptare. Megjithatë, nga një “shqiptari” që synonte bashkimin e kombit sot synohet një “shqiptari” që mund ta përçajë kombin.
Shqiptarizmi si fe politike
Pas këtij kuadri teorik, kur këtë e përkthejmë në kontekstin shqiptar, i bie të themi se shqiptarët në përgjithësi kanë perceptim politik për fenë. Një kohë “feja” e tyre ishte stalinizmi, maoizmi, enverizmi e titizmi, ndërsa sot është europianizmi, kjo e fundit e arsyetuar me “fenë” e Shqiptarizmit. Prandaj, në kohën kur liberalizmi promovohet si avangardë, kur arti liberal me frymë perëndimore shihet si mundësi që na afron me Perëndimin (si p.sh. festivali Sunni Hill), feve tradicionale monoteiste (Krishterimit dhe Islamit) u bëhet presion që të duken sa më shqiptare, duke u mbjellë inferioritet se “nuk janë mjaftueshëm shqiptarë”. Kjo u ndodh veçanërisht shqiptarë myslimanë. Andaj, klerikët fetarë shqiptarë shpesh vihen në “garë” për të dëshmuar se cila nga fetë e tyre është më shqiptare, cila i ka kontribuar më shumë “fesë shqiptare”, cila e mbron më shumë Shqiptarizmin, cila prej tyre e përdor flamurin shqiptar nëpër faltore, cila prej tyre i përdor portretet e bustet e “fesë shqiptare” nëpër tempuj fetarë, cila prej tyre e përdor më shumë gjuhën shqipe në kisha/xhami, cilët klerikë vishen me veshje kombëtare gjatë riteve fetare nëpër tempuj, duke i dhënë kështu Shqiptarizmës, në vend të një identiteti të fesë civile (tolerante dhe inkluzive), një identitet të fesë politike (sipas Gentiles), e cila “mban qëndrim armiqësor ndaj feve institucionale tradicionale, duke u prirë drejt eliminimit të tyre, ose përpiqet të ndërtojë një bashkëjetesë në formë simbioze, në kuptimin që synon përfshirjen e fesë tradicionale në sistemin e saj të besimeve e miteve”.
Kjo mënyrë e perceptimit të fesë është krejt politike. Prandaj kur përdoret fjala “konvertim” nga Islami në Krishterim për arsye se “Islami nuk është fe shqiptare” ose se “Krishterimi është baza e kulturës sonë kombëtare”, “po kthehemi në fenë e të parëve”, “po kthehemi në fenë e Kryezotit tonë, Skënderbeu”, lirisht mund të konkludojmë se ky nuk është ndonjë konvertim fetar në kuptim të kalimit nga një fe me bazë metafizike në një fe tjetër me bazë metafizike dhe kjo për arsye shpirtërore, por është thjesht një kalim nga një fe politike në një fe tjetër politike. Njësoj siç kaluan dikur shqiptarët nga stalinizmi në maoizëm ose, më vonë, nga enverizmi monist në demokracinë liberale.
Për fat të keq, shqiptarët nuk kanë qenë seriozë me fenë as në të kaluarën. Shembulli i Skënderbeut dhe shembujt e ndërrimit të fesë nga shqiptarët janë të shumtë në historinë tonë. Kjo zgjat deri në ditët tona me familjet kriptokatolike të Karadakut (në trekëndëshin Kumanovë-Gjilan-Preshevë), ku identiteti fetar është jo vetëm fluid, por edhe i ndryshueshëm varësisht nga rrethanat dhe kontesti ku gjendet njeriu shqiptar i kësaj ane. Siç e thotë shpesh me shpoti prof. Xhevat Lloshi “Kur shqiptari thotë jam i krishterë ose jam mysliman, kjo fjali nuk ka kurrfarë kuptimi”.
S’do mend se përveçse Kisha Katolike ka luajtur mirë në prozelitizmin e saj, duke i joshur “Skenderbejtë e rinj” me “Shqiptarizëm”, këtë e ka ndihmuar mirë edhe kleri (ulemaja) mysliman shqiptar, që – duke e studiuar Islamin në kontekste politike e kulturore të Orientit – kanë ofruar një teologji jotipike për kontekstin social shqiptar, andaj shumë shpeshherë interpretimin e Islamit e kanë banalizuar në publik me çështje triviale ose kanë gjykuar figura e ngjarje të historisë shqiptare me nota të ndryshme religjioze pa pasur njohuri themelore për ta, me çka e kanë bërë Islamin të duket përjashtues nga feja e Shqiptarizmit dhe kështu kanë bërë që Katolicizmi të duket fe e afërt me Shqiptarizmin.
Përfundim
Si përfundim mund të themi se nëse arsyeja për një shqiptar për të qenë i krishterë është Skënderbeu, Pjetër Bogdani, Gjon Buzuku, Nëna Terezë, Gjergj Fishta e jo Ungjilli e Krishti, ky nuk është konvertim fetar. Njësoj siç nuk është konvertim fetar nëse arsyeja për të qenë mysliman nuk është Kurani dhe profeti Muhamed, por është Sami Frashëri, Naim Frashëri, Ymer Prizreni, Ismail Qemali e Hasan Prishtina.
Duke e sjellë çështjen në këtë pikë, mendoj se neve, si shqiptarë, aq më shumë kur pretendojmë se kemi një mendim të veçantë për t’u kumtuar në publik, na duhet një debat më i gjerë shoqëror, natyrisht jo me diletanë, por me profesionistë, se çfarë është religjioni, a ia njohim religjionit substratin metafizik, cili është qëndrimi dhe interpretimi ynë për religjionet monoteiste e i filozofisë së religjionit në përgjithësi, cili është qëndrimi ynë për teologjinë e këtyre religjioneve në kontekstin shqiptar, çfarë mendojmë ne për këto foklorizmat e fesë së “Shqiptarizmit” me “kryezotë arbër” e me “shenjtorë shqiptarë”, na duhet të debatojmë pa paragjykime se si kemi rrëshqitur nga “feja civile” e Rilindjes Kombëtare në “fenë politike” të ditëve tona, si dhe – më e rëndësishmja – këto thirrjet publike për braktisje të Islamit në kontekstin politik në të cilin jetojmë a janë shkëndija për t’ia vënë zjarrin “shtëpisë sonë të përbashkët”?! Këtu s’do mend se duhet të përfshihen edhe bashkësitë fetare, që të diskutohet se a është i dëmshëm prozelitizmi publik për kontekstin tonë politik. Me bashkësitë fetare duhet diskutuar edhe teologjia dhe predikimi që bëhet në mjedisin shqiptar, sepse konteksti ynë politik e social na detyron të jemi të kujdesshëm shumë se cili është predikimi fetar në gjuhën shqipe. Përveç kësaj, detyrë e bashkësive fetare është që të kenë sa më shumë takime të përbashkëta, kjo jo vetëm për arsye të religjionit të “Shqiptarizmës” e të shtytjes liberale për tolerancë ndërfetare, por pikërisht sepse këtë e kanë detyrim fetar. Ta duash tjetrin është detyrim i krishterë, siç është detyrim islam që t’i duash njësoj të gjitha krijesat e Zotit, sepse “Ai i ka krijuar”. Edhe në Krishterim edhe në Islam ka plot leksione që ftojnë në dashuri e në respekt. Profeti Muhamed i lejoi të krishterët e Etiopisë të mbajnë meshë në xhaminë e tij, ndërsa Krishti urdhëroi që ta duash dhe armikun tënd. E të mos flasim për misticizmin e krishterë dhe atë islam, që gëlojnë me mësime për dashurinë për njeriun, për fqinjin, për tjetrin, që kur përkthehet në komunitetin e përbashkët kombëtar, do të duhej të prodhojë edhe më shumë dashuri ndërshqiptare.
Marrë në përgjithësi, mund të konkludojmë se shqiptarët në përgjithësi kanë perceptim politik mbi fenë dhe prandaj ndërrimi i fesë për ta nuk përbën konvertim shpirtëror, por është i ngjashëm si kalimi nga një parti ose ideologji në tjetrën. Për këtë arsye besimtarët e devotshëm nuk duhet të shqetësohen nëse dikush e ndërron fenë, sepse fundja – nëse është konvertim i vërtetë – ai kalon nga një rit adhurimi i Zotit në një rit tjetër të adhurimit të Zotit, por shoqërinë shqiptare, elitat politike, intelektuale dhe kulturore shqiptare duhet t’i shqetësojë fakti që përmes këtij prozelitizmi po krijohen vija të çarjes në trupin e kombit, që janë pika ku mund të futen pyka nga kundërshtarët politikë të shqiptarëve në Ballkan. Përveç tyre, edhe ekstremistët, “tifozët” dhe “inkuizitorët” fetarë janë gati “për të nxjerrë shpatat” nëse dikush ua rrezikon “fenë” atyre.
Rrjedhimisht, gjithë këtë mund ta mbyllim duke thënë se ne e kemi për detyrim “ta ulim topin” e konvertimit publik dhe të flasim më shumë për dashurinë mes njerëzve e mes vete dhe të përpiqemi që ta ruajmë kohezionin e kombit, sepse më shumë a më pak “besimtarë politikë” në “fenë tonë politike” nuk paraqesin asnjë vlerë të shtuar për komunitetin, ndërsa mund të jenë arsye për përplasje ndërshqiptare me dëme të pariparueshme.
