Noli është emër i madh në krijimtarinë letrare, por edhe në veprimtarinë atdhetare, një shenjë e kulturës shqiptarë në universalitetin e mendimit e të veprimit politik, atdhetar e të krijimtarisë në fushën e poezisë, dramaturgjisë, historisë, biografisë, publicistikës, kritikës, oratorisë, përkthimit e stilistit të rrallë. Mirëpo, në këtë punim timin do të merrem vetëm me dramën Izrailitë e Filistinë, një dramë që ka kaluar si receptim i thellë në diskursin e kritikës letrare të Kosovës, nga Sabri Hamiti, Aliu Aliu, Kujtim Shala etj.
Fitim VELIU, Prishtinë
Kjo dramë u shkrua nga Noli në vitin 1902, në Athinë të Greqisë, kurse u botua më 1907 në Boston të Amerikës. Për këtë dramë, Noli, në një introduktë të tij, do të shkruante: “Për andaj ua heth vëllëzërve t’im si një enigmë, shohem kush do ta zgjidhë”. Ideja e këtyre rreshtave si paratekst paralajmëron lexuesin që në brendi ka një fshehtësi të saj, prandaj leximi dhe kuptimi i kësaj drame kërkojnë përqasje me fushat e tjera disiplinare, sidomos me teologjinë si disiplinë fetare e tekstet e shenjta si kulturë universale. Ndonëse për këtë dramë është folur pak, mirëpo është shkruar shumë, madje analizuar e teorizuar deri në aspektin e teorisë epistemologjike, ndaj ka mbetur që kjo dramë të provohet edhe në diskursin teatror, si shfaqje skenografike e filmit, tragjedisë ose ndonjë receptimi të veçantë.
Një lexim të thellë në aspektin e ideve, temës, strukturës e kulturës e ka bërë teoricieni e kritiku letrar Sabri Hamiti, i cili është marrë jo vetëm me dramën e Nolit, por edhe me tërë krijimtarinë e tij, por për mendimin tim, analiza e kësaj drame e shquan atë si personalitet e estet të kulturës e kritikës sonë letrare. Hamiti e fillon këtë dramë me përkufizimin e dy personazheve nga bota antagoniste, ku Samsonin si hero izraelit e vë në përballje me Dalilën e bukur filistine, dy protagonistë që mbrojnë të vërtetën e vet kulturore, religjioze dhe universale: “Samsoni si hero e misionar niset të hyjnë në botën e filistinëve, t’ua predikojë atyre të vërtetën për jetën, Zotin e vdekjen”, kurse përballë tij vihet Daliola, po ashtu një femër misionare, e cila në përballje me Samsonin fiton, pra Samsonin rëndë e nokauton, sepse arrin t’ia zbulojë fshehtësinë dhe ta kthejë në gjirin e filistinëve.
Predikimi si formë mashtrimi
Samsoni niset si predikues e udhëzues për filistinët, i sigurt në veprimin e tij, që lidhet me të vërtetën, idealitetin e realitetin, nëpërmjet fuqisë retorike. Mirëpo, këtë veprim të tij e kundërshton Rabini. “Ai mendon se filistinët duhet të nënshtrohen me forcë. Përkujton një aksion të ngjashëm tridhjetë vjet më parë dhe ku kundërshtimi merr formën: ‘E vërteta s’është përveç një dobti kur s’i vjen pas një forcë e realtë’. Pra, teoria e tij është se nuk ka bindje pa forcën e detyrimit.” (S. Hamiti)
Në pjesën e dytë të veprës, personazhet veprojnë në tokën e filistinëve, ku Samsoni fillon misionin e tij, kurse Dalila, po atë të saj, pra ta shpëtojë popullin nga iluzioni i Samsonit që synonte tjetërsimin e filistinëve nga e vërteta e tyre gjenealogjike. Ai bie në dashuri me Dalilën e bukur: “Ky është akti i dashurisë dhe i mashtrimit, sepse duke rënë në dashuri me Dalilën ai e harron dashurinë për Rahilën, madje harron edhe misionin e tij prej predikuesi. Duke rënë në krahët e Dalilës, harron, humb fuqinë dhe filistinët e zbulojnë sekretin e fuqisë në flokët e tij, ku e qethin dhe ia humbin fuqinë”. (S.Hamiti).
Filistinët tashmë janë mbledhur për ta parë Smsonin e mundur, të dështuar e të rrënuar, sepse ata duan të jetojnë me të vërtetën e tyre, e jo me mashtrimin izraelit. Para se të vdesë, së bashku me filistinët në tempullin Malohut, ai artikulon teorinë e tij prej mashtruesi e predikuesi: “Jam edhe unë si ata gënjeshtar.” “Filistinë shokë, bëhuni gati të vdesim qafë për qafe.”
Tema e madhe
Sipas Hamitit, tema e kësaj drame është: “çështja se a mund të jetojnë kultura të ndryshme në kontakt duke ruajtur veçantitë e veta, apo njëra do ta zotërojë tjetrën duke e asimiluar ngadalë, kjo provohet si ide dhe në mishin e gjallë të jetës. Është një dyluftim mes idesë dhe jetës, duke mbetur si enigmë se cila do të fitojë.” (Sabri Hamiti).
Samsoni si përfaqësim dhe ideja si imponim
Teoria izraelite e përfaqësuar me Samsonin, në fakt është imponim e mashtrim, edhe nëse ata e pandehin si të vërtetë të përtejvarrit. Samsoni mposhtet së bashku me idenë, nga bukuria e dashuria, mundet nga vetë jeta, kundër së cilës vepron e punon. Rënien e Samsonit përballë dashurisë e bukurisë, jetës e predikimit, Hamiti e redukton në teorinë se: “Dashuria njerëzore e mund idenë për të vërtetën e përgjithshme të deklaruar. Pra, vetëvritet ideja përpara jetës e dashurisë.” Drama e Nolit thur në brendi ose vë në sprovë e provë të vërtetën e jetës në ndeshje me të vërtetën e pasvdekjes. Këtë dramë e shohim edhe në nivelin e të përgjithshmes dhe të veçantës, kur kemi të bëjmë me formën e të menduarit dhe të jetuarit, si mentalitet dhe realitet konkret. Ndaj sipas teoricienit e kritikut letrar, Sabri Hamiti, drama e Nolit: “në vështrim të gjerë, dramatizon ndeshjen e kulturave, që përmbajnë në vete mënyra të ndryshme të menduari dhe jetuari. Nuk ka mundësi që apriori një kulturë të jetë më e vlefshme se tjetra, sidomos jo në nivelin sa t’i mbivihet kulturës tjetër, me synim që ta asimilojë atë, e bashkë me të edhe atë popull. Diskutimi i tillë e bën tepër të pavlefshëm dhe agresiv qëllimin izraelit që filistinët t’i quajnë të vlefshëm vetëm kur ta kenë mundur kulturën e tyre. Ky akt pretendon të zhvillohet në një nivel të një kulturocidi, etnocidi, kur kultura të imponohet me dhunë.” (Sabri Hamiti).
Drama e paradoksit
Kritiku letrar shqiptar, Ali Aliu, në librin e tij Artikuj kritikë, i ka dhënë një hapësirë dramës së Nolit duke e lidhë tekstin e dramës me kontekstin shqiptar, të veprimit të Nolit si shqiptar i kulturuar apo si militant i rebeluar. Aliu e sheh dramën e Nolit në jetën tonë kulturore e shpirtërore si inekzistente, ndonëse ka teori të ndryshme mbi temën dhe dilemën e dramës në fjalë, nëpërmjet paradokseve, shtresave kuptimore dhe idesë qenësore të veprës. Sipas Aliut, vepra e Nolit thurë në brendi afshin izraelit të imponimit të së Vërtetës, mirëpo ky e ngre teorinë e tij sipas së cilës: “Ҫ’lumturi është ajo që të dhurohet dhunshëm.” Është ndoshta kjo dilema e Nolit pas ngjarjeve të 1924-s. Sipas Ali Aliut, kjo dramë: “në më pak se 50 faqe shtypi ngërthen një dendësi të rrallë kuptimore. Në çdo skenë të re vlojnë ide të reja, kategori dhe dilema kategorish për natyrën dhe ekzistencën e njeriut, një tekst i ngarkuar me kaq shtresa, një tekst që ofron kaq mundësi nisjeje për shpalime dhe depërtime, gjerësisht dhe thellësisht jetësore, pra një tekst i tillë, sot ka mbetur i pavërejtur nga njerëzit e teatrit.” (Ali Aliu).
Israilitë e Filistinë – idetë e dramës, sipas Shalës
Drama e Nolit është një përballje kulturore në nivel të ideve, pra si luftë për dominim e të vërtetave kulturore e religjioze, që afishohen nga dy protagonistët e së vërtetës: Samsoni e Dalila. Mbi këta dy protagonistë, kritiku letrar Kujtim Shala e sheh dramën e Nolit si konflikt idesh, si ndeshje e jetës në përballje me vdekjen. Sipas Kujtim Shalës, “’Israilitë e Filistinë’ është dramë e ideve. Samsoni që ka si mision ndërrimin e religjionit dhe mënyrën e jetës së filistinëve dhe Dalila filistine që ka si mision mundjen e Samsonit. Në këtë përballje, idetë përfaqësojnë kultura të ndryshme, Noli postulon esencën e tekstit të tij: Samsoni humbet, sepse nuk ka të drejtë pa prishë diferencën ndërmjet kulturave; Samsoni humbet, sepse njerëzit zgjedhin vetë mënyrën e të jetuarit” (Kujtim Shala) dhe të menduarit.
Drama e Nolit edhe për Shalën hap dilemën, por e ky ia njeh mbylljen, si esencë dhe provë reale e normale në një shoqëri ekzistenciale, që ka të drejtë të luftojë e jetojë pa të Vërtetën e huaj dhe Shala e shtrin dilemën e dramës në tezën themelore: “Bindja si retorikë, si argumentim verbal, apo Forca si argument? Samsoni e zgjedh të parën dhe jeton fundin dhe drama e Nolit në nivel të ideve është e kryer, ndonëse ai e la të hapur.” (Kujtim Shala).
Drama e idesë së mbyllur
Drama e Nolit Izrailitë e Filistinë shtron tema e dilema të kulturologjisë, teologjisë, teatrologjisë dhe imazhologjisë sonë, shqiptare në kontekstin ballkanik dhe atë botëror. Kritika letrare e Kosovës është marrë me vlerësimin e veprës së Nolit, por jo edhe ajo shqiptare, ndaj mbetet për t’u shkruar e vlerësuar akoma jo vetëm drama, por edhe autobiografia e poezia e tij, mirëpo drama në veçanti, për shkak të temës si rrjedhë e problemit ndër shekuj mes dy popujve që konotojnë në kronotopinë e vorbullës mistike. Duke qenë se Noli propozonte në leximin dhe interpretimin e dramës në nivel të ideve dhe enigmës si zgjidhje, mendoj se leximi i dramës së Nolit hap para nesh dilemën e vlerësimit të saj nga kritika edhe sot, por edhe në vijim, meqë Noli thoshte se drama duhet të lexohet si zgjidhje në enigmë nga vëllezërit e mi. Ky ishte një lloj testamenti i tij lënë vëllezërve të vet, në mënyrë që vepra të qarkullojë si lexim i shtresave dhe niveleve të ndryshme kulturore e poetike.
Është nevojë imediate që drama e Nolit të diskutohet në nivelin e dijeve epistemologjike, që do të buronin nga tekstet e shenjta fetare dhe dijet teologjike mbi ngjarjen në fjalë në kontekstin global, ndonëse Noli na e ka lehtësuar duke na dhënë shenjën se misioni i provuar me dhunë, mund të prodhojë humbjen e sigurt, meqë imponimi nuk është zgjidhje pragmatike, por vetëvrasje sarkastike, siç ngjau me Samsonin, i cili u nis për ta provuar e ndryshuar religjionin filistinë, por në fund fatin e tij e njëjtësoi me fatin e tyre, duke kërkuar vdekjen në tokën dhe të Vërtetën e tyre dhe duke shpallur teorinë izraelite të dhunës si vetëvrasje të idesë.
